TẠI SAO MỌI NGƯỜI LẠI THÍCH "THUYẾT ÂM MƯU" ?

Thuyết âm mưu (conspiracy theory) là cách lý giải những vấn đề chính trị, kinh tế, xã hội, bằng cách gán cho chúng những âm mưu bí mật của các thế lực ngầm - có thể là một hay nhiều cá nhân, hay thậm chí là chính phủ - đứng sau.

Điều gì giải thích cho niềm tin phổ biến và thường xuyên sâu xa này rằng các nhóm mạnh mẽ, độc ác và bí mật đang âm mưu lừa dối người khác, đặc biệt là trong thời đại mà chúng ta có nhiều quyền truy cập vào thông tin và sự kiện có thể làm lộ ra những ý tưởng này? Các nhà nghiên cứu nghi ngờ rằng có một số cơ chế tâm lý, nhiều kết quả của quá trình tiến hóa, góp phần vào những niềm tin này

Trong một thế giới nơi bạn có thể cảm thấy bất lực và xa lánh, có thể sẽ hấp dẫn khi tin rằng có những thế lực âm mưu chống lại bạn và lợi ích của bạn. Một khi những niềm tin này bén rễ, những thành kiến nhận thức và lối tắt tinh thần củng cố và củng cố chúng. Nhiều yếu tố tương tự thúc đẩy các kiểu suy nghĩ có vấn đề khác, chẳng hạn như niềm tin vào sự huyền bí, cũng góp phần vào các lý thuyết âm mưu. Và trong khi những ý tưởng hoang tưởng như vậy không phải là mới, internet đã giúp biến đổi tốc độ và cách thức mà chúng lan truyền.

Để hiểu lý do tại sao mọi người tin vào những âm mưu này, điều quan trọng là tìm hiểu một số giải thích tâm lý và những tác động tiềm năng mà những niềm tin này có.

Có rất nhiều giả thuyết khác nhau về nguồn gốc Thuyết âm mưu, tuy nhiên, nhiều người tin rằng Thuyết âm mưu bắt nguồn từ CIA. Trong cuốn sách "Thuyết âm mưu ở nước Mỹ" của giáo sư trường đại học Bang Florida, Lance deHaven - Smith, ông cho rằng CIA đã tạo ra cụm từ "Thuyết âm mưu" vào thập niên 60 của thế kỷ 20 nhằm phản bác và làm mất uy tín của những ngờ vực và giả thuyết liên quan đến vụ ám sát Tổng thống Mỹ John F. Kennedy vào năm 1963. Những giả thuyết này cho rằng, vụ ám sát Tổng thống Kennedy liên quan đến nhiều người và tổ chức hơn là chỉ mình Lee Harvey Oswald, người được cho là đã bắn chết Tổng thống Kennedy.

Tìm kiếm giải thích cho các sự kiện là ham muốn tự nhiên của con người. Chúng ta luôn thắc mắc vì sao một sự việc lại xảy ra như thế? Tại sao trời phải mưa vào đúng ngày tôi muốn ra ngoài? Tại sao cô ấy lại hờ hững với tôi ? Tại sao bạn không hiểu những gì tôi đang cố gắng nói với bạn?

Và không chỉ đặt câu hỏi, chúng ta cũng nhanh chóng tìm ra câu trả lời. Không nhất thiết là câu trả lời đúng, mà thông thường nó sẽ giúp ta an tâm hoặc thấy phù hợp với quan điểm của mình. Trời đổ mưa vì tôi luôn là một kẻ không may. Cô ấy lạnh lùng với tôi vì cô ấy không thể chịu nổi khi mọi việc không theo cách mà cô muốn. Bạn không hiểu những gì tôi nói vì bạn không lắng nghe.

Trong mỗi chúng ta đều có những niềm tin sai, nghĩa là có những điều ta tin là đúng nhưng trên thực tế thì không. Ví dụ, nếu bạn tin rằng Sydney là thủ đô của Úc, bạn là nạn nhân của một niềm tin sai. Nhưng một khi thực tế cho bạn thấy Canberra là thủ đô của Úc, bạn sẽ dễ dàng thay đổi ý kiến của mình. Rốt cuộc, bạn chỉ đơn giản là hiểu lầm và bạn cũng không có nhiều cảm xúc với nó lắm .

