TIÊU BẢN ĐỘNG VẬT 🦴🦴🦴

Một trong những lĩnh vực rất thú vị của các ngành thuộc Sinh học chính là tiêu bản. Sinh viên ngành Y học giải phẫu trên đâu? Tiêu bản người. Các nhà động vật, thực vật học chạy DNA loài nhờ cái gì? Tiêu bản động vật, thực vật. Học sinh vào bảo tàng Khoa học Tự nhiên rồi xem cái gì? Tiêu bản. ̶N̶̶g̶̶ư̶̶ờ̶̶i̶ ̶b̶̶u̶̶ô̶̶n̶ ̶l̶̶ậ̶̶u̶ ̶b̶̶ị̶ ̶b̶̶ắ̶̶t̶ ̶d̶̶o̶ ̶v̶̶ậ̶̶n̶ ̶c̶̶h̶̶u̶̶y̶̶ể̶̶n̶ ̶t̶̶r̶̶á̶̶i̶ ̶p̶̶h̶ép̶ ̶c̶̶á̶̶i̶ ̶g̶̶ì̶̶̶?̶ ̶T̶̶i̶̶ê̶̶u̶ ̶b̶̶ả̶̶n̶ ̶đ̶̶ộ̶̶n̶̶g̶ ̶t̶̶h̶̶ự̶̶c̶ ̶v̶̶ậ̶̶t̶ ̶q̶̶u̶̶ý̶ ̶h̶̶i̶̶ế̶̶m̶. Làm tiêu bản là một (đống) công việc đòi hỏi người làm hết sức tỉ mỉ, chỉ cần lơ là một chút thôi, mẫu sẽ hư hỏng, hoặc nhìn như ***, đó là một chuỗi các giai đoạn sặc mùi khoa học (và đôi khi là nghệ thuật). Hôm nay, mình chỉ tập trung giới thiệu cho các bạn về một số loại tiêu bản động vật (đoạn sau còn có thứ hay ho hơn nữa.

Tiêu bản ngâm, nghe cái là biết liền, là một dạng tiêu bản mà mẫu sẽ được ngâm trong một số loại hóa chất có khả năng bảo vệ mẫu khỏi sự hư hỏng, như kiểu phân hủy hay nấm mốc ấy. Các dung dịch thường dùng là formalin, ethanol, isopropyl,... Tuy nhiên, formalin rất độc và có thể gây nhiều bệnh về đường hô hấp hay thậm chí là ung thư, nên hiện tại, có một số cá nhân và tổ chức dùng ethanol, ít độc hơn, để bảo quản mẫu, nhất là khi ethanol ít hại môi trường hơn formalin nữa. Những đối tượng của dạng này: thi thể người (of course), mẫu côn trùng, chim, cá, bò sát, lưỡng cư, thú có vú cỡ nhỏ, trung và bất cứ con gì người ta có thể chứa trong một cái bồn đầy hóa chất.

Đây cũng là một dạng tiêu bản ngâm, nhưng nó đòi hỏi nhiều công sức hơn. Loại tiêu bản này yêu cầu người làm phải có kỹ năng cũng như kiến thức cũng như chuyên môn về mặt an toàn trong phòng thí nghiệm rất cao, vì nó sử dụng hơn 10 loại hóa chất, phần lớn trong đấy rất độc hại, không chỉ gây hại đến mỗi mình người làm, nó còn gây hại khi phát tán với một lượng lớn với nồng độ cao vào môi trường xung quanh. Nhưng nó đẹp! Loại tiêu bản này được tạo ra bằng cách xử lý mẫu động vật bằng một đống hóa chất để phá đi phần lớn cấu trúc của các tế bào ở các mô mềm, chỉ giữ lại phần khung tế bào bên ngoài, thành ra các mô tế bào nó sẽ... trong suốt! Đúng vậy! Sau đó, người làm sẽ dùng hóa chất nhuộm xương thành màu xanh, đỏ, hồng,... Sau khi hoàn tất mẫu và cho nó vào lọ, chúng ta sẽ được một con vật trong suốt với một bộ xương màu mè. Những đối tượng của dạng này: chim, thú, bò sát, cá nhỏ,... có một vài nghệ nhân làm tiêu bản nhuộm không những nhuộm xương mà còn nhuộm cả mô mềm (bạch tuột, mực,...) và bộ xương ngoài - vỏ của các loài chân đốt (bọ cánh cứng, tôm, cua,...).

