Bản năng (Id), Bản ngã (Ego) và Siêu ngã (Superego)

Theo Sigmund Freud, tính cách con người là một tổ hợp phức tạp của nhiều nhân tố. Trong một lý thuyết phân tâm học nổi tiếng của ông, Freud nhận định rằng tính cách con người gồm 3 yếu tố gồm bản năng, bản ngã và siêu ngã. Tất cả những yếu tố này phối hợp cùng với nhau để tạo nên sự phức tạp trong tích cách của con người.

Mỗi yếu tố đều bổ sung sự đóng góp rất đặc thù của nó vào tính cách con người, và những cách thức tương tác giữa 3 yếu tố này đều gây ảnh hưởng mạnh mẽ lên một cá nhân. Mỗi yếu tố tham gia cấu thành nên tính cách con người sẽ xuất hiện ở những giai đoạn khác nhau trong đời.

Theo học thuyết của Freud, một số khía cạnh nhất định trong tính cách của bạn có thể gây áp lực khiến bạn hành xử theo những ham muốn nguyên thủy và cơ bản nhất. Những khía cạnh khác của tính cách sẽ hoạt động để kháng cự lại những ham muốn và chiến đầu giúp bạn hành xử một cách hòa hợp với những nhu cầu từ thực tế.

Dưới đây là một cái nhìn gần gũi hơn về 3 yếu tố tính cách liên quan đến cơ chế chúng hoạt động một cách độc lập cũng như cách chúng tương tác lẫn nhau.

Theo Freud, bản năng là nguồn cơn của tất cả năng lượng tinh thần, làm cho nó trở thành một nhân tố tính cách sơ khởi nhất. Bản năng là nhân tố tính cách duy nhất được biểu hiện từ khi con người được sinh ra. Khía cạnh tính cách này mang đặc trưng là tính vô thức, bao gồm bản năng và những hành vi nguyên thủy. Bản năng bị điều khiến bởi nguyên lý thỏa mãn, tức luôn đi tìm kiếm những sự thỏa mãn cho tất cả những khao khát, nhu cầu và mong muốn. Nếu những nhu cầu này không được đáp ứng ngay lập tức, chủ thể sẽ rơi vào trạng thái lo âu hoặc căng thẳng. Ví dụ, cơn đói hay cơn khát tăng lên sẽ sản sinh ra sự nỗ lực tìm tức thì để ăn và uống.

Bản năng rất quan trọng trong giai đoạn đầu đời vì nó đảm bảo việc đáp ứng nhu cầu của trẻ sơ sinh. Nếu đứa trẻ đói hoặc cảm thấy khó chịu, chúng sẽ khóc cho đến khi các yêu cầu của trẻ được thỏa mãn. Điều đó có thể thấy bản năng cai trị hoàn toàn tâm trí của một đứa trẻ nhỏ, không có lý do gì với chúng khi những nhu cầu này đòi hỏi sự thỏa mãn.

Hãy tưởng tượng bạn cố gắng thuyết phục một em bé chờ đợi đến giờ ăn trưa để ăn món mà chúng thích. Tuy nhiên, bản năng yêu cầu sự thỏa mãn tức thì, và bởi vì những nhân tố tính cách khác vẫn chưa hình thành, em bé đó sẽ khóc nấc lên cho đến khi những nhu cầu của chúng được lấp đầy. Tuy nhiên, việc đáp ứng ngay những nhu cầu này không phải lúc nào cũng thực tế hoặc thậm chí có thể thực hiện được.

Nếu chúng ta bị ngự trị hoàn toàn bởi nguyên tắc khoái cảm, chúng ta có thể nhận ra mình đang nắm lấy những thứ chúng ta muốn có được từ tay người khác nhằm thỏa mãn cơn thèm muốn hay khoái lạc của chính mình.Hành vi như vậy có thể mang tính phá hoại và không được xã hội chấp nhận. Theo Freud, bản năng luôn cố gắng giải quyết căn thẳng được tạo ra bởi nguyên lý khoái cảm thông qua việc dùng những tư duy xử lý cơ bản, điều này liên quan đến việc hình thành nên một hình ảnh tâm lý cụ thể của một sự vật/sự việc mong muốn đạt đạt như một cách để thỏa mãn nhu cầu. Mặc dù cuối cùng con người cũng học cách kiểm soát bản năng, nhưng phần tính cách này vẫn giữ lại những đặc tính như trẻ em, sơ đẳng nhất xuyên suốt cuộc đời. Chính sự phát triển của bản ngã và siêu ngã cho phép con người kiểm soát được bản năng và hành xử theo một cách vừa thực tế vừa được xã hội chấp nhận.

Theo Freud, cái tôi phát triển từ bản năng và đảm bảo sự thúc giục của bản năng có thể được biểu hiện theo một cách được chấp nhận trong một thế giới thực tế. Cái tôi vận hành trong một tâm trí vô thức, nhận thức và tiền nhận thức.Cái tôi là nhân tố của tính cách đảm nhận vai trò đối phó với thực tế. Cái tôi vận hành dựa trên nguyên tắc thục tế (reality principle), điều này cố gắng đáp ứng nỗi khao khát của bản năng theo các cách thực tế nhất và phù hợp với xã hội. Nguyên tắc thực tế đặt nặng chi phí và lợi ích của một hành động trước khi đưa ra quyết định hành động theo cách như vậy hoặc từ bỏ những thúc giục của bản năng.

Trong nhiều trường hợp, những thúc giục của bản năng có thể được đáp ứng thông qua một quá trình mang tên sự hài lòng bị trì hoãn (delayed gratification) — bản ngã cuối cùng sẽ cho phép hành vi, nhưng chỉ trong thời gian và không gian phù hợp. Freud đã so sánh bản năng như là một con ngựa và cái tối như một người cưỡi ngựa. Trong khi con ngựa tạo ra sức mạnh cho việc di chuyển, thì người cưỡi ngựa lại cung cấp sự điều hướng và điều khiển. Nếu như không có người điều khiển, con ngựa có thể đi lang thang bất cư nơi đâu mà nó muốn đến và hành động bất cứ điều gì nó thích. Do đó, trong trường hợp này con người đã cung cấp cho con ngựa những phương hướng và câu lệnh để dẫn dắt nó đi theo ý mình muốn. Bản ngã cũng loại bỏ sự căng thẳng gây ra bởi những ham muốn không được đáp ứng qua quá trình đáp ứng nhu cầu thứ cấp, tại đây bản ngã sẽ cố tìm một thứ nào đó trong thế giới thực tương thích với hình hảnh do bản năng hình thành trong tâm trí qua quá trình đáp ứng nhu cầu sơ cấp này.

Ví dụ, thử tưởng tượng bạn đang mắc kẹt trong một cuộc họp dài lê thê ở chỗ làm. Bạn thấy mình càng lúc càng đói mà cuộc họp thì cứ lan man mãi. Mặc dù bản năng thúc ép bạn rời khỏi chỗ ngồi, chạy đến phòng giải lao để lót dạ cái gì đó, nhưng bản ngã lại ghìm bạn ngồi yên lặng tại ghế của mình và chờ cho đến khi cuộc họp kết thúc. Thay vì hành xử theo thôi thúc của bản năng, bạn lại dành phần lớn thời gian ngồi họp để tưởng tượng cảnh mình đang ăn một cái bánh kẹp thịt phô mai. Ngay khi cuộc họp kết thúc, bạn sẽ ngay lập tức đi tìm kiếm thứ nãy giờ bạn vẫn tưởng tượng trong đầu và thỏa mãn nhu cầu của bản năng một cách vừa thích hợp vừa thực tế.

Thành phần phát triển cuối cùng trong tính cách con người là siêu ngã.Siêu ngã là một phần trong tính cách nắm giữ tất cả những tiêu chuẩn đạo đức và lý tưởng mà bạn tiếp nhận từ cả cha mẹ và xã hội – nó chính là cảm nhận của chúng ta về cái đúng cái sai trong cuộc sống.Siêu ngã chỉ dẫn giúp ta đưa ra phán xét.Theo Freud, siêu ngã bắt đầu xuất hiện từ khoảng độ tuổi lên 5.Siêu ngã có hai phần:

+Lý tưởng của bản ngã bao gồm những quy tắc và tiêu chuẩn cho các hành vi tốt, bao gồm các hành vi được cha mẹ và những người khác chấp nhận. Phục tùng những quy tắc này làm chủ thể cảm thấy tự hào, thấy mình có giá trị và đưa đến cảm giác thành tựu.

