Bàn về cơ hội và thách thức trong hội nhập Chính trị - An ninh khu vực Asean những năm gần đây

Bước sang những năm đầu thế kỷ XXI, đặc biệt là sau sự kiện vụ khủng bố ngày 11/9 ở Hoa Kỳ, các nước trong khu vực ASEAN nói riêng và toàn thế giới nói chung đã phải đối mặt với những thách thức lớn về chính trị và an ninh, cả những vấn đề truyền thống và phi truyền thống. Trước tình hình này, các nước ASEAN đã nhất trí tăng cường hơn nữa sự hợp tác trong khu vực về chính trị và an ninh để ứng phó hiệu quả với các thách thức, duy trì môi trường khu vực hòa bình, ổn định thuận lợi cho tăng cường liên kết kinh tế và hợp tác khu vực. Sáng kiến thành lập “Cộng đồng An ninh ASEAN” đã ra đời trong bối cảnh nói trên.

Kể từ khi thành lập đến nay, ASEAN đã phát triển không ngừng và đạt được nhiều thành tựu đáng kể. Các nước thành viên ASEAN từ những nước còn nghèo nàn, lạc hậu, thu nhập thấp thì hiện nay đã có những thành tựu phát triển kinh tế quan trọng và được xem là một trong những tổ chức hợp tác khu vực thành công nhất trên thế giới. Khi vừa mới thành lập, ASEAN được đánh giá là một tổ chức hợp tác còn khá lỏng lẻo, đến nay đã bước vào Cộng đồng với mức độ liên kết và hợp tác ngày càng cao trên tất cả các lĩnh vực, từng bước xây dựng khuôn khổ pháp lý, đóng góp hiệu quả cho việc bảo đảm hòa bình, an ninh và phát triển ở khu vực[1]. Theo đó, cộng đồng này sẽ được hình thành dựa trên ba trụ cột cơ bản là: Cộng đồng Chính trị - An ninh, Cộng đồng Kinh tế và Cộng đồng Văn hóa – Xã hội. Ở bài viết này, tôi sẽ phân tích về thực trạng và triển vọng trong xây dựng Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN những năm gần đây.

Trong thời điểm dịch bệnh Covid – 19 diễn biến phức tạp ở Đông Nam Á và trên thế giới hiện nay, (APSC) đã có những thành tựu nổi bật không chỉ đối với các lĩnh vực về an ninh, chính trị mà còn trong công tác ứng phó với đại dịch. Tại hội nghị lần thứ 22 Hội đồng Chính trị - An ninh ASEAN (11/2020), phó thủ tướng Phạm Bình Minh đã bày tỏ quan điểm tích cực đối với việc Cộng đồng có những phát triển bất chấp đại dịch. Có thể điểm qua một số thành tựu nổi bật của Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN trong những năm qua như sau: Thứ nhất, giai đoạn năm 2019[2]: Đầu tháng 3 năm 2019, Hội nghị điều phối Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN (ASCCO) lần thứ 11 được tổ chức tại Jakarta, Indonesia đã tổng kết những công việc đã thực hiện được trong kế hoạch Tổng thể APSC năm 2025. Theo đó, có 258 trên tổng số 290 công việc đã được hoàn thành xuất sắc (đạt tỷ lệ 89%), đem lại những hiệu quả thiết thực cho việc củng cố tinh thần đoàn kết giữa các nước thành viên, xây dựng nên 1 cộng đồng ASEAN văn minh, vững mạnh. Cùng năm 2019, vào tháng 11, Hội nghị Hội đồng Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN lần thứ 20 (APSC – 20) cũng được tổ chức thành công tại thủ đô Bangkok, Thái Lan; tại Hội nghị này, các thành viên đã thống nhất đề cao vai trò của Cộng đồng trong việc giữ gìn nền Chính trị - An ninh vững mạnh đối với khu vực Đông Nam Á – ASEAN.