Cái này thì thực sự khó nhằn, cũng độc, và cũng yêu cầu rất nhiều tiền cho trang thiết bị. Người ta sẽ biến một cái tiêu bản mô mềm thành một cục nhựa cứng cáp, giữ nguyên cấu trúc đã được tạo hình sẵn. Nguyên lý thì nghe đơn giản lắm: Loại bỏ và thay thế hầu hết các bộ phận của các tế bào bằng... nhựa, nhờ đó mà mẫu rất cứng cáp nhưng hâu như vẫn giữ nguyên cấu trúc. Loại tiêu bản này trải qua rất nhiều công đoạn để bảo quản cũng như làm hóa nhựa. Những đối tượng của dạng này: hầu hết các thứ có mô mềm như con người, động vật, các bộ phận riêng rẻ như hệ tuần hoàn, hệ thần kinh, hoặc các bộ phận cơ thể người và động vật làm theo kiểu tựa tựa như chụp cắt lớp MRI, khác một chỗ là ở đây người ta cắt thật!

Đây là dạng tiêu bản khá dễ thấy, các bạn có thể xem trong Thảo Cầm Viên, là mấy con thú lông lá hay đầy vảy người ta trưng bày ấy. Đây là dạng tiêu bản không hề dễ làm một tí này, đòi hỏi người làm phải có kiến thức về điêu khắc (nếu người đó làm luôn cái khung, phần này mình sẽ nói rõ sau), về sinh học, về gia công,...v.v. Người ta sẽ chỉ lấy bộ da ngoài của con vật (kèm một số bộ phận khác nếu cần thiết, ví dụ như phần sọ, xương mõm, móng guốc,...), sau đó tẩm hóa chất để bảo quản nó, tiếp theo, người ta sẽ khoác nó lên một cái khung được làm sẵn bằng kim loại, thạch cao, gỗ hoặc xốp, cuối cùng, người ta sẽ gia công lại và vẽ vời lên đấy cho nó đẹp và sinh động hơn. Con vật sau khi chết trông hùng dũng, oai phong hay ngu si, đần độn là do một tay người làm. Những đối tượng của dạng này: chim, thú, bò sát, lưỡng cư và bất cứ con gì có thể lấy da được. Có một loại taxidermy nữa nhưng đối tượng ở đây là động vật chân đốt. Loại này dễ hơn trên kia một chỗ là "bộ xương" nó nằm ở ngoài, chỉ cần loại bỏ hết những phần thịt bên trong cho nó khỏi thối rữa và tạo hình lại, cố định bằng kim đính, phơi khô để hình dạng cố định là có thể sử dụng được... trên lý thuyết là vậy!

Lại thêm một loại tiêu bản khó nhằn nữa, loại này thì cứ như các bạn ghép Lego ấy, có cái là nó không có hướng dẫn và nhiều lúc ghép nó không khớp + 7x7=49 vấn đề khác. Người ta sẽ dùng công cụ sinh học như ấu trùng ruồi (nói toẹt ra là giòi), ấu trùng bọ cánh cứng, kiến, isopod,... để ăn hết cái đống thịt trên xác của mẫu vật.... à, gần hết thôi, tiếp theo, người ta sẽ ngồi tách từng mẩu thịt thừa còn lại trên cái đống xương hỗn độn mắc tí thịt đó, sau đó, người ta sẽ sử dụng hóa chất (thường là peroxide) để tẩy trắng xương cũng như làm nhả hết các phần thịt thừa, mỡ thừa trên xương, cuối cùng là ngồi ghép lại cho nó ra thành bộ xương ban đầu thôi. Nghe dễ không? Khồng! Một con người có 206 cái xương, nhưng loài khác thì có thể có ít hơn hoặc nhiều hơn, vấn đề ở đây là ngồi ghép mấy trăm mẩu đó lại thành một bộ hoàn chỉnh, sai một ly, đi một bộ.

Nói chung là các ông nhà khoa học có hàng trăm kiểu tiêu bản khác nhau để nghịch, trên đây là vài cách dễ thấy nhất thôi. Giờ đến phần hay nè, bạn nào đọc đến đây rồi thì vui lòng đọc tiếp. Dưới đây, mình sẽ chỉ cho các bạn làm dạng tiêu bản cơ bản nhất, tiêu bản ngâm, để có cái trưng bày trong nhà chứ sắp Tết rồi á, trưng bày cho người ta biết mình là con dân Sinh học. còn bạn nào thích làm các dạng khó hơn thì... tự đi mà học, mấy cái đó ít ai dạy miễn phí. Lưu ý: CÁC EM NHỎ DƯỚI 16+ KHÔNG KHUYẾN KHÍCH LÀM THEO VÌ DƯỚI ĐÂY SẼ CÓ LÀM VIỆC VỚI DAO, KÉO, KIM TIÊM VÀ HÓA CHẤT DỄ CHÁY NỔ, GÂY BỎNG MẮT, MŨI, MIỆNG, VẾT THƯƠNG HỞ NẾU BỊ VĂNG TRÚNG HOẶC HÍT PHẢI.

Cách làm tiêu bản ngâm (đây là kỹ thuật mình được một người anh dạy lại và thấy nó dùng khá ổn, mỗi người đều sẽ có một công thức riêng):

Mình xin nói trước một điều, mình KHÔNG VÀ KHÔNG BAO GIỜ KHUYẾN KHÍCH VIỆC TƯỚC ĐOẠT ĐI MẠNG SỐNG CỦA MỘT SINH VẬT KHÁC ĐỂ LÀM TIÊU BẢN. Okay chưa? Rồi thì tiếp nè.

- Mẫu được chuẩn bị tốt nhất là động vật mới chết, chưa bị thối rữa nặng (mình gợi ý là các bạn nên ra tiệm cá cảnh, chim cảnh để xin xác cá chết, chim chết hoặc mua các mẫu ngoài chợ hoặc đồ đông lạnh trong siêu thị).

 - Lọ chứa mẫu, tốt nhất là là lọ nhựa hoặc thủy tinh trong suốt, nắp đậy tương đối kín.

- Ít nhất 1 đôi găng tay latex (dùng tay không rất dơ và dễ bị dính hóa chất).

- Khẩu trang (hít trực tiếp hóa chất hoặc vi sinh vật từ mẫu vật là một việc rất ngu ngốc).

- Kính bảo hộ (chúng ta không muốn bất cứ thứ gì văng vào mắt).

- Tạp dề (đương nhiên rồi).

- Dao, tốt nhất là dao mổ hoặc dao lam, nếu không có thì kéo nhỏ mũi nhọn cũng được.

- Kim tiêm.

- Cồn 70 độ và 90 độ.

- Khăn giấy và bông gòn nếu thích.

- Rửa mẫu bằng nước sạch để loại bỏ nhớt, bụi bẩn còn bám lên mẫu, sau đó để cho tương đối ráo nước, có thể dùng khăn giấy để thấm nước.

- Đối với các mẫu vật nhỏ như cá lòng tong, cá bảy màu, cá mún, mực, ếch nhái nhỏ, bò sát nhỏ, chuột non,... chúng ta tiến hành dùng kim tiêm, tiêm cồn 70 độ vào miệng và khoang bụng của mẫu để tránh việc mẫu bị thối rữa từ bên trong.

- Đối với các mẫu lớn, ta dùng dao hoặc kéo, rạch ở phần bụng để lấy hết nội tạng ra ngoài, lưu ý là phần rạch càng ít càng tốt, vì càng rạch ít, nó càng đẹp, sau đó rửa sạch phần khoang bụng, càng sạch càng tốt. Nếu các bạn thích trông nó không có bị xẹp lép thì có thể dùng bông gòn nhồi vào bụng nó thông qua vết rạch, nhưng đừng nhồi nhiều quá kẻo rách.

- Sau khi xử lý xong cái đống đó, nên rửa lại thêm một lần nữa bằng nước sạch và đợi ráo nước, sau đó, quăng nó vào lọ chứa, đổ cồn 70 độ vào ngâm.

- Sau khoảng một tháng hoặc đến bất cứ lúc nào bạn thấy dung dịch ngâm bị vàng đi, đổ hết cái đống đó và thay bằng dung dịch mới, chờ đến khi nào nó không còn thay đổi màu nữa thì dùng cồn 90 độ để bảo quản và có thể khóa kín cái lọ đựng mẫu, seal nó lại và chờ đến khi con cháu bạn tìm ra nó.

Mẹo 1: Khi thay dung dịch, những phần dung dịch thừa, các bạn nên đổ vào giấy báo rồi gói kỹ, mang quăng vào thùng rác vì trong dung dịch có chứa mỡ động vật, khi đổ xuống cống rất khó xử lý. Làm nhưng cũng phải bảo vệ môi trường tí nhé! 

Mẹo 2: Mình thường nhỏ 1 giọt xanh methylene vào dung dịch bảo quản cuối cùng để nó có hơi ngả sang màu xanh, trông rất sạch sẽ và đẹp hơn cái màu vàng vàng tởm tởm rất nhiều.

Đọc thêm: