Giải mã cách hoạt động cỗ máy kinh tế toàn cầu

Ray Dalio, một trong những nhà đầu tư nổi tiếng nhất trên thế giới hiện nay với  quỹ đầu tư trị giá tới $16b, đã từng giải thích rằng Kinh Tế vận hành như một cỗ máy.

Kinh Tế vận hành như một cỗ máy là sao? 

Trước tiên, có 1 điều bạn cần phải biết mà không nhiều người thật sự hiểu: sự xuất hiện của chu kỳ trong thị trường đi liền với sự phát triển kinh tế trong xã hội. Cái này có ý nghĩa là sao?

Rất đơn giản, trong 1 thế giới đứng yên không hề có sự phát triển kinh tế, xã hội, hay công nghệ, xã hội đơn giản là trì trệ; xã hội hiện tại và xã hội 300 năm sau sẽ giống y hệt nhau, chu kỳ sẽ không xuất hiện, bong bóng sẽ không xuất hiện; xã hội đơn giản là không di chuyển. Nói 1 cách khác, sự phát triển kinh tế xã hội gây ra chu kỳ, và dĩ nhiên là bong bóng.

Tôi biết điều mình vừa viết khá khó hiểu và cần phải có dẫn chứng. Nếu bạn đã đọc cuốn sapiens của tác giả Yuval Harrari, sự phát triển vượt bậc dẫn đến sự thống trị tuyệt đối của loài người trên trái đất chỉ diễn ra trong khoảng 1 thời gian rất ngắn so với lịch sự tồn tại của con người. Trong 1 khoảng thời gian dài, xã hội gần như đứng yên, sự phát triển kinh tế hàng năm mà bạn cho là hiển nhiên là 1 khái niệm xa lạ đối với những người thuộc nền văn minh cổ đại. Nạn đói xảy ra khắp mọi nơi, cách hiển nhiên và dễ nhất để làm giàu cho quốc gia và đi xâm lược; nước thắng cướp bóc và đô hộ nô lệ; nước thua mất tất cả. Đế chế Mông Cổ và La Mã, hay Alexander the Great đều đã lưu danh lịch sự bởi phương pháp như thế. Trong 1 xã hội trì trệ, cách phát triển hiển nhiên nhất là đi cướp bóc và đàn áp nô lệ; phần tao thắng được sẽ là phần mất mát của mày; xã hội xoay vòng 1 cuộc chơi zero-sum game như poker. Thắng làm vua và thua làm giặc!

Điều gì đã thay đổi?

Đó là khi khi Johann Gutenberg phát minh ra máy in đầu tiên; có thể nói máy in đầu tiên là sự cách mạng trong thông tin đầu tiên diễn ra trên xã hội loài ngoài, qua đó làm nên tảng cho thời kì Khai Sáng và cuộc cách mạng công nghệ kĩ thuật diễn ra sau đó, và dĩ nhiên sự lên xuống của chu kỳ và bong bóng cũng bắt đầu xuất hiện từ thời điểm không lâu sau đó. Dĩ nhiên đô hộ nô lệ và chiến tranh vẫn diễn ra; nhưng nó không còn là cách duy nhất để làm giàu nữa(lợi ích ngày càng giảm và hậu quả ngày càng lớn); tranh giành 1 miếng bánh cố định từ từ trở thành 1 phương pháp không còn được ưa thích; thay vào đó là làm cho miếng bánh trở nên to hơn (và tất cả mọi người cùng được phần bánh lớn hơn) từ từ trở thành 1 phương pháp hấp dẫn và tuyệt vời trên mọi khía cạnh (không phải ngẫu nhiên những sự phát triển vượt bậc trong tư duy xã hội như xóa bỏ chiến tranh và nô lệ xảy ra cùng lúc với sự phát triển tột bậc về mặt kinh tế xã hội và công nghệ kĩ thuật). 

Sách đã không còn là sự sở hữu xa xỉ của giới nhà giàu nữa!

Tín dụng là gì? Nó là nợ? Vậy bạn có hiểu nợ thật sự là gì? Nó là tín dụng? What the f?

Tín dụng là lời hứa của người mượn và niềm tin của người cho vay. Lời hứa sẽ trả nợ trong tương lai của người mượn và niềm tin của người cho vay là người mượn sẽ thực hiện lời hứa đó. Đó là 1 cách giải thích phổ biến.

Hãy xem lại biểu đồ 1 lần nữa

Hãy tưởng tượng rằng nếu đường xanh lá trở thành đường ngang, chu kỳ màu đỏ và chu kỳ màu xanh cũng sẽ trở thành đường ngang; và hola chu kỳ biến mất. Do đó để hiểu chu kỳ, bạn cần phải hiểu đường xanh lá là gì?

Tăng trưởng kinh tế có thể hiểu 1 cách đơn giản nhất là tổng tiêu xài trong xã hội tăng lên. Càng nhiều người càng tăng lượng tiêu xài trong xã hội; càng nhiều người càng có thêm thu nhập; càng nhiều người càng có điều kiện để tăng tiêu xài -> tạo ra 1 vòng tròn trong thời kì kinh tế phát triển (bull market).

