"Nỗi niềm xưa nghĩ mà thương
Dẫu lìa ngỏ ý còn vương tơ lòng
Nhân tình nhắm mắt chưa xong
Biết ai hậu thế khóc cùng Tố Như?"
Đó là những dòng thơ của nhà thơ Tố Hữu về đại thi hào dân tộc Nguyễn Du trong tác phẩm "Kính gửi cụ Nguyễn Du". Đã gần ba thế kỉ trôi qua nhưng những vần thơ thấm đẫm nước mắt và tràn trề tình thương mà Nguyễn Du để lại vẫn còn nguyên giá trị. Tác phẩm của Nguyễn Du thể hiện những nỗi lòng u uất, những tâm trạng thổn thức đến bất an.
Với độc giả, Nguyễn Du được coi là một thiên tài, một danh nhân văn hóa không chỉ của Việt Nam mà của cả nhân loại. Nhắc đến Nguyễn Du, chúng ta không thể không nói đến một trái tim luôn đau nỗi đau của con người, mọi nỗi buồn đau, thống khổ của kiếp người vang động đến đều có thể khiến cho trái tim ấy rỉ máu. Từ đó, Nguyễn Du viết nên những dòng thơ xót xa mà thấm đẫm tình người. Trong cuộc đời mình, ông cũng trải qua không ít biến cố nên mở đầu kiệt tác Truyện Kiều ông từng viết:
"Trải qua một cuộc bể dâu
Những điều trông thấy mà đau đớn lòng."
Nguyễn Du sinh năm 1765, mất năm 1820, tên chữ là Tố Như, quê ở Hà Tĩnh. Ông xuất thân trong một gia đình phong kiến đại quý tộc có truyền thống khoa bảng và văn chương ở Thăng Long. Ông làm quan dưới triều Nguyễn và được vua tin tưởng giao chức đại sứ Trung Quốc. Năm 1802, ông được cử đi sứ Trung Quốc lần thứ hai nhưng chưa kịp đi thì ông mắc bệnh mà mất. Ông để lại cho nền văn học nước nhà một sự nghiệp văn chương đồ sộ, trong đó Truyện Kiều xứng đáng là niềm tự hào của dân tộc ta.
Sống trong giai đoạn lịch sử còn khắc nghiệt, cuộc đời của Nguyễn Du gắn liền với nhiều biến động lịch sử như chế độ phong kiến rơi vào khủng hoảng trầm trọng, các cuộc khởi nghĩa nông dân bùng nổ ở khắp nơi, tiêu biểu là khởi nghĩa Tây Sơn do tướng lĩnh Nguyễn Huệ dẫn đầu. Ông trải qua một cuộc đời nhiều thăng trầm, lúc sống xa hoa, quyền quý, khi lại lưu lạc gió bụi nơi đất khách quê người. Bởi có lẽ thế nên ông tích lũy được vốn sống phong phú và học tập được ngôn ngữ của nhân dân. Đó phải chăng là cơ sở cho tư tưởng nhân đạo trong thơ văn Nguyễn Du?
 Khi đọc và tìm hiểu những sáng tác của Nguyễn Du, ta sẽ thấy ông xót cảm cho con người trong cảnh bế tắc trước những đổi thay trớ trêu của cuộc đời. Đó là những khi thân phận con người trở nên mỏng manh, bị vùi dập, bị giày xéo. Cả xã hội phong kiến lẫn định mệnh mù quáng đã hùa với nhau để hành hạ một thân phận con người. Nhưng cảnh bể dâu kia, thân phận bi kịch điển hình nhất là những người tài sắc. Họ như những bông hoa nở trong giông tố, danh nhân cũng hóa nạn nhân, vàng ngọc cũng bị coi như bùn đất.
Tư tưởng nhân đạo trong thơ Nguyễn Du được thể hiện qua sự căm hận, phẫn nộ của ông trước những thế lực chà đạp con người, hủy hoại tài năng, như trong Độc tiểu thanh kí có viết: 
"Cổ kim hận sự thiên nan vấn
Phong vận kì oan ngã tự cư"
("Kim cổ hận đau, trời khó hỏi
Tài tình oan kiếp, khác gì ta").
Ông luôn bày tỏ nỗi đau một cách đau thương trước những kiếp người thấp cổ bé họng, trước sự thất bại của cái thiện, cái mĩ. Trong trái tim bao la của ông, ta thấy cái phần thông thiết nhất luôn được dành cho thân phận bi kịch của những con người tài hoa bạc mệnh, đặc biệt là những người phụ nữ. Họ là những nạn nhân đáng thương nhất trong cuộc đời đầy lang sói, lắm biến cố này. Đó là Đạm Tiên “nổi danh tài sắc một thì” mà phải chịu cảnh “sống làm vợ khắp người ta” để rồi “nửa chừng xuân thoắt gãy cành thiên hương” và cuối cùng chỉ còn lại “sè sè nấm đất bên đường”. Đó là Tiểu Thanh “son phấn có thần chôn vẫn hận – văn chương không mệnh đốt còn vương”. Đau xót hơn tất cả là Thúy Kiều “sắc đành đòi một tài đành họa hai” mà phải chịu một đời chông chênh chìm nổi “thanh lâu hai lượt, thanh y hai lần”, muốn thoát khỏi kiếp sống ô nhục lại bị đạp xuống sâu hơn, bế tắc hơn…Tất cả những thân phận phụ nữ tài sắc mà bất hạnh ấy được Nguyễn Du khắc hoạ tinh tế trong hai câu thơ ứa máu cho ta thấy được quy luật nghiệt ngã của cuộc đời:
"Đau đớn thay phận đàn bà
Kiếp sinh ra thế biết là tại đâu?"