Lý thuyết âm mưu cũng là niềm tin sai, theo định nghĩa. Nhưng những người tin vào nó đặc biệt chú trọng việc duy trì niềm tin này. Thứ nhất, họ nỗ lực tìm hiểu về thuyết âm mưu tiềm ẩn sau sự kiện, bằng cách đọc sách, tìm kiếm trên các website hoặc xem các chương trình cổ súy cho niềm tin đó. Cảm giác không chắc chắn là một trạng thái rất khó chịu. Các thuyết âm mưu tạo nên ảo tưởng “hiểu biết và chắc chắn” để xoa dịu trạng thái này.

Mọi người cần cảm giác họ đang kiểm soát cuộc sống của họ. Ví dụ, nhiều người cảm thấy an toàn hơn khi họ tự lái xe chứ không phải là hành khách. Tất nhiên, ngay cả những người lái xe giỏi nhất cũng có thể bị tai nạn vì những lý do vượt ra ngoài sự kiểm soát của họ. Tương tự như vậy, các lý thuyết âm mưu có thể cung cấp cho các tín đồ của họ cảm giác kiểm soát và an toàn. Điều này đặc biệt đúng khi một phần cuộc sống bị đe dọa. Ví dụ, nếu nhiệt độ toàn cầu đang tăng lên thảm khốc do hoạt động của con người, thì tôi sẽ phải thay đổi lối sống thoải mái của tôi. Thật là đau đớn. Nhưng nếu các chuyên gia và chính trị gia đảm bảo với tôi rằng sự nóng lên toàn cầu chỉ là một trò lừa bịp, thì tôi có thể duy trì được cách sống hiện tại của mình. Kiểu lý luận dựa trên động cơ này là một thành phần quan trọng để duy trì niềm tin về thuyết âm mưu.

Nghiên cứu cho thấy những người cảm thấy bị “đứng bên lề” xã hội có xu hướng tin hơn vào các thuyết âm mưu. Tất cả chúng ta đều muốn duy trì hình ảnh tích cực về bản thân, thường xuất phát từ những vai trò của chúng ta trong cuộc sống – công việc, các mối quan hệ với gia đình và bạn bè. Khi tạo ra sự khác biệt tích cực trong cuộc sống của những người khác – như cha mẹ, người yêu/bạn đời, bạn bè, giáo viên hay người hướng dẫn- chúng ta thấy cuộc sống của mình đáng giá, và thấy bản thân tốt hơn. Nếu công việc của bạn nhàm chám và ít tiếp xúc xã hội, hay bạn liên tục gặp những con người ưa tin đồn, bạn có xu hướng tin hơn vào những thuyết âm mưu. Bạn dành nhiều thời gian hơn trên internet để củng cố niềm tin của mình, trò chuyện với những người có chung niềm tin ấy. Thuyết âm mưu cho bạn cảm giác sở hữu một kiến thức đặc biệt. Hầu hết mọi người tin vào sự nóng lên toàn cầu và sự an toàn của vac-xin sẽ không chạy theo thuyết âm mưu vì họ hiểu khoa học. Họ tin tưởng các chuyên gia. Bạn bắt đầu đưa ra các bằng chứng chống lại sự nóng lên toàn cầu, dù rất khó để đưa ra một lý lẽ hoàn toàn hợp lý. Từ cách mà bạn nói, có vẻ bạn am hiểu về chủ đề đó, bạn có một mớ giả thuyết quá phức tạp khiến người nghe bắt đầu thấy phân vân về điều họ tin tưởng.

Tựu trung lại, chúng ta hiểu về những gì thúc đẩy con người tin vào các thuyết âm mưu. Họ làm như vậy vì ba nhu cầu cơ bản: Tìm hiểu thế giới xung quanh; tạo cảm giác an toàn và kiểm soát; duy trì hình ảnh tích cực về bản thân. Nhưng niềm tin vào thuyết âm mưu có thực sự giúp mọi người thỏa mãn được những nhu cầu này?

Các nghiên cứu đã phát hiện ra rằng khi sinh viên đại học tiếp xúc với các thuyết âm mưu, cảm giác mất an toàn của họ ngày càng tăng. Điều này cho thấy thuyết âm mưu không hẳn giúp chúng ta cảm thấy an toàn. Con người hay đa nghi và thiên hướng tiêu cực như một bản năng tự vệ để duy tri sinh tồn. Douglas và các đồng nghiệp cũng chỉ ra rằng, hầu hết sinh viên không tin ngay vào các loại thuyết âm mưu. Nếu cần thiết, họ sẽ lập luận, kiểm tra lại chính những nguồn tin đó.

