Đã hiện hữu trong cuộc đời này, bất kỳ một ai dù ít hay nhiều đều có băn khoăn: mục đích của cuộc sống này là gì? Ý nghĩa thực sự của cuộc sống này là gì? Phải chăng con người sinh ra, lớn lên, học tập, làm việc, xây dựng gia đình, sinh con đẻ cái để rồi già và chết đi. Suốt trong mấy mươi năm hiện hữu đã từng trải qua, chứng kiến những thành công, hạnh phúc, và biết bao cay đắng, sầu khổ, thất bại. Mấy mươi năm hiện hữu vui ít, khổ nhiều, lo toan nhiều mà cay đắng lại càng nhiều hơn. Vậy thật sự mục đích của sự hiện hữu này là gì?

Trong thế giới này, hầu hết con người, cho dù già trẻ, nam nữ, giàu nghèo, người trí hay ngu, chủng tộc hay tôn giáo nào đều khát khao mong mỏi tìm cầu hạnh phúc, niềm vui, trong vật chất hay tinh thần. Hành vi này chi phối toàn bộ đời sống trong từng giây phút của đời người. Nếu quán sát kỹ càng thì hành vi “khát khao, mong mỏi, tìm cầu niềm vui hạnh phúc, lạc thú” ở đời đương nhiên phát sinh từ nhận thức: “Mục đích của cuộc đời là tận hưởng niềm vui hạnh phúc”. Nhưng mục đích của cuộc đời có phải thật sự là tận hưởng “niềm vui, hạnh phúc” không?

Con người khác nhau thì sự tìm cầu cũng khác nhau và cùng một con người tùy theo thời điểm, thì sự tìm cầu cũng thay đổi. Sự tìm cầu bao gồm ở: tiền bạc, tài sản, tri thức, danh vọng, quyền lực, thành đạt, v.v... chung quy là những phương tiện vật chất và tinh thần mang lại lạc thú, niềm vui, hạnh phúc. Nếu quán sát kỹ lưỡng, thì mục đích thật sự của con người muốn đạt được không phải là những cái đó. Con người không cần những thứ đó, điều mà họ cần, mục đích thật sự mà mọi người đang nỗ lực đạt được là đằng sau những thứ đó. Vậy đó là cái gì? Khi họ nỗ lực phấn đấu để có được hạnh phúc vật chất và tinh thần, họ nghĩ rằng “nếu như có được những thứ này thì mình sẽ hết khổ”. Vậy thì bất kỳ một hành vi nào, cho dù nhỏ bé hay to lớn đến đâu, của một cá nhân, một tập thể, một giai cấp, một tôn giáo, một đất nước hay cả loài người trên thế gian đều chỉ có một mục đích duy nhất là “hết khổ”.

Khi ra chợ mua một đôi dép, không phải mục đích là đôi dép, mà mục đích mua một đôi dép là để không bị khổ do đạp gai, dẫm đá. Nếu mua một đôi dép thật đẹp, đắt tiền, cũng không vì có đôi dép đẹp mà nghĩ rằng với đôi dép đẹp này sẽ không còn bị coi thường, khinh rẻ và sẽ chấm dứt được khổ tâm. Vậy mục đích mua đôi dép là để chấm dứt khổ tâm, khổ thân chứ không phải mục đích là đôi dép đó.

Bay vào không gian vũ trụ để khám phá các thiên hà, con người cũng hành động với mục đích duy nhất là dùng những kiến thức đó để giúp con người trên trái đất này hết khổ, chứ không phải là các kiến thức đó.

Khi giải mã bản đồ gen, không phải con người cần những tri thức đó mà con người muốn có những tri thức đó để sáng chế, để phát minh nhiều phương thức hữu hiệu giúp cho con người thoát khỏi bệnh tật, chấm dứt khổ.