                       (Văn chiêu hồn)
Viết về những con người ấy, Nguyễn Du bày tỏ lòng nhân ái, thương, cảm xót xa của con người đối với con người nhưng cũng chính là nỗi niềm của người tri kỉ, của kẻ cùng hội cùng thuyền, đồng bệnh tương lân. Nguyễn Du tìm thấy mình ở trong họ, tìm thấy họ ở trong mình. Cho nên lời thơ của ông chân thành đến tận đáy lòng. Ông truyền tất cả những đau đớn của trái tim vào những trang viết để tạo nên những “Tiếng thơ ai động đất trời”.
Nguyễn Du đã sống và đã nếm trải đến cùng vị mặn của dòng nước mắt. Không chỉ xót xa cho những người phụ nữ, "Văn tế thập loại chúng sinh" là một tiếng khóc lớn, khóc cho tất cả những số phận bi thảm của con người. Tất cả họ khi sống dù mũ cao áo dài như những thư sinh nho sĩ hay những người chân lấm tay bùn...chết đi đều là những cô hồn thất thểu, vất vưởng, khổ đau, không nơi nương tựa. Nguyễn Du khóc cho họ, khóc cho tất cả cũng như khóc cho chính bản thân ông. Khi họ sống ông vẫn phân biệt rõ ràng kẻ ngay người gian, kẻ ông yêu người ông ghét nhưng khi họ chết đi, Nguyễn Du thương tất cả. Ông đang sống trong cõi dương trần thế mà dường như lại chìm hẳn vào cõi chết để tìm đến, chia sẻ với trăm ngàn oan hồn bạc mệnh:
"Sống đã chịu một đời phiền não
Chết lại nhờ hớp cháo lá đa".
Người đọc như chết lặng trước những lời thơ nghẹn ngào như một tiếng thở dài, một tiếng nấc đau đớn. Nguyễn Du với “con mắt trông thấu sáu cõi” và “tấm lòng nghĩ suốt nghìn đời” đã nhìn thấy những cô hồn bước đi lặng lẽ về một nơi vô định trong bóng tối thăm thẳm mịt mù. Người cũng đã lặng lẽ rơi nước mắt trong từng con chữ, làm nhức nhối hàng triệu người đọc bao thế hệ.
Nhắc đến Nguyễn Du, ta không thể không nhắc đến Truyện Kiều, bởi đây là đỉnh cao trong sự nghiệp của ông nói riêng và văn học Việt Nam nói chung. Tuy Truyện Kiều vay mượn cốt truyện từ tác phẩm Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân(Trung Quốc) nhưng Nguyễn Du đã sáng tạo tài tình tạo nên một kiệt tác tiêu biểu cho cảm hứng nhân đạo và nỗi đau thân phận con người. Truyện Kiều cũng là một bài ca về tình yêu tự do và ước mơ công lí với những triết lí mà Nguyễn Du muốn gửi gắm qua từng nhân vật, từng biến cố. Thúy Kiều đã bước qua lối vườn khuya hay bước qua hàng rào phong kiến để đi theo tiếng gọi của con tim?
Đọc thêm:
Truyện Kiều là tiếng kêu đứt ruột cho những nỗi đau của con người, tiếng khóc thương cho tình cảm cao đẹp bị chia lìa, xót xa cho nhân phẩm bị chà đạp. Qua Truyện Kiều, Nguyễn Du đã viết lên bản cáo trạng đanh thép tố cáo các thế lực chà đạp quyền sống của con người, đó là những kẻ như quan xử kiện, Mã Giám Sinh, Tú Bà...Nguyễn Du luôn đau đáu nỗi đau chung của con người nên trước cảnh tối tăm phơi bày trước mắt, ông đã cất lên tiếng thét bi phẫn trước những thế lực tàn bạo đó , không chỉ có con người mà còn một thế lực vô hình khác nhưng cũng bạo tàn không kém, đó là thế lực của đồng tiền.
Với những giá trị tư tưởng và nghệ thuật sâu sắc, độc đáo, những sáng tác văn chương của Nguyễn Du đã trở thành những tác phẩm lưu giữ linh hồn dân tộc với tư tưởng nhân đạo bao trùm. Mộng Liên Đường từng nhận xét về Nguyễn Du: "Lời văn tả ra hình như máu chảy ở đầu ngọn bút, nước mắt thấm đẫm trên giấy, khiến ai đọc đến cũng phải thấm thìa ngậm ngùi, đau đớn như đứt ruột”.
Đọc thêm:
Cuộc đời hơn năm mươi năm sống giữa trần đời của Nguyễn Du dẫu nhiều bi kịch cay đắng, có khi mất phương hướng trong những cơn lốc xoáy của lịch sử nhưng Nguyễn Du vẫn luôn là con người của tài hoa, của một trái tim luôn chan chứa dạt dào niềm yêu thương và nỗi xót đau vô hạn cho mỗi kiếp người bất hạnh trên khắp thế gian. Nguyễn Du là một tài năng, một tâm hồn mà càng qua thời gian càng ngời sáng. Với những đóng góp to lớn của mình, Nguyễn Du xứng đáng là đại thi hào dân tộc, là niềm tự hào của mỗi người Việt Nam chúng ta và là danh nhân văn hóa thế giới được cả nhân loại tôn vinh. Tuy ông đã mất nhưng tâm hồn ông, những kiệt tác của ông vẫn mãi sống trọn trong lòng của biết bao thế hệ người dân Việt Nam.
_phamngoctranchau_