Bất kể bạn tiếp xúc với dạng thông tin như thế nào, hãy luôn giữ đầu óc tỉnh táo trước những biện luận vu vơ, những nguồn tin không xác thực. Bạn có thể phản đối thuyết âm mưu kiểu này. Nhưng hầu hết những cuộc tranh luận như vậy không đi đến đâu. Người lan truyền tin không quan tâm lắm đến việc tranh cãi với bạn. Họ đang duy trì cảm giác an toàn và tự hào về bản thân mà thôi.

Trong khi các nhà nghiên cứu có một số lý thuyết về lý do tại sao mọi người tin vào âm mưu, thì không rõ tác dụng cuối cùng của những niềm tin này là gì.

Những gì các nhà nghiên cứu đã tìm thấy là trong khi những niềm tin này được thúc đẩy bởi mong muốn hiểu, kiểm soát và cảm thấy được kết nối xã hội, thì đây không phải là những tác động mà mọi người đang có được từ niềm tin của họ. Thay vì đáp ứng những nhu cầu này, tin vào âm mưu dường như củng cố cảm giác bối rối, cô lập, tước quyền và cô đơn . Đó là một chu kỳ phá hoại Cảm xúc tiêu cực của người đóng góp cho niềm tin vào âm mưu, nhưng niềm tin vào âm mưu dẫn đến cảm giác tiêu cực.

Tin vào các thuyết âm mưu làm xói mòn niềm tin của mọi người vào chính phủ, các nhà lãnh đạo và các tổ chức của họ. Nó cũng làm giảm niềm tin vào khoa học và nghiên cứu. Sự không tin tưởng này có thể khiến mọi người không tham gia vào thế giới xã hội của họ. Nó cũng có thể khiến mọi người ngừng xem mình là những người đóng góp có giá trị cho xã hội.

Thay vì giúp mọi người đối phó với cảm giác xa lánh xã hội và tước quyền chính trị, niềm tin âm mưu dường như tạo ra một chu kỳ mất lòng tin dẫn đến sự bất mãn thậm chí còn lớn hơn.

Trước những kết quả này, những người tán thành các thuyết âm mưu về coronavirus có thể ít làm theo lời khuyên về sức khỏe như làm sạch tay thường xuyên bằng chà tay hoặc xà phòng, hoặc tự cách ly sau khi đến các khu vực có nguy cơ.

Thay vào đó, những người này có thể có nhiều thái độ tiêu cực đối với hành vi phòng ngừa hoặc sử dụng các biện pháp thay thế nguy hiểm để điều trị . Điều này sẽ làm tăng khả năng virus lây lan và khiến nhiều người gặp nguy hiểm.

Sự lan truyền của các thuyết âm mưu y học cũng có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng cho các bộ phận khác trong xã hội. Chẳng hạn, trong Cái chết đen ở châu Âu, người Do Thái bị coi là người chịu trách nhiệm cho đại dịch. Những thuyết âm mưu này đã dẫn đến các cuộc tấn công bạo lực và tàn sát các cộng đồng Do Thái trên khắp châu Âu. Sự bùng phát của coronavirus đã dẫn đến sự gia tăng các cuộc tấn công phân biệt chủng tộc trên toàn thế giới nhắm vào những người được coi là Đông Á.

Tuy nhiên, có thể can thiệp và ngăn chặn sự lây lan của các thuyết âm mưu. Nghiên cứu cho thấy các chiến dịch thúc đẩy phản biện đối với các lý thuyết âm mưu y tế có thể sẽ có một số thành công trong việc cải chính niềm tin âm mưu. Các trò chơi như Bad News , trong đó mọi người có thể đóng vai trò là nhà sản xuất tin tức giả, đã được chứng minh là cải thiện khả năng của mọi người để phát hiện và chống lại thông tin sai lệch.

Thuyết âm mưu có thể rất có hại cho xã hội. Họ không chỉ có thể ảnh hưởng đến lựa chọn sức khỏe của mọi người, họ còn có thể can thiệp vào việc các nhóm khác nhau có liên quan với nhau như thế nào và làm tăng sự thù địch và bạo lực đối với những người được coi là có âm mưu. Vì vậy, cũng như hành động để chống lại sự lây lan của coronavirus, các chính phủ cũng nên hành động để ngăn chặn những thông tin sai lệch và thuyết âm mưu liên quan đến virus khỏi tầm tay.

Đọc thêm: