Tại sao nhận thức linh hoạt lại quan trọng và chúng ta có thể cải thiện nó bằng cách nào?

Tóm tắt: Linh hoạt về nhận thức là khả năng thích ứng trong hành vi của chúng ta để đạt được mục tiêu trong môi trường mới. Linh hoạt về nhận thức có thể đã ảnh hưởng đến cách chúng ta đối phó với đại dịch COVID-19, do những thách thức mới mà đại dịch gây ra. Khi chúng ta thoát khỏi đại dịch, chúng ta cần đảm bảo mọi người học cách tư duy linh hoạt trong nhận thức. Linh hoạt về nhận thức sẽ mang lại cho con người khả năng phục hồi và sống an toàn hơn trong tương lai.

IQ thường được ca ngợi là động lực quan trọng dẫn đến thành công, đặc biệt là trong các lĩnh vực như khoa học, đổi mới và công nghệ. Trên thực tế, có rất nhiều người say mê bất tận với chỉ số IQ của những người nổi tiếng. Nhưng sự thật là một số thành tựu vĩ đại nhất của loài người chúng ta chủ yếu dựa vào những phẩm chất như óc sáng tạo, trí tưởng tượng, sự tò mò và sự đồng cảm.

Nhiều đặc điểm trong số này được các nhà khoa học gọi là “nhận thức linh hoạt” (cognitive flexibility) - một kỹ năng cho phép chúng ta chuyển đổi giữa các khung khái niệm khác nhau hoặc điều chỉnh hành vi để đạt được mục tiêu trong một môi trường mới lạ hoặc thay đổi. Điều tối quan trọng trong việc học chính là nằm ở chữ học bên cạnh khả năng linh hoạt trong cách học. Điều này bao gồm việc thay đổi các chiến lược để ra quyết định tối ưu. Trong nghiên cứu đang được thực hiện, các tác giả đang cố gắng tìm ra làm thế nào mọi người có thể tăng cường sự linh hoạt trong nhận thức của họ một cách tốt nhất.

Nhận thức linh hoạt cung cấp cho chúng ta khả năng nhận ra những gì chúng ta đang làm không dẫn đến cái đích mong muốn và thực hiện những thay đổi thích hợp để đạt được cái đích này. Nếu bạn thường đi đi về về cùng một tuyến đường để đến công ty, nhưng bây giờ con đường đó đang phải sửa chữa, bạn sẽ làm gì? Một số người vẫn cứng nhắc và chọn theo thói quen hằng ngày, bất chấp sự chậm trễ. Những người linh hoạt hơn có xu hướng thích ứng với sự kiện bất ngờ và tìm ra giải pháp phù hợp.

Nhận thức linh hoạt có thể đã ảnh hưởng đến cách mọi người đối phó với các đợt giãn cách xã hội vì đại dịch COVID-19, vốn tạo ra những thách thức mới xung quanh công việc và trường học. Một số người trong chúng ta thấy dễ dàng hơn những người khác trong việc điều chỉnh thói quen của mình để thực hiện nhiều hoạt động tại nhà. Những người linh hoạt như vậy cũng có thể đã thay đổi những thói quen này theo thời gian, cố gắng tìm ra những cách tốt hơn và đa dạng hơn trong ngày của họ. Tuy nhiên, những người khác lại gặp khó khăn và cuối cùng trở nên bảo thủ hơn trong suy nghĩ của họ. Họ mắc kẹt vào các hoạt động thường ngày giống nhau, ít có sự linh hoạt hoặc thay đổi.

Nhận thức linh hoạt là chìa khóa cho sự sáng tạo - nói cách khác, khả năng nghĩ ra những ý tưởng mới, tạo ra những kết nối độc đáo giữa các ý tưởng và tạo ra những phát minh mới. Nhận thức linh hoạt cũng hỗ trợ các phát triển các kỹ năng học tập và công việc như giải quyết vấn đề. Điều đó nói rằng, không giống như trí nhớ - thứ liên quan đến việc chúng tá có thể nhớ nhiều đến mức nào vào một thời điểm nhất định – nhận thức linh hoạt hầu như độc lập với chỉ số IQ. Nhận thức linh hoạt có thể gọi là "trí thông minh kết tinh". Ví dụ, nhiều nghệ sĩ thị giác có thể có trí thông minh trung bình, nhưng có khả năng sáng tạo cao và đã tạo ra những kiệt tác trong lịch sử.

Trái với suy nghĩ của nhiều người, tính sáng tạo cũng rất quan trọng trong khoa học và đổi mới. Ví dụ, các tác giả đã phát hiện ra rằng các doanh nhân thành lập nhiều công ty thường có nhận thức linh hoạt cao hơn so với các nhà doanh nhân khác có cùng độ tuổi và chỉ số IQ.

