Các phần trước: 1, 23
Tiếp tục với series về 3 nhân vật huyền thoại của Chủ nghĩa Khắc kỷ, hôm nay mình xin được gửi tới các bạn bài giới thiệu về Epictetus, 1 người NÔ LỆ, với sự thông minh tinh anh đã tự giải phóng được bản thân, trở thành người đứng đầu của trường phái triết học khắc kỷ. Đây là 1 trong những điều thú vị nhất khi mình tiếp xúc với Chủ nghĩa Khắc kỷ (Stoicism), sự đối lập về địa vị giữa 1 Marcus Aurelius HOÀNG ĐẾ và 1 Epictetus NÔ LỆ. Có lẽ k gì thể hiện rõ hơn sự linh hoạt cũng như cần thiết của Chủ nghĩa Khắc kỷ (Stoicism) cho tất cả mọi người.


Đầu tiên, như thường lệ, đôi nét về tiểu sử.

Epictetus sinh năm 55 sau công nguyên tại Hierapolis (nay thuộc Thổ Nhĩ Kỳ). Chúng ta k biết tên thật của ông, cái tên Epictetus dịch đơn giản là "thu được" (acquired), đúng với bản chất khi ông là 1 người nô lệ. Ông bị què 1 chân trong thời kỳ nô lệ này. Tuy nhiên, người chủ của ông, Epaphroditos, đối xử rất tốt với Epictetus và thậm chí đã đồng ý để Epictetus được học tập triết học Stoicism từ 1 người thầy cũng rất có tiếng của trường phái: Musonius Rufus.
Sau khi hoàng đế Nero lâm chung năm 68, Epictetus được giải phóng bởi người chủ của mình (1 hiện tượng không lạ thời La Mã với những người nô lệ thông minh và được giáo dục). Ông trở thành người đứng đầu trường triết học Stoicism và dạy ở đó đến năm 93, khi hoàng đế Domitian ban lệnh cấm toàn bộ các trường triết học trong thành phố. Từ đó Epictetus chuyển trường về Nicopolis ở miền bắc Hy Lạp.
Ông không lấy vợ trong suốt cuộc đời, và có thể nói từ dịch "khắc kỷ" hợp nhất với con người này, khi ông rất quý trọng chủ nghĩa yếm thế (the Cynics) và đặc biệt là Diogenes, và tuân thủ nghiêm ngặt 1 cuộc sống giản dị ngủ sàn cứng mặc thô ăn thanh đạm. Tuy không lấy vợ nhưng về cuối đời ông có sống cùng 1 người đàn bà, người đã giúp ông nuôi con của 1 người bạn (nếu k cậu bé chắc chắn sẽ chết). Ông mất năm 135 sau công nguyên.

Về tác phẩm:

Epictetus không viết. Cũng giống như Socrates, những lời dạy của ông hoàn toàn được ghi chép lại bởi 1 người học trò (tên Arrian). Có thể nói ông chính là 1 nhà triết gia theo khái niệm cổ, đó là không cần tiếng tăm, mở cửa trường học của mình cho bất cứ ai muốn vào, và dạy học bằng chính những cuộc trò chuyện cũng như hành động, cuộc đời của mình. Những phẩm cách có lẽ là k còn trên thế giới ngày nay.

Những nhận xét về Epictetus và bài giảng của ông:

Marcus Aurelius đã thể hiện sự biết ơn đến người thầy Junius Rusticus của mình, vì đã giới thiệu Epictetus cho ông. Theo những ghi chép lịch sử thì Rusticus cũng là 1 học trò của Epictetus, và đã truyền lại những ghi chép của ông cho Marcus.James Stockdale, chiến binh Mỹ đã chịu tù ngục 7 năm trong chiến tranh Việt Nam, tác giả cuốn sách nổi tiếng: "In love and war" đã vinh danh Epictetus như người dẫn đường cho James có đủ nghị lực, tinh thần để chấp nhận tù đày.
Epictetus và triết học của ông cũng được tôn vinh trong cuốn "A Man in Full" của Tom Wolfe.Những tên tuổi nổi bật khác như Pascal, Descrates đều vô cùng tôn trọng và đề cao triết học của Epictetus (theo https://plato.stanford.edu/entries/epictetus/#Inf)