Sẽ có những lý luận cho rằng mục đích thật sự của đời sống mà con người đang nỗ lực đạt đến là hết khổ nhưng còn có mục đích khác là tận hưởng các niềm vui, hạnh phúc, lạc thú. Sự thật niềm vui, hạnh phúc, lạc thú mà con người khát khao mong mỏi tận hưởng lại thuộc về tương lai, điều mà con người đang phấn đấu để đạt đến. Vì rằng trong hiện tại con người đang bị khổ đau vây hãm nên họ nhận thức rằng nếu có những thứ đó trong tương lai họ sẽ hết khổ. Vậy, từ trong sâu thẳm cái mà con người thật sự cần đến là hết khổ chứ không phải là hạnh phúc và lạc thú. Sự thật là con người không cần bất kỳ một hạnh phúc lạc thú nào, mà con người chỉ sử dụng hạnh phúc lạc thú như một phương tiện chấm dứt khổ.

Thí dụ như đối với người nghiện ma túy, khi sử dụng ma túy thì đây là thứ hạnh phúc phi thường, tuyệt vời nhất. Nhưng thật ra, đối với người nghiện ma túy, họ có nhu cầu với thứ hạnh phúc này không? Nếu có, họ sẽ phải dùng ma túy suốt ngày. Sự thực không phải như vậy. Chỉ khi nào cơn nghiện khởi lên, thân thể họ bị bức bách bởi nỗi khổ, bị co giật, run rẩy, v.v... và nỗi khổ đó kéo dài, họ không thể nào chịu đựng nổi, lúc đó họ phải sử dụng ma túy để dập tắt cái khổ đó. Khi khổ đã được dập tắt, đã yên ổn thì cho dù có mời sử dụng thêm, họ cũng không có nhu cầu. Do vậy, người nghiện ma túy không có nhu cầu về thứ hạnh phúc đó, và họ sử dụng nó như một phương tiện để dập tắt khổ.

Một người đang buồn ngủ lúc đó họ khổ thân, khổ tâm và họ cần một giấc ngủ để dập tắt khổ thân, khổ tâm mà thôi chứ họ không cần bất cứ thứ hạnh phúc nào khác, vì trong giấc ngủ có thứ hạnh phúc nào đâu. Một ví dụ khác là có người đang bị khổ sở vì bệnh ngứa do ghẻ lở hay hắc lào v.v... gây ra, lúc đó họ gãi hay hơ lửa để hết ngứa và cảm thấy sung sướng, hạnh phúc. Thật ra họ đâu cần thứ hạnh phúc đó, chẳng qua họ chỉ gãi hoặc hơ lửa để dập tắt nỗi khổ đang hành hạ. Khi khỏi bệnh, họ không cần thứ hạnh phúc của việc gãi hay hơ lửa nữa.

Kể cả hạnh phúc tình dục, con người cũng không có nhu cầu, vì nếu có nhu cầu họ sẽ sử dụng thường xuyên, mà chỉ khi nào dục tưởng khởi lên, thân thể phát sinh các hóc môn và bức bách làm khổ thân, cảm giác khó chịu ngày càng tăng trưởng nên một số người không chịu đựng nổi, phải phạm tội hiếp dâm, và lúc đó con người sử dụng việc làm tình để dập tắt cái khổ đang bức bách đó. Khi cảm giác khó chịu vì dục tưởng bức bách đã chấm dứt, họ được yên ổn thì sẽ không có nhu cầu sử dụng thứ hạnh phúc tình dục đó nữa.

Con người khao khát tìm cầu niềm vui, hạnh phúc để thoát khổ nhưng sự thực là chỉ đổi cái khổ này lấy cái khổ khác mà thôi, đôi khi còn khốc liệt hơn nữa. Ví như một thanh nữ đang cô đơn vì chưa có người yêu, chưa có chồng, nhưng khi cô có người yêu tâm đầu ý hợp, cô cưới làm chồng và có cuộc sống hạnh phúc, đương nhiên cái khổ cô đơn chấm dứt nhưng lại phát sinh biết bao khổ ải còn ghê gớm hơn bởi sự ràng buộc đời sống gia đình.

Đa phần nhân loại đều nhận thức rằng họ đang đi qua cuộc đời với một gánh nặng trên vai, đó là niềm đau, nỗi khổ và họ muốn đặt gánh nặng đó xuống, và gánh hạnh phúc lên để đi tiếp cuộc đời. Ít ai biết được rằng, cái gánh nặng trên vai đó, một đầu là đau khổ, một đầu là hạnh phúc. Một gánh nặng có hai đầu mà lại muốn đặt một đầu xuống, điều đó hoàn toàn là ảo tưởng.

Có một minh họa về sự thật này: con người đang sống với bốn con rắn cực độc, hễ nó cắn là chết ngay, nhưng hằng ngày người này vẫn phải chung sống với nó, phải cho nó ăn, phải cho nó ngủ, tắm rửa cho nó nhưng nó lại đang truy đuổi chực cắn chết con người. Thật là một trạng thái căng thẳng và phải chạy trốn sự truy đuổi của nó. Khi người này đang chạy trốn khỏi bốn con rắn lại gặp sáu tên giặc cướp với gươm giáo sáng quắc trong tay đuổi theo và truy sát. Khi đang chạy trốn khỏi bốn con rắn, sáu tên giặc cướp lại gặp ngay một tên tướng cướp khổng lồ với giáo dài trong tay, chạy như bay và hét lớn: “ta sẽ giết chết ngươi”. Người này chạy trốn vào các căn nhà, nhưng các căn nhà đều trống rỗng, không có gì để trốn nấp. Người này chạy ra bờ sông, thấy bên kia sông không có rắn, không có giặc cướp, không có tướng cướp, an ổn vô cùng. Người này cố sức bẻ các cành cây kết lại làm bè và nằm lên bè dùng tay chân để bơi qua bờ bên kia, và được yên ổn.

– Hình ảnh thứ nhất là bốn con rắn. Thời xa xưa, con người quan niệm thân thể này bao gồm bốn yếu tố vật chất tạo thành là: đất, nước, gió, lửa. Bốn con rắn cực độc là ẩn dụ cho thân xác này. Sự thật là tất cả nhân loại đều đang sống để thỏa mãn sự đòi hỏi của thân xác. Thân xác này đang đòi hỏi hạnh phúc vật chất để thỏa mãn nó và để có được các hạnh phúc vật chất thỏa mãn thân xác này, con người phải phấn đấu, nỗ lực, lao tâm khổ tứ và do vậy sẽ khởi lên không biết bao nhiêu cay đắng, khổ não, bao nhiêu gánh nặng, bao nhiêu gian trá, lừa đảo, tranh dành, chém giết lẫn nhau. Vậy chính hạnh phúc là một đầu của gánh nặng và sự thật là con người đang sống trong vòng luẩn quẩn không thể thoát khỏi khổ.

– Hình ảnh thứ hai là con người đang bị sáu tên giặc cướp với gươm giáo sáng quắc truy đuổi đe dọa sẽ chém chết. Sáu tên giặc để chỉ cho sáu Căn: mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý. Tất cả nhân loại đang sống nhằm thỏa mãn sự đòi hỏi của mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý. Để thỏa mãn đòi hỏi của mắt, cần phải có nhà đẹp, vợ xinh, con đẹp, xe tốt, quần áo đẹp, phong cảnh đẹp, đi du lịch để ngắm nhìn các cảnh đẹp trên thế giới này v.v... Để thỏa mãn ý, phải có hạnh phúc tinh thần, vì thế mà con người đã sáng tạo ra triết học, khoa học, văn học, âm nhạc, những điều kỳ diệu, cao cả, linh thiêng và ngay cả các tôn giáo. Để có được hạnh phúc vật chất, hạnh phúc tinh thần thỏa mãn mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý, thì không biết bao nhiêu cay đắng, sầu, bi, khổ, ưu, não khởi lên. Sự thật này chỉ rõ hạnh phúc là một đầu của gánh nặng và cuộc sống thế gian là một vòng luẩn quẩn không bao giờ có thể thoát được khổ. 

-  Hình ảnh thứ ba là tên tướng cướp khổng lồ với ngọn giáo dài trong tay chạy như bay và hét lớn “Ta sẽ chém đầu ngươi” để chỉ cho tham và dục. Khi có một đối tượng dễ chịu thì thích thú, yêu thích khởi lên, điều này gọi là tham, và khi có yêu thích thì muốn có được đối tượng đó, đây gọi là dục, nói nôm na là ham muốn. Chính tham và dục hạnh phúc và tinh thần đang truy đuổi con người.

Để thỏa mãn được ham muốn thì không biết bao nhiêu cay đắng, sầu, bi, khổ, ưu, não khởi lên và như vậy hạnh phúc là một đầu của gánh nặng, cuộc sống thế gian là một vòng luẩn quẩn không thể thoát ra khỏi khổ.

– Hình ảnh thứ tư là căn nhà trống rỗng không chỗ ẩn nấp để chỉ cho thế gian này cho dù ở trên trời, dưới biển, giữa sa mạc hoang vắng hay phố thị phồn hoa, không có một nơi chốn nào con người có thể thoát ra khỏi khổ.

Nhận thức về mục đích của cuộc sống là tận hưởng niềm vui, hạnh phúc là nhận thức không đúng sự thật, đây là một vọng tưởng hay ảo tưởng. Và từ ảo tưởng này mà con người khao khát, tìm cầu hạnh phúc với mục đích là chấm dứt khổ. Do vậy dù có thành đạt, có bao nhiêu

hạnh phúc vật chất hay tinh thần thì con người cũng không thể đạt đến cái đích chấm dứt khổ. Mỗi lần thành đạt được mong ước này hay mơ ước kia cứ ngỡ là mình đến đích rồi, nhưng một mơ ước mới phát sinh và cái đích lại lùi xa như cũ. Nhận thức niềm vui, hạnh phúc, lạc thú chỉ là phương tiện để đạt đến mục đích của cuộc đời là hết khổ, nhưng sự thực cuộc đời cũng phơi bày một điều hiển nhiên là phương tiện đó không thể đưa con người đạt được mục đích hết khổ mà chỉ quanh quẩn nơi khổ thôi, chỉ đổi khổ này lấy một khổ khác có khi còn trầm trọng hơn.

Không một ai trên trái đất này cho dù đạt được niềm vui, hạnh phúc về vật chất lẫn tinh thần nhiều đến đâu cũng không hết được khổ. Điển hình như Elvis Prestley, vua nhạc rock, thành đạt về danh tiếng và tiền bạc mà trước khi từ giã cõi đời ông đã hát bài hát cuối cùng, bài hát đã làm cho người hâm mộ không cầm được nước mắt bởi điệp khúc “Sao thất vọng cứ đến khi ta mãi đi tìm”. Đây chính là lời tự bạch của ông: mãi đi tìm hạnh phúc nhưng đau khổ cứ đến, vẫn cứ tồn tại.

Đây là một sự thật đáng sợ. Sau khi nghe điều này rất nhiều người đã công nhận đó là một sự thật đáng kinh hãi, nhưng thay vì khởi lên câu hỏi: “Vậy có một phương tiện nào, một con đường nào có thể hoàn toàn chấm dứt khổ không?”, họ lại thốt lên:“ồ mọi người đều như vậy cả thì tôi cũng thế thôi.”

Chỉ có những người trí mới thấy như thực: Mục đích của cuộc sống là chấm dứt khổ, và đây là đích đến có thực của con người. Những ai đã đến đích đều tự thấy, tự biết như vậy. Khi hết khổ là không còn ham thích, luyến ái, ràng buộc với bất cứ niềm vui, hạnh phúc, lạc thú vật chất hay tinh thần nào nữa. Với những người đó, ăn như thế nào cũng được, ngủ ở đâu cũng được, mặc như thế nào cũng được, khi đau ốm có thuốc chữa hay không có thuốc chữa cũng chẳng sao, chỉ còn lại những nhu cầu tối thiểu để sống cho hết tuổi thọ mà thôi.

Trích bài giảng " Mục đích cuộc sống - Tác giả: Thiền sư Nguyên tuệ"