Đầu tư cơ bản P.6 - Tư duy độc lập

Rất ít người có đủ điều kiện để trở thành nhà đầu tư vĩ đại. Một số có thể học hỏi bằng cách quan sát và đọc sách từ những nhà đầu tư đã thành công trên thị trường, một số tự mình trải nghiệm trên thị trường và phát triển phương pháp đầu tư cá nhân, một số khác đơn giản là sinh ra đã không dành cho công việc đầu tư. Trong đầu tư, không có một phương pháp tiếp cận nào có thể chắc chắn sẽ luôn hiệu quả trong mọi tình huống vì thị trường luôn thay đổi và tiến hóa theo thời gian để thích ứng với những thay đổi mới trong môi trường đầu tư, thậm chí là nhà đầu tư nổi tiếng nhất thế giới Warren Buffett cũng không thể đưa ra quyết định chính xác 100% trong mọi trường hợp. Một cách khách quan nhất, đầu tư giống với bộ môn nghệ thuật hơn là khoa học - sự chính xác tuyệt đối của khoa học không thể áp dụng được trong môi trường đầu tư, và do đó công thức để thành công liên tục trên thị trường luôn là sản phẩm của trí tưởng tượng.

Do thị trường liên tục tiến hóa và thay đổi hành vi theo thời gian, kĩ năng tư duy độc lập đóng một vai trò quan trọng trong hộp đồ nghề của nhà đầu tư thông minh. Nhà đầu tư sẽ không thể nào đạt được thành công dài hạn trên thị trường nếu như tất cả những gì bạn làm là răm rắp nghe theo lời chỉ bảo của người khác. Người viết chưa từng gặp một nhà đầu tư thành công nào mà chiến lược duy nhất của họ là nghe theo lời phím hàng từ kẻ khác. Thành công không bao giờ có lối tắt.

Tại sao tư duy độc lập lại vô cùng quan trọng cho thành công trong đầu tư? Bởi vì chỉ có tư duy một cách tách biệt khỏi thị trường mới mang lại lợi thế cạnh tranh lâu dài và bền vững cho nhà đầu tư. Nhà đầu tư "đánh bại thị trường" bằng cách nhìn thấy được những điều mà thị trường bỏ lỡ.

Những điều mà chúng ta cho là sự thật hiển nhiên ngày nay từng là những điều chưa ai biết tới - những "bí mật" (secret) mà nhà đầu tư VC nổi tiếng Peter Thiel từng đề cập trong quyển sách từ Không đến Một. Tổ tiên chúng ta đã từng sống trong một thời đại mà không một ai biết tí gì về một lực luôn tồn tại dưới mặt đất, cho tới khi Isaac Newton đặt tên cho nó là trọng lực. Ngày nay, khái niệm trọng lực xuất hiện trong sách giáo khoa vật lý cấp 2 và tất cả mọi người đều xem nó như một sự thật hiển nhiên của thế giới. Mặc dù học về những kiến thức phổ thông là một điều cần thiết trong quá trình giáo dục, nhưng nó sẽ không phải là những thông tin có thể cho ta lợi thế cạnh tranh vì tất cả mọi người đều biết về nó. Lợi thế cạnh tranh thực sự chỉ có thể đến từ bí mật - những sự thật mà ít người biết hoặc vẫn chưa được khám phá bởi thế giới.

Hình dạng chuỗi xoắn kép của DNA, vận tốc cố định của ánh sáng, thế giới huyền bí của vật lý lượng tử, etc đều là những bí mật trong phần lớn thời gian lịch sử tồn tại của loài người. Tổ tiên chúng ta đã sống như thể những sự thật đó chưa bao giờ tồn tại, những điều mà chúng ta cho là hiển nhiên ngày nay. Một xã hội mà bí mật không tồn tại cũng đồng nghĩa là một xã hội đã đạt đỉnh thịnh vượng, một nơi mà mọi điều có thể biết đều đã được biết hết, và kết cục chờ đợi cho nền văn minh kia trong tương lai là sự suy tàn không thể tránh khỏi. Chỉ khi nào ta thật sự tin rằng thế giới vẫn còn tồn tại những điều mà chúng ta có thể khám phá và sẵn sàng dốc sức để tìm kiếm điều đó thì sự phát triển mới có thể được duy trì. Niềm tin vào những bí mật là điều đã liên tục làm cho thế giới ngày một thịnh vượng hơn. Một xã hội từ bỏ niềm hi vọng vào những bí mật là một xã hội đã ngừng phát triển.

Theo như Peter Thiel định nghĩa, bí mật là những sự thật mà rất ít người đồng ý với bạn (cho tới khi nó trở thành kiến thức phổ thông), do đó để tìm kiếm những bí mật thì khả năng tách biệt khỏi tư duy đám đông là yêu cầu tiên quyết. Chưa từng có ai đi theo đám đông mà có khả năng sáng tạo ra những ý tưởng thay đổi thế giới. Những người đã thay đổi thế giới đều là những gã lập dị trong mắt của đám đông, họ lập dị đơn giản là vì họ nắm giữ trong tay những bí mật - sự thật mà đám đông phủ nhận. Galileo đã bị hành quyết vì ông luôn tin rằng trái đất xoay quanh mặt trời - một niềm tin phản nghịch trong xã hội do yếu tố tôn giáo thời bấy giờ. Mặc dù thế giới đã trở nên bớt nguy hiểm hơn, và quyền tự do ngôn luận đã được tôn trọng hơn nhiều so với ngày xưa, nhưng công cuộc tìm kiếm bí mật vẫn luôn là một hành trình gian nan đầy thử thách. Từ trước đến nay khám phá ra những sự thật được ẩn giấu khỏi thế giới chưa bao giờ là một công việc dễ dàng.

Trong đầu tư, tất cả những điều mà mọi người đều đồng ý có thể là kiến thức nền tảng quan trọng, nhưng nó chắc chắn không phải là bí mật, và vì thế nó không phải là dạng thông tin có thể mang lại lợi thế cạnh tranh cho nhà đầu tư. Để đạt được thành công lâu dài trên thị trường, nhà đầu tư luôn cần những bí mật - sự thật rất ít người đồng ý với bạn. Tuy nhiên, bí mật chỉ đến với những ai có khả năng tư duy độc lập vượt trội so với thị trường, một số ít cá nhân sẵn sàng cân nhắc mọi khía cạnh của vấn đề mà không để định kiến xã hội tác động lên tư tưởng. Hiểu rất rõ về sự nguy hiểm của bầy đàn lên khả năng tư duy sáng suốt của cá nhân, nhà văn nổi tiếng Mark Twain đã từng cảnh báo "Nếu như bạn thấy mình đang có cùng quan điểm với đám đông thì đã đến lúc nên dừng lại và suy ngẫm".

Theo một cách đặc biệt nào đó, hành động bầy đàn của đám đông luôn có khả năng ức chế khả năng tư duy độc lập của cá nhân, những cá thể riêng biệt sẽ không bao giờ làm một việc gì đó một mình nhưng lại sẵn sàng điên loạn cùng với đám đông. Họ sẵn sàng vứt não của mình và trở thành một phần của tập thể đơn giản chỉ vì tất cả mọi người đều đang làm như thế. Sự điên loạn bầy đàn luôn dễ dàng lan truyền như một con virus đầy nguy hiểm.

Một cách hiển nhiên, có rất ít nhà đầu tư đủ khả năng để trở nên vĩ đại, vì một trong những điều kiện tiên quyết của các nhà đầu tư vĩ đại là phải có bản lĩnh đi ngược dòng nước. Xu hướng bầy đàn là một trong những bản năng tâm lý mạnh mẽ nhất của con người, và do đó khả năng tách khỏi bầy đàn chưa bao giờ là một điều dễ dàng, thậm chí cho dù logic đằng sau hành động đó có vững vàng như thế nào đi nữa. Suy cho cùng chúng ta vẫn luôn là loài động vật xã hội, địa ngục là lời gièm pha từ kẻ khác.

Khi bạn thực hiện một giao dịch trong thị trường, bạn dựa vào đâu mà nghĩ rằng người đang thực hiện giao dịch với bạn đang đưa ra quyết định kém thông minh hơn? Nếu bạn là người bán thì tại sao người kia sẵn sàng mua? Nếu bạn là người mua thì tạo sao đối phương sẵn sàng bán? Tại sao bạn lại chắc chắn rằng bạn đang đưa ra một quyết định thông minh hơn người đang thực hiện giao dịch với bạn?

Nói một cách khác, lợi thế của bạn nằm ở đâu? Điều duy nhất phân tách nhà đầu tư vĩ đại với đám đông, theo Howard Marks nhận định, chính là khả năng đưa ra các góc nhìn sâu sắc so với phần còn lại của thế giới. Một góc nhìn sâu sắc không chỉ tách biệt hoàn toàn khỏi nhận định chung của đám đông, điều quan trọng nhất là nó phải đúng. Không chỉ đơn giản là khác biệt mà còn phải chính xác hơn. Sự thật mà ít người đồng ý với bạn chính là nguyên liệu thiết yếu tạo ra lợi thế cạnh tranh bền vững trong đầu tư.

Hầu hết những người tham gia đầu tư vào thị trường đều là người có học thức, có kiến thức kinh tế cơ bản để đưa ra các kết luận chung khá chính xác về tình hình đang diễn biến trên thị trường. Nhận định chung của đám đông là kim chỉ nam thúc đẩy xu hướng di chuyển của thị trường. Nhà đầu tư thành công là người có khả năng  tư duy độc lập tách biệt hoàn toàn khỏi thị trường, một góc nhìn sâu sắc dựa trên những lí luận phân tích chặt chẽ và vững vàng, nhưng chỉ khác biệt thôi thì không đủ vì khác biệt chỉ bảo đảm rằng kết quả của nhà đầu tư sẽ nằm ở mức trên trung bình hoặc dưới trung bình thay vì dao động xung quanh đường trung bình. Chỉ khác biệt thôi thì cực kì đơn giản, vừa khác biệt vừa chính xác là điều mà mọi nhà đầu tư vĩ đại đều nhắm đến. Nói một cách đơn giản, đánh bại thị trường yêu cầu nhà đầu tư phải sở hữu một góc nhìn khác biệt nhưng phải chính xác hơn nhận định chung của đám đông trên thị trường.

Vấn đề hiển nhiên to đùng ở đây là không dễ dàng để đưa ra một nhận định tách biệt hoàn toàn khỏi đám đông nhưng lại chính xác hơn. Hầu hết những quyết định tách biệt khỏi đám đông từ phía nhà đầu tư thường dẫn đến thảm họa tài chính vì như bài viết đã đề cập ở phần 1 thị trường thường rất hiệu quả trong việc định giá công ty. Lý thuyết thị trường hiệu quả của kinh tế học sẽ gần như luôn phát huy tác dụng trong phần lớn thời gian thị trường hoạt động. Tuy nhiên, sẽ có đôi lúc ngắn ngủi thị trường trở nên điên loạn với mức định giá cực kì hoang đường. Đây là thời điểm hoàn hảo để nhà đầu tư khôn ngoan tận dụng chiến lược "ngược dòng nước", bán ra khi cả thế giới đang mua vào, hoặc mua vào khi cả thế giới đang tranh nhau bán tháo. Nếu như nhà đầu tư không thể tham lam mua vào khi cả thế giới đang sợ hãi bán tháo, ngay từ đầu vốn dĩ bạn không nên tham gia đầu tư trên thị trường. Đây đơn giản không phải là cuộc chơi dành cho bạn.