Đọc thêm:

Cảm nhận bản thân

Theo mình thì tính từ tiếng Anh "witty" là chính xác nhất để chỉ người như Epictetus. Ông thông minh và thẳng thắn, và qua những ghi chép của người học trò Arrian trong The Discourses, người đọc sẽ thấy được cái "phũ" của ông. Giống như Arnold Bennett (tác giả của cuốn "How to live 24 hours a day") đã chia sẻ: Epictetus là 1 người cực phũ, ông sẽ gọi bạn là gã đần ngay khi ông nhìn thấy bạn; ông ấy thông minh, và thậm chí là hài hước, và ông ấy sẽ khiến bạn phải tự xấu hổ mà quan tâm rèn giũa tâm tưởng mình.
Thực sự mình đã phải đau đầu rất nhiều trong việc chọn lựa phần nào nên trích và dịch để giới thiệu với các bạn, và cuối cùng mình đi đến kết luận là mình bó tay (kiểu k lẽ ông ngồi dịch cmn cả quyển bây h chứ ấy, ức vd). Nói chung 2 cuốn "The Discourses" và "The Enchiridion" đều khá ngắn, nhưng cực kỳ cực kỳ đáng đọc. Và cũng thật may mắn khi đã có 1 cuốn của Epictetus được dịch sang tiếng Việt, cuốn "Nghệ thuật sống" của Epictetus do Đỗ Tư Nghĩa dịch. Nhưng mình thú thực chất lượng dịch thế nào thì mình mù tịt luôn nhé, vì cuốn này vẫn chưa có ebook.


Thay vào đó, mình xin gửi tới các bạn 11 phương pháp luyện Stoicism từ Epictetus, được ông giáo sư Massimo Pigliucci (người đã được mình nhắc đến trong kỳ trước với blog nổi tiếng How to be a Stoic) đúc kết trong cuốn sách mới xuất bản đầu năm nay của ông. 1 số bài học có thể trùng với những đoạn trích trong các bài trước, nhưng mình nghĩ vẫn vô cùng cần thiết, vì vậy mình sẽ trích dẫn lại và dịch toàn bộ ở đây nhé.