Vậy nhận thức linh hoạt có giúp mọi người thông minh hơn theo cách nào đó mà các bài kiểm tra IQ chưa đo lường được không? Các tác giả tin rằng biết rằng nó dẫn đến một thứ gọi là "nhận thức lạnh (cold cognition)" tốt hơn hay còn gọi là tư duy phi cảm xúc, tư duy lý trí (rational thinking) trong suốt cuộc đời mỗi người. Ví dụ, đối với trẻ em, nó dẫn đến khả năng đọc tốt hơn và hiệu quả học tập tốt hơn.

Nó cũng có thể giúp bảo vệ chống lại một số thiên kiến, chẳng hạn như thiên kiến xác nhận (confirmation bias). Đó là bởi vì những người có nhận thức linh hoạt hơn sẽ có xu hướng dễ dàng nhận ra những lỗi tư duy tiềm ẩn ở bản thân và biết cách khắc phục những lỗi này.

Nhận thức linh hoạt cũng liên quan đến khả năng phục hồi cao hơn đối với các sự kiện tiêu cực trong cuộc sống, cũng như chất lượng cuộc sống tốt hơn ở những người lớn tuổi. Nhận thức linh hoạt thậm chí có thể giúp ích cho mỗi người về nhận thức cảm xúc và xã hội: Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng nhận thức linh hoạt có mối liên hệ chặt chẽ với khả năng thấu hiểu những cảm xúc, suy nghĩ và ý định của người khác.

Đối lập với nhận thức linh hoạt là nhận thức cứng nhắc, được tìm thấy trong một số rối loạn sức khỏe tâm thần bao gồm rối loạn ám ảnh cưỡng chế, rối loạn trầm cảm nặng và rối loạn phổ tự kỷ.

Các nghiên cứu về hình ảnh thần kinh đã chỉ ra rằng tính nhận thức linh hoạt phụ thuộc vào mạng lưới các vùng não trước và vùng “thể vân - striatal”. Vùng trán có liên quan đến các quá trình nhận thức cao hơn như ra quyết định và giải quyết vấn đề. Thay vào đó, các vùng thể vân được liên kết với phần thưởng và động lực.

Tin tốt là chúng ta có thể rèn luyện tính linh hoạt trong nhận thức. Ví dụ, liệu pháp nhận thức hành vi (Cognitive behavioural therapy – CBT) là một liệu pháp tâm lý thực nghiệm có khả năng giúp mọi người thay đổi khung tư duy và hành vi của họ. Ví dụ, một người bị trầm cảm không được bạn bè liên lạc trong một tuần có thể cho rằng điều này là do người bạn đó không còn thích họ nữa. Với liệu pháp nhận thức hành vi, mục tiêu là tái tạo lại suy nghĩ của họ để họ có thể nhận ra những khả năng khác, chẳng hạn như người bạn đó đang bận hoặc không thể liên lạc với họ.

Học cấu trúc (Structure learning) - khả năng trích xuất thông tin về cấu trúc của một môi trường phức tạp và giải mã những luồng thông tin cảm nhận ban đầu không thể hiểu được - là một cách tiềm năng khác của việc áp dụng nhận thức linh hoạt. Chúng ta biết rằng loại hình học tập này liên quan đến các vùng não trước và thể vân tương tự như sự linh hoạt về nhận thức.

Với sự hợp tác giữa University of Cambridge và Nanyang Technological University, các tác giả hiện đang thực hiện một thử nghiệm “thế giới thực” để xác định xem liệu việc học cấu trúc có thực sự dẫn đến cải thiện tính linh hoạt trong nhận thức hay không.

Các nghiên cứu đã chỉ ra lợi ích của việc rèn luyện nhận thức linh hoạt, ví dụ như ở trẻ em mắc chứng tự kỷ. Sau khi rèn luyện kỹ năng này, những đứa trẻ không chỉ cho thấy hiệu suất trên các trò chơi nhận thức được cải thiện mà còn tăng cường khả năng giao tiếp và tương tác xã hội. Ngoài ra, đào tạo sự linh hoạt trong nhận thức đã được chứng minh là có lợi cho trẻ em không mắc chứng tự kỷ và ở người lớn tuổi.

Khi chúng ta thoát khỏi đại dịch, chúng ta sẽ cần đảm bảo rằng trong việc giảng dạy và đào tạo các kỹ năng mới, mọi người cũng học cách nhận thức linh hoạt trong suy nghĩ của họ. Điều này sẽ cung cấp cho họ khả năng phục hồi và sức khỏe tốt hơn trong tương lai.

Nhận thức linh hoạt là điều cần thiết để xã hội phát triển. Nó có thể giúp phát huy tối đa tiềm năng của các cá nhân để tạo ra các ý tưởng cải tiến và các phát minh sáng tạo. Cuối cùng, đó là những phẩm chất mà chúng ta cần để giải quyết những thách thức lớn của ngày nay, bao gồm cả sự nóng lên toàn cầu, bảo tồn thế giới tự nhiên, năng lượng sạch và bền vững và an ninh lương thực.