Tuy nhiên, như người viết đã nhiều lần nhấn mạnh, hiểu được việc phải làm là một chuyện, có khả năng làm được những việc này không lại là một câu chuyện hoàn toàn khác. Chỉ bởi vì bong bóng đang phình to không có nghĩa là nó sẽ sớm phát nổ trong tương lai gần, chỉ bởi vì một công ty đang bị định giá quá thấp không có nghĩa là nó sẽ phải hồi quy về giá trị nội tại ngay vào tuần sau. Thời điểm thị trường đảo chiều cũng như cường độ dao động là hoàn toàn bất định. Cảm giác cô đơn kéo dài sẽ làm cho những nhà đầu tư tự tin nhất cũng phải nghi ngờ chính bản thân mình. Cho dù sự sắc sảo trong lập luận phân tích có vững vàng đến đâu, cảm giác nghi ngờ bản thân là điều không thể tránh khỏi khi bạn phải đứng một mình quá lâu và liên tục nhận tín hiệu tiêu cực từ thị trường. Chiêm nghiệm về nỗi cô đơn bất tận trong việc kháng cự cảm xúc bầy đàn, Peter Thiel đã có những chia sẻ như sau:

Sai lầm là việc không thể tránh khỏi khi nhà đầu tư tìm kiếm những bí mật trong thị trường. Khoảng cách phân biệt giữa bí mật và ảo tưởng vẫn luôn rất mong manh. Rất dễ dàng để đưa ra những nhận định khác biệt với đám đông và hoàn toàn là sản phẩm của trí tưởng tượng, các group ủng hộ thuyết âm mưu Thế Giới Phẳng là một ví dụ tiêu biểu. Nói một cách khác, ai cũng có thể sản sinh ra ảo tưởng - sự phi lý ít người đồng ý với bạn, tất cả những gì bạn cần làm là tham gia các group Thuyết Âm Mưu tràn lan trên mạng hoặc lấy những sự thật đã được kiểm chứng và đảo ngược nó. Bạn có thể không tin vào sự tồn tại của trọng lực, nhưng nếu thế thì người viết mời bạn nhảy ra khỏi tòa nhà cao tầng để tự kiểm chứng điều trên.

Để đánh bại thị trường, chấp nhận tách biệt khỏi đám đông là điều kiện bắt buộc. Tuy nhiên, điều đó cũng luôn yêu cầu một sự dũng cảm tuyệt đối từ nhà đầu tư. Chúng ta đều hiểu rằng con đường dẫn đến vinh quang chưa bao giờ bằng phẳng và dễ dàng.

Nhà kinh tế học nổi tiếng John Maynard Keynes đã từng nói "Trí tuệ đám đông luôn dạy rằng thà thất bại theo chuẩn mực xã hội còn tốt hơn thành công không theo quy chuẩn nào cả". Đây là câu nói thể hiện sự sâu sắc của ông về cách xã hội vận hành. Sai lầm sẽ không phải là vấn đề nếu như tất cả mọi người cùng sai như thế, nhưng thành công bằng cách đi ngược với đám đông thì lại là một điều tối kị trong xã hội đề cao tính đồng nhất. Bạn sẽ không phải là một thằng ngu nếu như bạn đứng cùng một đám ngu ngốc, nhưng bạn sẽ luôn trông giống như một thằng ngu nếu như bạn đứng một mình, và không ai quan tâm là bạn đúng hay sai. Thấu hiểu được nỗi cô đơn luôn thường trực cũng như sự khó khăn tột độ khi phải đưa ra những quyết định tách biệt hoàn toàn khỏi đám đông, Peter Thiel đã trăn trở rằng "Thiên tài thì hiếm, nhưng can đảm còn hiếm hơn cả thiên tài".