Ngoài những mục tiêu, nhiệm vụ được đề ra trong Hội nghị trước đó, APSC – 20 còn chú trọng đến việc phát triển Cộng đồng trong giai đoạn Cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0 diễn ra nhanh như vũ bão hiện nay; qua đó truyền tải thông điệp về một cộng đồng văn minh, năng động, có những quy tắc ứng xử văn minh chung nhưng vẫn giữ được bản sắc dân tộc riêng của từng thành viên. Cũng tại Hội nghị đó, Phó thủ tướng Phạm Binh Minh (Việt Nam) đã nhấn mạnh về tầm quan trọng của APSC trong việc ứng phó với tình hình phức tạp của đại dịch Covid – 19 tại các quốc gia trong khu vực[3]. Thứ hai, giai đoạn năm 2020: đây được coi là năm quan trọng trong việc thực hiện tầm nhìn chiến lược 5 năm của kế hoạch tổng thể APSC 2025. Trước tình hình đại dịch Covid – 19 tại khu vực và thế giới đang bị đe dọa bởi biến thể mới – biến thể Delta, Cộng đồng ASEAN đã đưa ra nhiều chiến lược cứu trợ tại các quốc gia bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi đại dịch. Đồng thời cũng gợi ý về những biện pháp hồi phục toàn diện trong bối cảnh này. Tính đến tháng 11 năm 2020, 86% hành động trong Kế hoạch Tổng thể APSC 2025 đã được thực hiện và kì vọng 80% kế hoạch còn lại cũng sẽ được thực hiện trong năm sau[4]. Các tổ chức quốc tế khác, đáng chú ý là Liên Hợp Quốc cũng đánh giá cao về những hoạt động của APSC đối với những vấn đề về buôn bán người và hàng cấm trong vai trò điều phối liên ngành, liên trụ cột. Bên cạnh đó, Cộng đồng cũng bày tỏ những quan ngại đến việc tổ chức Y tế thế giới (WHO) thay đổi phạm vi kiểm soát một số chất ma túy và khẳng định sẽ hướng tới một khu vực không có ma túy. Về vấn đề buôn bán người, cộng đồng đã thành lập Quỹ hỗ trợ nỗ lực cứu trợ nhân đạo khẩn cấp liên quan đến di cư bất thường ở Đông Nam Á, đồng thời tăng cường sự hợp tác giữa các nước thành viên ASEAN nhằm triệt tiêu tình trạng này.

Vấn đề về An ninh khu vực, An ninh mạng và An ninh biển cũng được cộng đồng chú trọng. Trong thông báo chung của Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN lần thứ 53 vào tháng 9 năm 2020, Cộng đồng đã kêu gọi quốc tế hợp tác nhằm giữ vững nền an ninh trong khu vực. Cộng đồng cũng ghi nhận Nghị quyết A/RES/74/19 của Đại hội đồng Liên hợp quốc và Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển 1982 trong việc giải quyết tranh chấp trên biển, thúc đẩy an ninh biển, an toàn cho hàng hải và hàng không[5]. Thứ ba, giai đoạn năm 2021: Ngày 2 tháng 8 năm 2021, Hội nghị Hội đồng Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN lần thứ 23 được tổ chức với trọng tâm là rà soát các hoạt động về vấn đề an ninh – chính trị và chiến lược triển khai kế hoạch tổng thể APSC năm 2025. Theo báo cáo của Tổng Thư ký ASEAN, dù phải đối mặt nhiều thách thức, song vấn đề hợp tác về chính trị - an ninh trong nội bộ ASEAN tiếp tục đạt kết quả khả quan, nhất là trong triển khai các khuyến nghị của báo cáo kiểm điểm giữa kỳ Cộng đồng chính trị - an ninh ASEAN. Đại diện cho phái đoàn Việt Nam tham dự Hội nghị, Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Bùi Thanh Sơn (Việt Nam) đã đánh giá cao những hoạt động kịp thời và hiệu quả của Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN thời gian vừa qua, đặc biệt là trong công tác ứng phó với đại dịch Covid – 19 và cứu trợ thiên tai tại một số quốc gia.   Theo báo cáo của tổng thư ký ASEAN, đến nay 280 trên 290 dòng hành động đã được thực hiện trong kế hoạch tổng thể[6]. Các lĩnh vực mà APSC phụ trách như hợp tác chính trị - quốc phòng – an ninh, ứng phó với đại dịch, cứu trợ thiên tai đã đạt được nhiều kết quả tốt. Dù ảnh hưởng của dịch bệnh là không nhỏ, song, cộng đồng đã giúp cho nền an ninh – chính trị trong khu vực phục hồi, hợp tác quốc phòng, biên giới được đẩy mạnh trong năm nay. Về vấn đề tranh chấp trên biển Đông, hội nghị đã đưa ra chủ trương các nước thành viên củng cố đoàn kết, duy trì đối thoại và hạn chế xung đột vũ lực một cách tối đa nhằm hướng tới mục tiêu xây dựng cồng đồng hòa bình, ổn định ở khu vực.

Cộng đồng Chính trị - An ninh (APSC) hình thành mang lại những cơ hội to lớn cho sự phát triển ổn định của ASEAN, nhưng APSC cũng đối diện trước nhiều thách thức như: sự đa dạng chế độ chính trị, tôn giáo và chênh lệch trình độ phát triển; mâu thuẫn, xung đột trong nội bộ khối; cơ chế và cách thức hoạt động còn bất cập và đặc biệt sự gia tăng ảnh hưởng của các nước lớn với khu vực. Thực tế đó đặt ra yêu cầu mỗi quốc gia thành viên phải thống nhất về trách nhiệm cộng đồng, cùng chung tay xây dựng APSC; hướng đến xây dựng môi trường hòa bình ổn định; ngăn ngừa xung đột và xây dựng lòng tin; xử lý những thách thức an ninh phi truyền thống, hợp tác chính trị, quốc phòng hiệu quả hơn. Có thể khái quát về một số thách thức đối với Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN như sau[7]:  Thứ nhất, chênh lệch về kinh tế và sự khác biệt chính trị, tôn giáo. Khu vực Đông Nam Á hiện nay đang tồn tại nhiều mô hình nhà nước và thể chế chính trị khác nhau. Tình hình chính trị ở một số quốc gia còn phức tạp, các nước thành viên vẫn chưa tìm được tiếng nói chung trong nhiều vấn đề. Bên cạnh đó, Đông Nam Á là nơi gặp gỡ và giao thoa của các nền văn hóa và tôn giáo khác nhau nên các cuộc xung đột về tôn giáo, sắc tộc và văn hoá đã tạo ra khoảng cách nhất định giữa các nước thành viên. Cùng với đó, sự ko đồng đều về phát triển kinh tế giữa các nước thành viên ASEAN cũng tạo ra khoảng cách về sự thống nhất, quan điểm nhất là trong hợp tác chính trị - an ninh khu vực. Sự khác biệt chủ yếu xảy ra ở 4 lĩnh vực, bao gồm: cơ sở hạ tầng, thu nhập, liên kết và thể chế. Những điều này làm cho ASEAN gặp nhiều khó khăn hơn trong các nỗ lực hợp tác, ban hành chính sách chung. Lợi thế so sánh, cạnh tranh của các nước ASEAN cũng có sự khác biệt rất lớn. Lợi thế so sánh, cạnh tranh của các nước ASEAN cũng có sự khác biệt rất lớn. Theo Báo cáo của Diễn đàn Kinh tế thế giới (WEF) năm 2014 - 2015, năng lực cạnh tranh toàn cầu của Singapore dẫn đầu khu vực, xếp thứ 2/144, trong khi Việt Nam xếp vị trí 68; Malaysia: 20; Thái Lan: 31; Indonesia: 34 và Philippines 52[8].  Thứ hai, là những mâu thuẫn và xung đột vẫn tồn tại trong nội bộ khối. Trong lịch sử hình thành và phát triển, các nước thành viên ASEAN vẫn luôn xảy ra tình trạng mâu thuẫn, xung đột. (Tranh chấp biên giới Thái Lan – Campuchia, xung đột biển đảo giữa Việt Nam – Philippines – Malaysia và một số nước khác trên biển Đông, vấn đề nguồn nước ở sông Mê Công…). Trong nội bộ một số nước ASEAN cũng còn tồn tại nhiều xung đột chính trị: “tại Thái Lan, mâu thuẫn tôn giáo giữa Phật giáo và Hồi giáo, giữa phe đối lập với chính phủ vẫn còn rất gay gắt. Ở Myanmar, cuộc chiến giữa quân đội chính phủ với lực lượng sắc tộc thiểu số Kachin ở miền Bắc và những cuộc ngừng bắn tạm thời với các nhóm sắc tộc khác như Karen và Shan vẫn khiến cho đất nước này tồn tại trong một trạng thái an ninh mong manh”[9]. Những xung đột và mâu thuẫn nói trên tác động không nhỏ tới sự phát triển bền vững của ASEAN nói chung và từng thành viên nói riêng. Thứ ba, là một số hạn chế liên quan tới cơ chế và cách thức hoạt động của ASEAN còn nhiều vướng mắc, hiệu quả chưa cao. Các nước ASEAN có nhiều cơ chế hợp tác đa phương nhưng hầu hết đều được xây dựng dựa trên các nguyên tắc cũ của “Phương cách ASEAN” (chủ yếu là “đồng thuận” và “không can thiệp”). Các nguyên tắc này thích hợp với đặc điểm khác biệt của khu vực ASEAN, giúp thực hiện hiệu quả việc đoàn kết,  thống nhất các thành viên. Tuy nhiên, việc thực hiện tuyệt đối hai nguyên tắc này sẽ làm giảm sự linh hoạt cũng như hiệu quả của các nước thành viên ASEAN trong các hoạt đông, kế hoạch cụ thể, nhất là việc giám sát các thành viên thực hiện cam kết. Hiện nay, xu hướng hợp tác song phương vẫn là sự ưu tiên trong hợp tác an ninh của các nước trong khu vực. Việc các nước tự do tham gia vào các diễn đàn đa phương thực chất nằm trong toan tính chiến lược riêng. Do vậy, việc làm thế nào để cộng đồng ASEAN có vai trò tích cực trong vấn đề an ninh khu vực là một thách thức lớn đối với các cơ chế của APSC[10].

Cuối cùng là vị trí địa chính trị của ASEAN đang bị cạnh tranh ảnh hưởng bởi các cường quốc. ASEAN đã và đang cố gắng xây dựng quan hệ và duy trì sự cân bằng với các nước lớn nhưng vẫn bị sự ảnh hưởng của chính sách và quan hệ giữa các nước lớn đó. Sự cạnh tranh quyền lực giữa các cường quốc, đặc biệt là mối quan hệ không mấy hoà hảo Mỹ - Trung đã làm phân hóa nội bộ các nước Đông Nam Á. Mỹ và Trung Quốc trong chính sách ngoại giao của mình đều muốn lôi kéo và tận dụng sự ủng hộ của càng nhiều đối tác càng tốt thông qua việc dùng ưu thế nổi bật về sức mạnh kinh tế, quân sự của mình để can thiệp vào một số quyết định chung của các cơ chế ASEAN, nhằm đạt được lợi ích và cạnh tranh quyền lực tại khu vực. Chính điều này đã ảnh hưởng không nhỏ tới các quốc gia ASEAN trong việc xây dựng và hoàn thiện chính sách đối ngoại[11].

Để thực hiện tốt “Kế hoạch Tổng thể Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN” và nâng cao vai trò, vị thế của Việt Nam trong Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN đến năm 2025, Việt Nam cần lưu ý một số vấn đề trong hoạch định chủ trương, đường lối và chính sách đối với quá trình hội nhập chính trị - an ninh cụ thể như sau: Trước tiên, Việt Nam cần tiếp tục tăng cường nhận thức hơn nữa về Cộng đồng ASEAN nói chung và Cộng đồng Chính trị - An ninh nói riêng, đặc biệt về mục tiêu và Kế hoạch Tổng thể của Cộng đồng Chính trị - An ninh 2025, những gắn kết của Kế hoạch tổng thể đối với các mục tiêu và chương trình phát triển kinh tế xã hội của đất nước; chia sẻ những thành tựu và thách thức trong việc thực hiện Kế hoạch tổng thể, vận động sự ủng hộ cho việc đẩy mạnh hơn nữa các nỗ lực và thúc đẩy các biện pháp phù hợp để thực hiện các cam kết và các ưu tiên đã được xác định trong Kế hoạch Tổng thể Cộng đồng Chính trị - An ninh; tăng cường công tác kiểm tra, giám sát để bảo đảm tính thực thi hiệu quả các thoả thuận. Thứ hai, cần tiếp tục tăng cường xây dựng hiệu quả và hoàn thiện khung pháp lý, kiện toàn hệ thống pháp luật trên cơ sở lấy con người làm trung tâm, bảo đảm hệ thống pháp luật quốc gia hài hoà và tương thích với các chuẩn mực luật pháp quổc tế; thể chế hoá và pháp luật hóa các chương trình hành động nhằm giúp cho việc triển khai các hoạt động trong Kế hoạch tổng thể của ASEAN và Kế hoạch của Việt Nam được thuận lợi và nhanh chóng. Đặc biệt là các vấn đề liên quan đến trách nhiệm chung của cộng đồng về lĩnh vực chính trị và an ninh, nhằm duy trì một môi trường hòa bình, ổn định cho tất cả cùng phát triển. Thứ ba, cần dành thời gian và nguồn lực thích hợp cho việc tham vấn liên ngành trong nước cũng như tham vấn trong từng Bộ ngành; trao đổi thông tin và bài học kinh nghiệm về lồng ghép và triển khai “Kế hoạch Tổng thể về Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN”, gắn với những ưu tiên trong từng lĩnh vực chuyên ngành liên quan theo từng giai đoạn để đảm bảo phù hợp với bối cảnh của Việt Nam cũng như xu hướng của khu vực. Bên cạnh đó, cũng cần quy định và hướng dẫn việc tham chiếu đến Kế hoạch Tổng thể Cộng đồng Chính trị - An ninh trong quá trình xây dựng và thiết kế các chương trình mục tiêu/chương trình quốc gia cũng như đảm bảo tham gia tích cực trong quá trình xây dựng các dòng hành động chung của từng cơ quan chuyên ngành trong Kế hoạch Tổng thể trong tương lai.