1. Kiểm soát ấn tượng ban đầu của bạn đối với mọi thứ: luyện tập tự nói với bản thân: "Ấn tượng ban đầu của mình là ..., và đó k phải là nguồn gốc của ấn tượng ấy". Sau đó, đánh giá lại xem nguồn gốc ấn tượng ấy có phải thứ bạn kiểm soát được hay k, nếu k, chuẩn bị sẵn sàng để nói: Tôi k quan tâm đến nó.
“So make a practice at once of saying to every strong impression: ‘An impression is all you are, not the source of the impression.’ Then test and assess it with your criteria, but one primarily: ask, ‘Is this something that is, or is not, in my control?’ And if it’s not one of the things that you control, be ready with the reaction, ‘Then it’s none of my concern.’”
Lời bình: nghe có vẻ khá lý thuyết, nên mình mạn phép lấy 1 ví dụ ở đây. Khi bạn bị ai đó khiêu khích, sẽ thế nào nếu bạn nói với bản thân: "Sự xấu hổ, hay tức giận đang là ấn tượng ban đầu của mình. Nhưng nó k phải nguồn gốc". Thực sự nguồn gốc là tính cách, hay sự ghen tị của người khiêu khích mình, và đó đều là những thứ ngoài tầm kiểm soát của mình (not in my control). Vậy nên mình k quan tâm đến sự khiêu khích ấy.
2. Luôn nhắc nhở bản thân rằng k có thứ gì là vĩnh cửu. Trong trường hợp bạn đang rất yêu thích 1 thứ gì, như 1 đồ vật, 1 người yêu, hay 1 đứa con, và bạn càng ngày càng gắn bó với "nó", hãy dừng lại và suy nghĩ kỹ hơn. Bắt đầu với những thứ nhỏ nhặt: nếu là 1 chiếc đĩa cổ (hay 1 chiếc iphone) bạn đang gắn bó, tự nói với bản thân: "nó chỉ là 1 vật dụng mà thôi". Làm như vậy, khi chẳng may nó hỏng hay bị vỡ, tâm trí của bạn sẽ k bị ảnh hưởng quá nhiều. Hãy làm tương tự với cả những người xung quanh bạn. Khi bạn hôn vợ hay con bạn, tự nhắc bản thân: "Tôi đang hôn 1 "thứ" k tồn tại vĩnh hằng". Nếu làm được vậy, bạn sẽ bớt đau buồn nếu chẳng may người ấy mất đi (hoặc tự bỏ đi).
Remind yourself of the impermanence of things. “In the case of particular things that delight you, or benefit you, or to which
you have grown attached, remind yourself of what they are. Start with things of little value. If it is china you like, for instance, say, ‘I am fond of a piece of china.’ When it breaks, then you won’t be as disconcerted. When giving your wife or child a kiss, repeat to yourself, ‘I am kissing a mortal.’ Then you won’t be so distraught if they are taken from you.”
Lời bình: chắc bạn sẽ châm chọc, kiểu: này thì bảo k phải là "KHẮC KỶ" nữa đi. Vâng, đúng vậy, nhưng xin bạn thử đặt mình vào bối cảnh thời kỳ ấy, khi ngay cả hoàng đế Marcus Aurelius, với chất lượng cuộc sống và y tế tốt nhất, mà trong 13 người con còn có đến 8 người chết trước ông, thì bạn sẽ hiểu tại sao Epictetus lại phải dạy học trò của mình "KHẮC KỶ" đến vậy. Và cái suy nghĩ này, được giải nghĩa cụ thể hơn rất nhiều trong "A guide to a good life" của William B. Irvine, nó k những giúp bạn có được sự thanh thản về tâm trí, mà nó còn khiến bạn trân trọng hơn từng phút giây ở bên những người thân của mình nữa cơ.
3. Sự chuẩn bị: bất cứ khi nào bạn chuẩn bị 1 hành động, ví dụ như đi bơi (ở bể công cộng), vẽ ra trước mắt bạn hình ảnh thường thấy của 1 bể bơi, với nhiều người hò hét, đùa giỡn, thậm chí là đâm vào bạn. Bạn sẽ làm chủ được tâm tưởng của mình bằng cách nói: "Tôi muốn đi bơi, nhưng đồng thời tôi cũng muốn 'thuận theo tự nhiên'". Như vậy, nếu như có biến gì làm ảnh hưởng đến sự tận hưởng của bạn, bạn sẽ biết rằng bơi k phải là mục đích duy nhất của mình, mà còn là phải hành động theo tự nhiên nữa. Và sẽ là trái tự nhiên nếu bạn tức giận vì những hành động nằm ngoài tầm kiểm soát của bản thân.
The reserve clause. “Whenever planning an action, mentally rehearse what the plan entails. If you are heading out to bathe, picture to yourself the typical scene at the bathhouse—people splashing, pushing, yelling and pinching your clothes. You will complete the act with more composure if you say at the outset, ‘I want a bath, but at the same time I want to keep my will aligned with nature’ [that is, to apply reason to social living]. Do it with every act. That way if something occurs to spoil your bath, you will
have ready the thought, ‘Well, this was not my only intention, I also meant to keep my will in line with nature—which is impossible if I go all to pieces whenever anything bad happens.’”
Lời bình: cái đoạn "which is impossible if I go all to pieces whenever anything bad happens" cực cực hay mà mình dịch mù quá :(
4. Với mỗi khó khăn, ghi nhớ nội lực có sẵn trong bạn để đối phó với nó. Bị cuốn hút bởi 1 chàng trai tuấn tú hay 1 cô gái xinh đẹp, ghi nhớ sự tự chủ của bản thân trước cám dỗ. Đối mặt với đau đớn, bạn sẽ thấy khả năng chịu đựng của mình. Nếu bạn bị châm chọc, bạn sẽ có cơ hội khám phá khả năng kiên nhẫn của bản thân. Theo thời gian, bạn sẽ cảm thấy tự tin và trưởng thành hơn để kết luận rằng k có bất cứ 1 thứ khó khăn gì là vượt ngoài khả năng chế ngự của bạn.
For every challenge, remember the resources you have within you to cope with it. Provoked by the sight of a handsome man or a beautiful woman, you will discover within you the contrary power of self-restraint. Faced with pain, you will discover the power of endurance. If you are insulted, you will discover patience. In time, you will grow to be confident that there is not a single impression that you will not have the moral means to tolerate.
Lời bình: Cái này chắc k phải bình luận gì thêm. Tuy rằng rất khó, nhưng chắc chắn là nó đáng để mà nghiền ngẫm và cố gắng làm theo, đúng k :)
5. Hãy dừng lại và hít 1 hơi thật sâu. Ghi nhớ, sự khiêu khích hay thậm chí là cả quả đấm đều k đủ để hại bạn, thứ duy nhất có thể làm hại bạn là chính suy nghĩ "mình đang bị hại" trong đầu bạn. Nếu ai đó thành công trong việc khiêu khích bạn, ghi nhớ là tâm trí bạn đã bị cuốn vào đó. Chính vì vậy mà điều cốt yếu là bạn đừng phản ứng ngay trước sự khiêu khích, thay vào đó, dừng lại và hít thật sâu, và bạn sẽ thấy việc kiểm soát bản thân dễ dàng hơn rất nhiều.
Pause and take a deep breath. “Remember, it is not enough to be hit or insulted to be harmed, you must believe that you are being harmed. If someone succeeds in provoking you, realize that your mind is complicit in the provocation. Which is why it is essential that we not respond impulsively to impressions; take a moment before reacting, and you will find it is easier to maintain control.”
Lời bình: mình đã đọc được ở đâu đó, viết rằng Socrates chỉ cười khi bị tát (hay đấm), hay Cato (1 hình tượng "thánh" của Stoic) thậm chí còn k để ý khi bị đánh. Nếu bạn là trẩu tre, thì thôi, còn nếu k, cách hành xử thế này có tốt hơn k, xin bạn tự quyết định.