Để đầu tư thành công lâu dài trên thị trường, nhà đầu tư cần cả chỉ số IQ và lòng can đảm. Nhà đầu tư thành công là người sở hữu khả năng phân tích vượt trội so với thị trường và gan đủ to để đưa ra những quyết định khó khăn nhưng cần thiết.

Vấn đề to đùng ở đây là thông minh và can đảm là bộ kĩ năng huyền thoại rất ít người trên thế giới may mắn sở hữu, Elon Musk là một ví dụ tiêu biểu. Như người viết đã nhiều lần nhấn mạnh trong các phần trước, đầu tư không phải là công việc dành cho tất cả mọi người. Đa phần nhà đầu tư nên tham gia vào thị trường thông qua hình thức thụ động của các quỹ chỉ số index fund, ETFs. Những người mà luôn rao giảng rằng đầu tư không cần tốn nhiều thời gian mà vẫn dư sức x2, x3 tài khoản thì hoặc là họ đang lừa dối mọi người xung quanh (dân lùa gà), hoặc đang tự lừa dối chính bản thân (ảo tưởng nặng), hoặc thậm chí cả hai. Miếng phô mai có sẵn chỉ có trên cái bẫy chuột.

Một điều quan trọng nhà đầu tư phải ghi nhớ là kĩ năng "ngược dòng nước" chỉ nên được sử dụng một cách khôn ngoan thay vì là một công thức được áp dụng một cách mù quáng. Đừng phản đối đám đông chỉ vì bạn thích điều đó, đừng mặc định cho rằng tất cả những điều đám đông đồng ý đều là những thứ vớ vẩn cần phải phủ nhận. Quyết định tách biệt với đám đông chỉ cho bạn "cơ hội" để đánh bại thị trường, nó không đảm bảo là kết quả của bạn sẽ chắc chắn như thế. Đưa ra mọi quyết định "ngược dòng nước" một cách mù quáng chỉ vì nó khác biệt so với thị trường là công thức nhanh nhất dẫn đến thảm họa tài chính. Tách biệt khỏi đám đông không phải là một phong cách sống thời trang, có rất nhiều phong cách khác dễ chịu và thoải mái hơn nhiều. Đừng đứng một mình chỉ vì điều đó làm cho bạn cảm thấy tự hào về bản thân, đừng đưa ra quyết định chỉ vì nó khác biệt với đám đông, hãy hiểu rõ tại sao đám đông lại sai.

Nói một cách tóm gọn, kết quả đầu tư vượt trội yêu cầu hai yếu tố quan trọng:

1. Nhìn thấy được những gì mà thị trường bỏ lỡ.

2. Tính chính xác của điều đó được thị trường công nhận trong tương lai.

Chỉ có những nhà đầu tư sở hữu khả năng phân tích vượt trội và lòng can đảm phi thường trong việc đưa ra những quyết định chính xác nhưng cực kì khó khăn về mặt cảm xúc mới đủ điều kiện để đánh bại thị trường trong dài hạn. Đứng một mình chưa bao giờ là một công việc dễ chịu, cảm giác cô đơn kéo dài sẽ làm cho ngay cả những nhà đầu tư giỏi nhất nghi ngờ chính bản thân mình. Nhưng họ cũng hiểu rằng bí mật chỉ có thể được tìm thấy ở những nơi đám đông chưa từng đặt chân tới, một vùng đất chưa từng được khám phá. Niềm tin vào những bí mật chưa được khám phá là khởi nguồn của mọi sự phát triển tự nhiên.

Đừng vội vàng lựa chọn cánh cửa hẹp mà tất cả mọi người đang tranh nhau để bước qua, hãy dừng lại và suy ngẫm, và biết đâu bạn sẽ dần nhận ra rằng kế bên cánh cửa hẹp đông đúc đó là một lối vào rộng lớn dẫn đến một con đường tuyệt đẹp chưa ai từng khám phá. Hãy dũng cảm bước qua cánh cổng đó và tìm kiếm những bí mật của riêng bạn.