[1] Đại học Sư phạm Hà Nội. “Cộng đồng Văn hóa – Xã hội ASEAN và những vấn đề đặt ra trong việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa Việt Nam”. Tài liệu lưu hành nội bộ. Bài viết trên Báo Nhân dân (2019), “Hợp tác chính trị - an ninh ASEAN tiếp tục tiến triển tích cực”, https://nhandan.vn/cong-dong-asean/hop-tac-chinh-tri-an-ninh-asean-tiep-tuc-tien-trien-tich-cuc-351517, truy cập ngày 29/11/2021.

[3] Baodientu Đài Tiếng nói Việt Nam (2019), “Hội nghị Hội đồng Chính trị - An ninh ASEAN diễn ra tại Bangkok”, https://vov.vn/the-gioi/hoi-nghi-hoi-dong-chinh-tri-an-ninh-asean-dien-ra-tai-bangkok-974041.vov, tải ngày 02/11/2019.

[4] BaoChinhPhu.vn (2020), “Xác định những ưu tiên, hành động mới trong hợp tác chính trị-an ninh ASEAN”, https://tinhuyquangtri.vn/xac-dinh-nhung-uu-tien-hanh-dong-moi-trong-hop-tac-chinh-tri-an-ninh-asean, Truy cập ngày 29/11/2021.

[5] Dẫn theo Thông báo chung Hội nghị Bộ trưởng ngoại giao ASEAN lần thứ 53 (2020), ASEAN Việt Nam. Xem thêm tại: https://asean2020.vn/web/asean/xem-chi-tiet2/-/asset_publisher/ynfWm23dDfpd/content/thong-cao-chung-cua-hoi-nghi-bo-truong-ngoai-giao-asean-lan-thu-53.

[6] Báo HaNoimoi (2021), “ASEAN tăng cường hợp tác chính trị - an ninh để bảo đảm môi trường hòa bình, an ninh và ổn định”, http://hanoimoi.com.vn/tin-tuc/Doi-ngoai/1007732/asean-tang-cuong-hop-tac-chinh-tri---an-ninh-de-bao-dam-moi-truong-hoa-binh-an-ninh-va-on-dinh, Truy cập ngày 30/11/2021.

[7] Báo điện tử Lý luận chính trị (2018), “Cộng đồng chính trị - an ninh ASEAN: Cơ hội, thách thức và triển vọng”, http://lyluanchinhtri.vn/home/index.php/quoc-te/item/2452-cong-dong-chinh-tri-an-ninh-asean-co-hoi-thach-thuc-va-trien-vong.html, Truy cập ngày 1/12/2021.

[8] Xem thêm tại: Tạp chí Tài chính (2016), “Tài chính vẫn là rào cản lớn nhất đối với các dự án khởi nghiệp”, Truy cập ngày 1/12/2021.

[9] Chu Đức Dũng, Nguyến Mạnh Hùng: Kinh tế và chính trị thế giới năm 2013 – triển vọng năm 2014, Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2014, Tr.61.

[10] TS. Trịnh Thị Hoa, Bùi Hải Yến (2018), “Cộng đồng chính trị - an ninh ASEAN: Cơ hội, thách thức và triển vọng”, Tạp chí Lý luận chính trị, tải ngày 27/3/2018.

[11] TS. Trịnh Thị Hoa, Bùi Hải Yến (2018), “Cộng đồng chính trị - an ninh ASEAN: Cơ hội, thách thức và triển vọng”, Tạp chí Lý luận chính trị, tải ngày 27/3/2018.