👉 ĐỂ HIỂU THÊM VỀ CHỦ NGHĨA KHẮC KỶ VÀ THỰC HÀNH CÙNG SENECA, BẠN CÓ THỂ ĐẶT MUA BỘ SÁCH NGAY TẠI ĐÂY:

6. Sự k khác biệt: 1 cách khác để luyện tập là suy xét về những sự kiện giống nhau. Khi cái cốc của 1 người bạn bị vỡ, chúng ta rất dễ dàng nói: "Đen thôi, đỏ k vỡ đâu". Vậy, khi cái cốc yêu thích của bạn bị vỡ, hãy chấp nhận nó với thái độ tương tự. Cũng giống như vậy, khi 1 người thân của bạn mình mất, bạn an ủi người ta, nhưng sẽ nói: "Nó là 1 phần của cuộc sống". Vậy tại sao mà khi người thân của bạn mất đi, bạn lại thể hiện như cả vũ trụ đã tan tành vậy. Có lẽ chúng ta sẽ chấp nhận nó dễ dàng hơn 1 chút nếu chúng ta nhớ lại thái độ của mình với những mất mát tương tự của người khác.
Other-ize. “We can familiarize ourselves with the will of nature by calling to mind our common experiences. When a friend breaks a glass, we are quick to say, ‘Oh, bad luck.’ It’s only reasonable, then, that when a glass of your own breaks, you accept it in the same patient spirit. Moving on to graver things: when somebody’s wife or child dies, to a man we all routinely say, ‘Well, that’s part of life.’ But if one of our own family is involved, then right away it’s ‘Poor, poor me!’ We would do better to remember how we react when a similar loss afflicts others.”
7. Hãy nói ít, và chuẩn. Hãy để im lặng là mục tiêu của bạn trong phần lớn thời gian, chỉ nói khi cần thiết, và súc tích. Khi bạn cần phải nói, hãy nói, nhưng đừng bàn luận về những vấn đề như ca sĩ này nọ, thức ăn, đồ uống ..., những thứ tầm thường. Và trên hết, đừng bàn tán về người khác, ca ngợi, đổ lỗi hay so sánh họ.
Speak little and well. “Let silence be your goal for the most part; say only what is necessary, and be brief about it. On the rare occasions when you’re called upon to speak, then speak, but never about banalities like gladiators, horses, sports, food and drink—common-place stuff. Above all don’t gossip about people, praising, blaming or comparing them.”
Lời bình: Thú nhận của mình, cái này gay gắt thật. Nhưng mình cảm thấy đúng là mình càng nói nhiều về thứ gì, kể cả đồ ăn thức uống, thì mình càng "grow attached to it" (kiểu càng gắn với nó hay muốn có nó ấy, tùy từng đối tượng nên khó dịch sát nghĩa cụm này). Đại loại, bạn càng nói nhiều về thứ gì, bạn càng dễ mất đi kiểm soát và dễ bị ham muốn thứ đó quật ngã. Còn về bàn tán về người khác, chắc bạn cũng công nhận hầu hết bàn tán đều là nói xấu đúng k, còn ca ngợi thì k về phẩm cách mà hầu hết về của cải, ngoại hình blah blah. Và nó lại xoay lại cái sự ham muốn kia thôi.
8. Chọn bạn mà chơi: tránh giao tiếp với non-philosophers (ở đây k có ý chỉ triết gia mới chơi với nhau, mà là tránh giao tiếp với những người k coi trọng phẩm cách). Nếu bạn phải giao tiếp với họ, thật sự cẩn thận và tránh để mình giống họ, bởi vì, khi 1 người "bẩn", bạn của người ấy khó tránh khỏi cũng vương chút "bẩn", dù cho trước đó người bạn ấy "sạch" thế nào.
Choose your company well. “Avoid fraternizing with non-philosophers. If you must, though, be careful not to sink to their level; because, you know, if a companion is dirty, his friends cannot help but get a little dirty too, no matter how clean they started out.”
Lời bình: lại 1 sự gay gắt nữa. Nhưng, nhớ lại nhé, Epictetus từng là 1 nô lệ, vì vậy k bao giờ có chuyện ông coi thường bất kỳ ai cả. Và thử nghĩ xem, bạn đã bao giờ phải chịu đựng những cuộc bàn tròn mà thằng khác nói không ra gì thứ mà bạn coi trọng chưa? Và sẽ thế nào nếu như đó là sự không coi trọng phẩm cách? 
9. Đối mặt với sự lăng mạ bằng tính hài hước: nếu bạn tình cờ và bất ngờ biết được ai đó nói xấu, hay lăng mạ mình, đừng cố xù lông lên làm gì. Thay vào đó, hãy nói: "Vâng, may là nó chỉ biết có thế, chứ nếu k chắc nó nói cả ngày k hết mất".
Respond to insults with humor. “If you learn that someone is speaking ill of you, don’t try to defend yourself against the rumors; respond instead with, ‘Yes, and he doesn’t know the half of it, because he could have said more.’”

Lời bình: câu này rất kiểu giải tán đám đông ấy. Thử nghĩ xem bao nhiêu sự háo hức, chờ đợi của cái đội ngồi lê đôi mách về sự phẫn nộ, nỗi thất vọng, rồi sự khóc lóc thanh minh của bạn, đổi thành cái gáo nước lạnh này, nó thú vị biết chừng nào. Dù j đi nữa, lời người khác nói đâu có làm nên con người mình, và nó là thứ mình k kiểm soát được. Thế thì quan tâm làm j!
10. Đừng nói nhiều về bản thân bạn. Trong cuộc nói chuyện, đừng dành phần lớn thời gian nói về bản thân. Chỉ vì bạn yêu thích và tự hào về những gì bạn đã làm k có nghĩa là người khác cũng có được cái sung sướng khi nghe chúng.
Don’t speak too much about yourself. “In your conversation, don’t dwell at excessive length on your own deeds or adventures. Just because you enjoy recounting your exploits doesn’t mean that others derive the same pleasure from hearing about them.”
11. Nói, nhưng k đánh giá
Khi bạn nhìn thấy ai đó tắm nhanh, đừng nói rằng cô ấy tắm bẩn, mà nói là cô ấy tắm nhanh :v :v :v Tương tự, khi bạn nhìn thấy ai đó uống nhiều rượu, đừng nói cô ấy là tay nghiện, hãy chỉ nói cô ấy uống nhiều rượu mà thôi. Cho đến khi bạn biết được lý do thực sự của những hành động ấy, làm sao bạn biết hành động đó tốt hay xấu? Bạn sẽ có được cách đánh giá khách quan nếu bạn kiên trì theo phương pháp này.
Speak without judging
Someone bathes in haste; don’t say he bathes badly, but in haste. Someone drinks a lot of wine; don’t say he drinks badly, but a lot. Until you know their reasons, how do you know that their actions are vicious? This will save you from perceiving one thing clearly, but then assenting to something different. ­


Bonus thêm 1 câu chuyện khá thú vị về Epictetus và chiếc đèn đất nung:
Epictetus có 1 cái đèn bằng kim loại mà ông đặt cạnh nhà. 1 hôm ông nghe thấy tiếng động, chạy ra và cái đèn đã bị ăn trộm. Thay vì tiếc của, hay tức giận chửi mắng tên trộm, ông ... đứng suy ngẫm. Ông cho rằng thằng trộm có lý do (đối với 1 Stoic thì mọi hành động đều phải được quyết định bởi lý do, chữ reason rất rất quan trọng với cả trường phái triết học này), vì nó thấy cái đèn có giá trị, và ông thì k thể nào canh cái đèn cả ngày lẫn đêm được. Vậy, việc ông mất là không có gì trái tự nhiên (lưu ý Stoic hướng đến "living in agreement with nature"). Tuy nhiên, lời dạy của ông còn có ý nghĩa ở chỗ, ông nhận thấy rằng mất cái đèn k quá tổn hại đến ông, mà người thiệt lại chính là thằng trộm, vì khi lấy cái đèn, nó đã trả giá bằng phẩm cách của 1 con người.
Kết quả ngày hôm sau ông ra chợ mua 1 cái đèn bằng đất nung, rẻ hơn nhiều so với cái đèn bằng kim loại.
Nhưng, giá trị lời dạy của ông đã khiến cho 1 nhân vật k rõ lai lịch, sau này đã chịu bỏ ra 3000 drachmas (tương đương 120 bảng Anh, 1 số tiền rất lớn thời bấy giờ), để mua lại cái đèn bằng đất nung đó. Đây có thể coi là 1 trong những trường hợp hy hữu chúng ta thấy được giá trị của tri thức nhỉ :)

Kết:

Epictetus có thể nói là tấm gương sáng ngời cho thấy sự hữu dụng của tri thức, đặc biệt là triết học Stoicism. Từ 1 người nô lệ cụt chân, ông đã tự giải phóng mình và trở thành 1 triết gia vĩ đại.
Vậy, người thứ 3, Lucius Seneca, thì sao? Bật mí 1 chút với các bạn, ông chính là người mà cuộc đời để lại nhiều tranh cãi nhất, nhưng với riêng bản thân mình thì ông lại là người có công lớn nhất để gìn giữ những tư tưởng Stoicism theo năm tháng. Hãy cùng đón đọc phần tiếp theo vào thứ 5, 28/09/2017 các bạn nhé.