Nó đến từ một trong những sự phát minh vĩ đại nhất trong kinh tế: tín dụng. Cách giải thích không phổ biến của tín dụng là bạn lấy phần thu nhập trong tương lai và tiêu xài ngay bay giờ. Điều này cho phép bạn tạo ra giá trị ngay lập tức để dành cho việc tiêu xài ngay bây giờ. Nhưng giá trị không thể tự nhiên từ trên trời rơi xuống; cái giá bạn phải  trả là một phần doanh thu trong tương lai phải được dùng để trả nợ.

Bởi vì nó thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội bằng cách luân chuyển đồng tiền trong xã hội theo cách tối ưu nhất. Nó chỉ khả thi khi niềm tin vào 1 tương lai tương sáng hơn là rất phổ biến trong xã hội. Một xã hội phát triển hàng năm là rất hiển nhiên đối với bạn, nhưng hãy nhớ rằng điều chỉ xảy ra trong vài thiên niên kỉ gần đây khi khoa học công nghê xã hội liên tục phát triển vượt bậc. Khi thế giới ở thời đại có những người tin  rằng trái đất là phẳng, sự tin tưởng vào tương lai tươi sáng hơn là không có cơ sở. Xã hội trong hề thay đổi trong cả trăm năm; tương lai không hề thay đổi -> Kinh tế trì trệ -> Doanh thu tương lai không tăng -> Rủi ro cao -> Ngu sao cho mày mượn tiền.

Sự tăng trưởng của kinh tế gắn liến với sự tăng lên trong tổng tiêu xài của xã hội được thúc đẩy bởi sự phổ biến của tín dụng. Nói 1 cách khác, tăng tổng tín dụng = phát triển kinh tế. Nhưng như mình đã nói, giá trị không thể tự nhiên từ trên trời rơi xuống; cái giá bạn phải  trả là một phần doanh thu trong tương lai phải được dùng để trả nợ. Bạn dùng tín dụng để tăng tiêu xài ngay tại thời điểm bây giờ nhưng một lúc nào đó trong tương lai, bạn sẽ phải giảm tiêu xài để trả nợ. Câu hỏi đặt ra là

Tại sao thị trường trong thời kì tăng trưởng (bull market) lại có thể diễn ra trong 1 thời gian dài cho đến khi bắt đầu đi xuống (bear market)?

Sự chậm trễ trong việc giảm tiêu dùng trong tương lai để trả nợ tín dụng chỉ có thể diễn ra chừng nào tăng trong thu nhập lớn hơn tăng trong tín dụng. 

Tăng tín dụng = tăng tiêu xài, và tiêu xài của bạn là thu nhập của người khác nên tăng tổng tín dụng = tăng tổng tiêu xài = tăng tổng thu nhập. Vòng tròn này sẽ tiếp tục diễn ra cho tới khi tăng tổng tín dụng vượt qua mức tăng thu nhập. Khi sự cách biệt ngày càng lớn, không còn cách nào khác phải giảm tiêu xài để trả nợ (mình đã đơn giản hóa quá trình này khá nhiều; trên thực tế nhiều người dùng tín dụng A để trả tiền nợ tín dụng B và dùng B để trả cho C, etc and etc tạo ra 1 vòng luẩn quẩn). Và holly molly, mọi rắc rối bắt đầu xuất hiện khi tiêu xài trong xã hội giảm (đánh dấu sự xuất hiện của bear market hay depression).

Khi tiêu xài giảm xuống, cũng là lúc thị trường bắt đầu đi xuống, giá trị đồng tiền mất đi, người dân xếp hàng rút tiền ra khỏi ngân hàng và trữ trong két sắt, ngân hàng không cho mượn nợ nữa (tín dụng bắt đầu khó tiếp cận), công ty làm ăn bết bát cắt giảm nhân sự, thất nghiệp tăng lên. Tất cả tạo ra 1 vòng tròn trong thời kì thị trường đi xuống.

Nhà nước đóng 1 vai trò kiểm soát thị trường bằng cách thiết lập mức lãi suất nhằm kiểm soát hoạt động kinh tế diễn ra. Khi thi trường đang tăng trưởng quá nhanh, cũng đồng nghĩa tăng tiêu xài, tăng tín dụng, tăng mức lạm phát; nhà nước sẽ thiết lập mức lãi suất cao để giảm sự phổ biến của tín dụng và qua đó kìm kẹp hoạt động kinh tế đang diễn ra. Khi thị trường quá ảm đạm, mức lãi suất sẽ ở mức khá thấp nhằm thúc đẩy sự tăng trưởng hoạt động kinh tế thông qua sự phổ biến của tín dụng. Dĩ nhiên, thực tế phức tạp hơn rất nhiều và nhà nước không thể kiểm soát hoàn toàn nền kinh tế (nếu kiểm soát được thì bong bóng đã không xảy ra).

Do đó bạn có thể thấy việc phát triển kinh tế gắn liền với việc kiến tạo chu kỳ thông qua tín dụng. Bong bóng hay thời kì đại suy thoát (great depression) diễn ra bởi vì chu kỳ mất kiểm soát và tạo ra vòng xoắn rất khó gỡ ra.

Bài viết này chỉ giải thích vòng chu kỳ ngắn hạn mà vẫn chưa giải thích vòng chu kỳ dài hạn. Nếu mình thấy bài này được đón nhận thì mình sẽ viết tiếp giải thích về chu kỳ nợ dài hạn. ^^

Enjoy!