+Lương tâm (Nghĩa giới hạn trong phân tâm học) thể hiện những điều bị cha mẹ và xã hội coi là tệ hại. Những hành vi này thường bị cấm và đưa đến hậu quả xấu, khiến chủ thể bị phạt, có cảm giác tội lỗi hoặc ăn năn.Siêu ngã giúp hoàn thiện và giáo hóa hành vi. Nó đàn áp tất cả những thôi thúc khó mà chấp nhận của bản năng và cố tranh đấu để khiến bản ngã hành xử theo những tiêu chuẩn lý tưởng hóa thay vì theo những nguyên lý hiện thực. Siêu ngã xuất hiện trong cả trạng thái có ý thức, tiền ý thức và vô thức.

Khi nói về bản năng, bản ngã và siêu ngã thì ta cần nhớ rằng bộ ba này không tồn tại độc lập riêng lẻ hay có ranh giới rõ ràng. Những nhân tố này của tính cách rất linh động và luôn tương tác với nhau trong mỗi chủ thể, từ đó gây ảnh hưởng lên toàn bộ tính cách và hành vi của chủ thể.Với quá nhiều nguồn sức mạnh tranh đấu với nhau, xung đột xảy ra giữa bản năng, bản ngã và siêu ngã cũng là điều dễ thấy. Freud sử dụng thuật ngữ sức mạnh bản ngã để chỉ năng lực vận hành của bản ngã mặc cho nguồn sức mạnh kép này. Một người có sức mạnh bản ngã tốt sẽ có thể xử lý hiệu quả những áp lực này, còn những người có sức mạnh bản ngã dư thừa hoặc thiếu hụt có thể sẽ hành xử rất cứng nhắc hoặc sẽ gây ra nhiều rắc rối.

Theo Freud, chìa khóa cho một nhân cách khỏe mạnh là sự cân bằng của bộ ba: bản năng, bản ngã và siêu ngã.Nếu bản ngã có thể điều tiết hợp lý giữa nhu cầu thực tế, bản năng và siêu ngã thì một bản dạng tính cách khỏe mạnh, thích ứng tốt sẽ xuất hiện. Freud tin rằng bất kỳ sự mất cân bằng nào giữa những thành tố này cũng sẽ dẫn đến một bản dạng tính cách kém.

Mặt khác, siêu ngã chiếm thế thượng phong quá mạnh sẽ làm tính cách của chủ thể trở nên quá đạo đức, mang tính giáo điều và có thể lúc nào cũng ham chỉ trích/phán xét người khác. Chủ thể có thể khó mà chấp nhận bất kỳ ai hay bất kỳ điều gì mà anh ta coi là “tệ” hay “vô đạo đức”.Thế nhưng, bản ngã thống trị quá mức cũng gây ra vấn đề. Người nào có bản ngã quá lớn có thể sống quá thực tế, đầy quy tắc và quá ‘đúng cách đúng kiểu’ đến mức không thể có hành vi nào tự phát hoặc không nằm trong dự tính. Người này có thể quá cứng nhắc và rập khuôn, không chấp nhận được sự thay đổi và thiếu cảm nhận nội tại về cái đúng cái sai.

Học thuyết của Feud đã khái niệm hóa cách thức cấu tạo và cách vận hành của những nhân tố của tính cách. Theo góc nhìn của Freud thì một tính cách khỏe mạnh sẽ có được từ sự cân bằng trong quá trình tương tác của bản năng, bản ngã và siêu ngã.Mặc dù nhiệm vụ của bản ngã cũng khá khó nhằn nhưng nó vẫn có bạn đồng hành. Lo âu đóng một vai trò quan trọng trong việc giúp bản ngã điều hòa các nhu cầu của ham muốn cơ bản, giá trị đạo đức và thế giới thực. Khi bạn trải nghiệm nhiều dạng lo âu khác nhau thì cơ chế tự bảo vệ của tâm lý có thể “nhảy” vào bảo vệ bản ngã và làm giảm đi sự lo âu bạn đang cảm thấy.

Bài viết được dịch bởi Sang Bùi

Link Bài viết gốc: https://www.verywellmind.com/the-id-ego-and-superego-2795951