[Stoicism] - Dịch Seneca (89): Về cách phân nhánh trong triết học và tác dụng của nó

Lời tựa:
                      
Như đã giới thiệu trong series, Seneca thực sự là nguồn cảm hứng Stoicism của mình. Đọc Seneca không chỉ là về triết học mà còn là một trải nghiệm nghệ thuật, khi những bài học, triết lý quan trọng được phản ánh qua những hình ảnh quen thuộc, bình dị và đời thường, thể hiện cái tinh tế trong quan sát của một thiên tài với sự từng trải của cuộc đời.
                                          
Với hy vọng giới thiệu Stoicism đến với các bạn trẻ Việt Nam, xin gửi tới các bạn bản dịch những bức thư quan trọng nhất trong cuốn "Moral Letters to Lucilius", tác phẩm đã làm nên tên tuổi của Seneca và là một trong bộ ba cuốn sách nền tảng của Stoicism.    
                                                        
Do không phải anh dịch thuật, nên bản dịch này hoàn toàn tập trung vào việc truyền tải thông điệp và hy vọng có thể giúp bạn cảm thấy dễ dàng hơn trong việc tiếp cận với bản tiếng Anh, để có thể thấy cái hay cái đẹp trong việc sử dụng ngôn từ của Seneca (dù thực ra bản tiếng Anh cũng chỉ là một bản dịch). Một anh bạn người Ý của mình đã chia sẻ Seneca được đưa vào chương trình giảng dạy tại Ý như một bậc thầy về việc sử dụng ngôn từ. Vì vậy, xin cam đoan tất cả những gì khiến bạn cảm thấy trúc trắc từ bản dịch là bởi khả năng hạn chế của mình, và rất mong nhận được đóng góp của các cao nhân để bản dịch được hoàn thiện hơn. 

Bức thư số 89

Tức là, đối tượng, hay mục đích của Đạo đức là: đầu tiên, cho phép mỗi người hình thành nên hệ thống giá trị về mọi thứ trong đời; thứ hai, khiến anh ta có thể nhận biết và kiểm soát những yếu tố tác động đến tâm trí và cảm xúc của mình; và thứ ba, khiến anh ta có thể đạt đến sự cân bằng hài hòa giữa những thúc đẩy trong tâm trí và hành động của anh ta, từ đó có sự chắc chắn kiên định và không thay đổi trong hành động.

Một cuộc sống hài hòa chỉ có thể có được khi hành động không bị chi phối quá nhiều bởi những yếu tố thúc đẩy và khi những yếu tố thúc đẩy đó được cân nhắc theo hệ giá trị của mọi vật, thay đổi theo cường độ một cách phù hợp với giá trị của chúng.

Đó là điều đáng ra tôi mới là người phải nói với các người: '"Bao giờ các người mới thôi lặp lại sai lầm của mình? Liệu các người có muốn dừng việc chữa trị trước khi mình khỏi bệnh? Tôi sẽ tiếp tục thực hiện chúng, và sẽ làm thế chính vì sự phản đối của các người. Thuốc dùng để làm tê cơ thể thì thực ra chỉ mới phát huy tác dụng khi mà một cái ấn nhẹ vào chỗ đau đớn cũng khiến ta phải nhăn mặt chịu đựng. Những thứ tôi nói sẽ có lợi cho các người, bất kể các người có thích nghe chúng hay không. Đã đến lúc phải có một người đủ dũng cảm để nói ra sự thật với các người. Vì tôi không thể nói với từng người một, hãy để tôi nói với cả đám đông.

Khi nào thì các người mới thôi mở rộng giới hạn tài sản của mình? Chẳng lẽ vùng đất đủ cho cả một dân tộc cũng vẫn là nhỏ bé với một chủ nhân duy nhất? Khi nào thì các người mới thôi mở rộng ruộng vườn của mình? Các người thậm chí không hài lòng với việc giới hạn nhà cửa theo độ lớn của một vùng. Những con sông nổi tiếng chảy qua một vùng sở hữu tư nhân. Những dòng chảy thiêng liêng, thứ thường được dùng để đánh dấu giới hạn của mỗi quốc gia, cũng thuộc về các người, từ đầu nguồn đến khi đổ ra biển. Các người thậm chí còn cho là quá ít ỏi nếu đất đai của mình chưa chạm đến đại dương, nếu người quản gia chưa quản lý cả những vùng đất vượt qua Adriatic và những vùng đất xa xôi của người Ionian hay Aegean, nếu các người không cho rằng những đảo quốc, quê hương của những vị tướng vĩ đại, cũng là nhỏ bé. Hãy cứ mở rộng tài sản của mình đến mức nào các người muốn, để đất đai của các người trải rộng như đế chế cổ đại, hãy lấy tất cả những thứ các người muốn, khi mà vẫn còn có kẻ nào đó khác còn sở hữu nhiều hơn các người! (ý chỉ thói ganh đua dẫn sự tham lam đến vô cùng)

Giờ tôi sẽ nói về những người mà thói hưởng thụ, thỏa mãn bản thân cũng lớn như lòng tham của những người tôi vừa nói đến. Tôi hỏi các người: tình trạng ấy sẽ có thể kéo dài đến khi nào? Không lẽ đến khi không một cái hồ nào không bị che bởi mái nhà của các người? Hay khi mỗi dòng sông đều được giới hạn bởi tường nhà các người? Bất cứ khi nào ai đó tìm thấy một dòng suối nóng, một nhà nghỉ của các người được dựng lên. Bất cứ khi nào một bờ biển làm thành một cái vịnh, các người sẽ ngay lập tức dựng móng. Không thỏa mãn với bất cứ nền móng nào các người vừa dựng, các người sẽ lấn cả biển cả. Nhà của các người đón ánh sáng ở mọi góc, có khi được đặt trên những ngọn núi để có toàn cảnh đất liền và biển cả, có khi được dựng trên đất liền với chiều cao của một ngọn núi. Nhưng dù có quá nhiều những ngôi nhà đồ sộ chọc trời, các người cũng vẫn chỉ có một cơ thể duy nhất mà thôi, và đó là một cơ thể nhỏ bé. Có lợi ích gì từ việc có rất nhiều phòng ngủ? Các người cũng chỉ có thể nằm trong một trong số chúng mà thôi. Bất cứ chỗ nào không được sử dụng thì đâu thực sự thuộc về các người.

"Cuối cùng, với những kẻ luôn muốn khám phá những món ăn mới lạ, vượt cả đại dương và những vùng đất mới chỉ để săn bắt những của ngon vật lạ, lúc thì với lưỡi câu, lúc với bẫy, lúc với những cái lưới khác nhau". Không có chút bình yên nào cho các loài động vật nếu các người chưa thưởng thức - thỏa mãn đến nỗi chán chúng. Từ bàn tiệc được phục vụ bởi biết bao đôi tay, các người nhấm nháp được một phần nhỏ bé đến thế nào với cái miệng của mình, thứ đã trở nên mệt mỏi với những tiện nghi. Từ con thú ấy, để bắt được có biết bao nguy hiểm, một phần nhỏ đến thế nào được nếm bởi những ông chủ, những kẻ sau đó phải chịu đựng việc không thể tiêu hóa và chứng nôn mửa. Từ những con sò biển được chuyển đến từ khoảng cách xa xôi ấy, một phần nhỏ bé đến thế nào được thực sự hấp thụ bởi sự tham ăn của các người! Những kẻ đáng nguyền rủa, không lẽ các người không thấy lòng tham, thói ham của lạ của các người lớn đến thế nào nếu so với cái bụng nhỏ bé của mình.

Trong sự rèn luyện, hãy hướng tới mục đích không phải để biết nhiều hơn, mà là để biết cái cần biết để có thể sống tốt hơn.

From Seneca to Lucilius
Greetings
1 In asking for philosophy to be divided up and have its huge body
dissected into its various limbs, you are requesting something useful,
or rather essential, for anyone making haste toward wisdom. It’s
easier for us to reach an understanding of a whole by proceeding
through its parts. If only we could encounter philosophy in its entirety,
the way we view the entire heavens at a single glance! And
indeed, it would be a sight very like the heavens. In that case, every
mortal would be seized with wonder at it, and abandon those things
we now believe to be great in our ignorance of true greatness. But
since this cannot be, we must view philosophy in the same way as
one studies diff erent portions of the heavens.
2 To be sure, the intellect of the wise embraces the entire mass of
philosophy and surveys it as rapidly as our eye surveys the sky. For
us, on the other hand, whose range of vision is limited by the mists
we have to peer through, particular details are easier to register, since
we are not yet capable of grasping the whole. So I will satisfy your
demand and divide up philosophy, but into parts rather than little
bits. Dividing it is useful; mincing it fi ne is not, because what’s very
small is just as diffi cult to grasp as what is very large. 3 A population
is divided up by tribes, an army into units of a hundred men. Everything
that has attained some magnitude is easier to apprehend when
separated into parts, provided, as I said, that these are not too numerous
and tiny. An extreme division is just as faulty as none at all: when
anything is reduced to a powder, it ceases to have any structure at all.
4 I will begin, then, if you don’t mind, by stating the diff erence
between wisdom and philosophy. Wisdom is the human mind’s supreme
good; philosophy is the love and aspiration for wisdom. Th e
latter is proceeding toward the destination at which the former has
arrived. What is the etymology of “philosophy”? Th at’s obvious. In its
very name it professes what it loves.* 5 Some have defi ned wisdom as the science of things human and divine, others as the knowledge
of things human and divine and of their causes.* In my opinion,
this last addition is superfl uous, because the causes of things human
and divine are part of the divine. Th ere are also other defi nitions of
philosophy. Some have called it commitment to virtue, others a commitment
to rectifying the mind, and according to certain thinkers it
is the eff ort to reason correctly. 6 What is generally agreed is that
there is a diff erence between philosophy and wisdom, since the object
of aspiration cannot be the same thing as the aspiration itself. Just
as there is a great diff erence between avarice and money, with one
desiring and the other being the object of desire, so too philosophy
diff ers from wisdom. One is the outcome and reward of the other:
philosophy is a progression, and wisdom is where it is headed. 7 Sophia
is actually the Greek word for “wisdom.” Romans too used to
speak of sophia, just as we still use the Greek word philosophia. You
have evidence for this in our old comedies and in the inscription
on the tomb of Dossennus: “Stop, traveler, and read the sophia of
Dossennus.”*
8 Even though philosophy is commitment to virtue, one being
the pursuer and the other the object of pursuit, there are some in our
school who have held that no distinction can be made, since there
is no philosophy without virtue and no virtue without philosophy.
Philosophy is indeed commitment to virtue, but by means of virtue
itself. Th ere can be no virtue without commitment to it, and neither
can there be commitment to virtue without virtue itself. It is not like
the archer who tries to hit a target from a distance: here, the target
is not in some diff erent place from the one aiming. Nor are the ways
to virtue external to virtue, like roads to a city. One comes to virtue
by means of itself; philosophy and virtue are inseparable.
9 According to the major and most numerous authorities, philosophy
has three parts: ethics, physics, and logic.* Th e fi rst of these
parts regulates the mind, the second studies the nature of things, and
the third examines the meanings of words, the structure of sentences,
and the forms of arguments, with a view to preventing falsehood
from masquerading as truth. We also fi nd schools that have either
reduced or increased the divisions of philosophy. 10 Some among the
Peripatetics have added politics as a fourth part, because they take it to require a specifi c training with its own subject matter; some have
made the further addition of what they call “economics,” meaning
the science of running a household; and there are those who have
made “kinds of life” a separate topic.* All these items can, however,
be found in the ethical part of philosophy. 11 Th e Epicureans have
supposed that there are just two parts of philosophy, physics and
ethics, excluding logic. Th en, when they found themselves forced
to distinguish ambiguities and to expose falsehoods that lurk under
the appearance of truth, they too introduced a topic they call “judgment
and rule”—in other words, logic—but they regard it as only a
supplement to physics.* 12 Th e Cyrenaics expunged physics as well
as logic and limited themselves to ethics; yet they too reintroduce the
excluded topics in another way.* Th ey divide ethics into fi ve parts,
dealing respectively with (1) proper objects of pursuit and avoidance,
(2) emotions, (3) actions, (4) causes, and (5) arguments. Th e causes
of things in fact belong to physics and arguments to logic. 13 Aristo
of Chios claimed that physics and logic are not only superfl uous but
also harmful, and he even pruned ethics, the one part that he had
admitted.* He expunged the topic comprising admonitions, claiming
that it was the job of a schoolteacher and not a philosopher—as if the
philosopher were something other than humanity’s schoolteacher!
14 Since philosophy has three parts, let us begin by laying out its
ethical part. Canonically, this is subdivided into three branches. Th e
fi rst assigns to each thing its proper value and determines what it is
worth. Th is is an extremely useful investigation, for what is as needful
as putting the price on things? Th e second deals with impulse, and
the third with actions.* Th at is to say, the objectives of ethics are fi rst,
to enable you to judge what each thing is worth; second, to enable
you to entertain a well-adjusted and controlled impulse with respect
to them; and third, to enable you to achieve harmony between your
impulse and your action so that you may be consistent in all your
behavior.
15 Any defect in one of these three areas also causes disturbance
to the others. What good is it to have made a comparative assessment
of everything if your impulses are ungoverned? What good is it to
have restrained your impulses and have your desires under control if
in your actions themselves you are insensitive to circumstances and don’t know the proper time and place and manner of doing each
thing? It is one thing to understand the worth and value of things; it
is another to understand the demands of the moment, and something
else again to restrain one’s impulses and to proceed to what one has
to do without rushing into things. A life is harmonious with itself
only when action does not fall short of impulse and when impulse
is generated on the basis of what each thing is worth, varying in its
intensity according to the worth of its objective.
16 Th e physical part of philosophy is divided into two subdivisions,
namely, corporeal things and incorporeal things; and each of
these has, as it were, its own levels. Th e topic of bodies is primarily
divided into bodies that are causes and bodies that arise from
causes—that is to say, the elements. As to the topic of elements,
according to some, it has no subdivisions, but others divide it into
matter, the cause that activates everything, and the elements.*
17 It remains for me to divide the logical part of philosophy. All
discourse is either continuous or split into questions and responses.
Th e offi cial term for the former is “rhetoric” and for the latter “dialectic.”
Rhetoric attends to expressions, thoughts, and organization.
Dialectic is divided into two parts, words and meanings, that is, into
the things that are said and the utterances through which they are
said.* Th en comes a huge subdivision of each of these topics. So at
this point I will cut short my list and only “touch upon the tops of
things.”* Otherwise, were I to undertake to keep subdividing, you
would get a technical treatise.
18 You can read about these things, most excellent Lucilius. I
don’t mean to put you off , provided you immediately relate everything
you read to your conduct. Discipline your conduct: arouse your
fl agging qualities, restrict those that are too free, tame the rebellious
ones, and spare no eff ort in attacking your own passions and those of
the world at large. To those who say, “Are you never going to stop?”
give this response:
19 “It is I who should be saying to you, ‘When will you stop repeating
your mistakes?’ Do you want the cure to end sooner than
the malady? I will go on about it all the more, and I will keep at
it precisely because of your protests. Medicine applied to a benumbed
limb only starts to be eff ective when a touch elicits pain. Th e things I say will benefi t you whether you like it or not. It’s
time for a candid voice to reach you. Since I cannot get a hearing
from you one at a time, I will address you all in public.
20 “When are you going to stop extending the boundaries of
your property? Is land that held a whole people too limited for
a single master? When are you going to stop spreading out your
plantations? You are not even content to limit the size of your
own estates by the area of whole provinces. Famous rivers fl ow
entirely through private property. Mighty streams that constitute
the frontiers of mighty nations belong to you, from their source
to their mouth. You even fi nd it too little if you have not made
your landholdings the borders of the seas, if your overseer does
not give orders beyond the Adriatic and the Ionian and the Aegean,
if you don’t consider islands that are homes to great leaders
to be quite trivial possessions. Enlarge your property as much
as you like, have as your estate what was once called an empire,
take over everything you can—but let the property of others still
exceed what belongs to you!
21 “Now I turn to address you people whose self-indulgence
extends as widely as those other people’s greed. I ask you: how
long will this go on? Every lake is overhung with your roofs!
Every river is bordered by your buildings! Wherever one fi nds
gushing streams of hot water, new pleasure houses will be started.
Wherever a shore curves into a bay, you will instantly lay down
foundations. Not satisfi ed with any ground that you have not
altered, you will bring the sea into it! Your houses gleam everywhere,
sometimes situated on mountains to give a great view of
land and sea, sometimes built on fl at land to the height of mountains.
Yet when you have done so much enormous building, you
still have only one body apiece, and that a puny one. What good
are numerous bedrooms? You can only lie in one of them. Any
place you do not occupy is not really yours.
22 “Finally, I pass on to you whose endless and insatiable gluttony
searches seas and lands in laborious pursuit of culinary fare,
whether with hooks, or snares, or diff erent kinds of nets. Th ere is
no peace for any animals unless you are bored with them. From
those banquets of yours, procured through so many hands, how
little you nibble with a mouth that is weary from its pleasures! Of that game, caught at such danger, how little is tasted by a master
suff ering from indigestion and nausea! Of all those shellfi sh
imported from such distance, how little passes through your insatiable
gut! Wretched people, don’t you realize that your hunger
is larger than your belly?”

23 Tell all this to other people, but with the intention of listening to
it yourself while you speak. Write it down, but with the intention of
reading while you write, and relating everything to conduct and the
abatement of frenzied passions. In your study, make it your aim not
to know more, but to know better.

Farewell.

Trần Việt Anh - STK: 0451000364912 (Vietcombank chi nhánh Thành Công, Hà Nội)

Các bài viết khác của tác giả: