Sci Fi căn bản: Các thời kỳ phát triển

Science Fiction, hay dịch ra có nghĩa “khoa học viễn tưởng”, là một dòng văn nổi tiếng và quan trọng trong văn học thế giới. Trái với suy nghĩ của nhiều người, Science Fiction thực chất có một lịch sử tương đối lâu đời và đã trải qua nhiều thời kỳ phát triển để trở nên phong phú như ngày hôm nay. Trong bài viết “Sci Fi căn bản: Các thời kỳ phát triển” này, hãy cùng tìm hiểu về lịch sử của dòng văn chương này nhé.

Proto Science Fiction, hoặc Precursors of Science Fiction, là các tác phẩm tiền thân của Sci Fi. Những tác phẩm này có sử dụng những yếu tố mang tính khoa học viễn tưởng, nhưng ra đời trước khi nó được tách thành một dòng riêng biệt.

Mặc dù Sci Fi thường được công nhận là chính thức ra đời với tác phẩm Frankenstein của Mary Shelley vào năm 1818, nhưng nhiều nhà nghiên cứu và tác giả nổi tiếng đều tin rằng nguồn gốc Sci Fi bắt đầu từ các truyền thuyết, huyền thoại cổ đại. Trên lý thuyết, những tác phẩm ấy được xếp vào thể loại Fantasy, nhưng có một vài tiểu tiết làm nền tảng cho một số motip mà về sau khoa học viễn tưởng sử dụng nhiều. Chẳng hạn câu chuyện về Noah trong Kinh Thánh và câu chuyện về Gilgamesh đều có sử dụng một trận lũ để tàn phá thế giới, tiền đề cho các câu chuyện Tận thế và Hậu tận thế ngày nay. Truyện cổ tích Nhật Urashima no ko có anh chàng đi xuống thuỷ cung, trở về thì đã hàng trăm năm trôi qua, tiền đề cho du hành thời gian. Taketori Monogatari kể về công chúa mặt trăng xuống Trái Đất để tránh chiến tranh và sau này quay trở về nhà, tiền thân của motip người ngoài hành tinh, v.v

Qua thời cổ đại, đến thời kỳ Trung Cổ thì các chi tiết khoa học dần nổi trội hơn trong các tác phẩm. Các yếu tố như robot, máy móc tự động xuất hiện nhiều, và các nhà văn bắt đầu sử dụng kiến thức khoa học để giải thích cho các điều phi lý. Tuy nhiên, thời đó chiêm tinh với trích máu cũng được coi là “khoa học”, thế nên đa phần các tác phẩm vẫn mang nặng yếu tố Fantasy. Đơn cử như trong Nghìn lẻ một đêm (khoảng thế kỷ 10), câu chuyện The City of Brass kể về một nền văn minh đã mất với các thiết bị tự động, các “con rối” hoạt động không cần dây, có cả robot mang nhân dạng, ngựa bằng đồng có thể bay ra ngoài vũ trụ. Tác phẩm Theologus Autodidactus (khoảng năm 1270) của học giả Ibn al-Nafis có nhắc đến thảm họa tận thế, hồi sinh, kiếp sau,… nhưng đều được giải thích bằng kiến thức về sinh học, giải phẫu, thiên văn, chiêm tinh, địa chất học. Trường thi Roman de Troie của Benoit de Sainte-Maure (khoảng năm 1160), viết về cuộc chiến thành Troy có nhắc đến 4 cỗ máy khác nhau, biết làm 4 trò phi thường khác nhau. Confessio Amantis của John Gower (khoảng năm 1399) có nhắc đến việc Alexander Đại Đế chế ra một khối cầu dùng để lặn xuống nước, v.v

Sang đến Kỷ nguyên Khai Sáng (thế kỷ 16 - 18), các phát kiến khoa học mới lạ xuất hiện nhiều, và bùng nổ ra hàng loạt tác phẩm với khoa học nắm phần chủ chốt. Chẳng hạn Somnium của Johannes Kepler (1634) viết về hành trình lên mặt trăng, và được Carl Sagan cùng Isaac Asimov gọi là tác phẩm Sci Fi đúng nghĩa đầu tiên trên đời. Motip lên thăm mặt trăng (và về sau là các hành tinh khác) cũng được nhiều nhà văn đương thời sử dụng, một số còn thể hiện nền văn minh trên đó cấp tiến hơn hẳn nền văn minh của Trái Đất. Bên cạnh đó thì một số motip mới cũng ra đời, hoặc motip cũ được cải thiện hơn. Chẳng hạn cuốn The Tempest của Shakespeare (1611) thì có motip nhà khoa học điên. The Description of a New World, Called the Blazing-World của Margaret Cavendish (1666) là về Utopia. Cuốn Voyages et Aventures de Jacques Massé của Simon Tyssot de Patot (1710) là về một thế giới thất lạc, cuốn L'An 2440 của Louis-Sébastien Mercier (1771) là về xã hội tương lai.

Sau giai đoạn đó thì bắt đầu đến giai đoạn Scientific Romance của thế kỷ thứ 19. Nhiều người hay gộp chung cả nó vào giai đoạn Proto Science Fiction. Thế nhưng vì đây là thời điểm tác phẩm Frankenstein ra đời, và theo đó Sci Fi chính thức trở thành dòng riêng; cho nên cần phải tách bạch rõ ràng.

Kỷ nguyên Khai Sáng là thời điểm mà các ngành khoa học bùng nổ với nhiều phát kiến và lý thuyết mới; và các nhà văn cũng dựa theo đó để sáng tác. Sang đến thế kỷ 19, xu hướng đó ngày càng được phát triển và mở rộng, nổi bật nhất phải kể đến Frankenstein (1818) của Mary Shelley. Mặc dù lúc ra đời thì nó được coi là truyện kinh dị Gothic (và bây giờ vẫn có thể gọi nó là như thế), ngày nay nó được coi là tác phẩm Sci Fi đúng nghĩa đầu tiên. Tác phẩm này đánh dấu sự một bước ngoặt trong Sci Fi, khi mà khó có thể quy gọn cụm từ này vào trong bất kỳ một dòng văn nào khác nữa.

Mặc dù ở thời điểm bấy giờ dòng văn Sci Fi đã trở nên hết sức tách biệt và riêng rẽ, nó vẫn chưa có một cái tên chung nhất nào. Thế rồi vào khoảng những năm 1840, thuật ngữ “scientific romance,” tức khoa học lãng mạn, bắt đầu được dùng để nhận xét về các tác phẩm kiểu này. Nó dần dần được dùng để chỉ các tác phẩm với bản chất là khoa học hư cấu, và để chỉ trích cả các ấn bản khoa học thiếu cơ sở.

Điển hình nhất cho giai đoạn này là hai nhà văn Jules Verne và H.G. Wells. Họ viết hàng loạt các tác phẩm Sci Fi rất nổi tiếng, rất có tài nhìn xa trông rộng. Trong đó thì Verne viết các truyện mang tính chất phiêu lưu, còn Wells thì dùng khoa học để viết các tác phẩm chỉ trích xã hội. Mặc dù truyện của Verne vì mang nhiều chất phiêu lưu nên hợp với phần “romance” trong “scientific romance” hơn, nhưng Wells mới là người dùng thuật ngữ này nhiều hơn cả, giúp định vị nó trong tâm trí người đọc.

Bây giờ khi nhắc đến Scientific Romance thì người ta thường nhớ ngay đến hai đại văn hào kia, nhưng điều ấy không có nghĩa họ một mình một đất trong giai đoạn ấy. Cực kỳ nhiều tác giả khác cũng tham gia xây dựng Sci Fi thời kỳ này. Có thể kể đến trong đó là Arthur Conan Doyle (tác giả Sherlock Holmes) với series về giáo sư Challenger; Rudyard Kipling (tác giả The Jungle Book) với những bài thơ và truyện ngắn Sci Fi khiến cho Campbell (người mở ra Thời Đại Hoàng Kim của Sci Fi) phải gọi ông là "nhà văn Sci Fi hiện đại đầu tiên”; Mark Twain (tác giả The Adventures of Tom Sawyer) với đề tài du hành thời gian trong A Connecticut Yankee in King Arthur's Court; L. Frank Baum (tác giả The Wizard of Oz) với nỗ lực “khoa học hoá” thế giới xứ Oz của chính mình; Jack London (tác giả The Call of the Wild) với hàng loạt truyện về Hậu Tận thế và Tận thế; Olaf Stapledon (đại thụ của làng Sci Fi) nổi tiếng với những tác phẩm về "lịch sử" tương lai thế giới và loài người; v.v

Ngoài ra, giai đoạn này cũng là lúc một loại hình nghệ thuật mới xuất hiện: điện ảnh. Với phát súng mở màn là Le Voyage dans la Lune (1902) của Georges Méliès, bộ phim khoa học viễn tưởng đầu tiên trên thế giới, với những kỹ xảo hết sức đột phá, mở đường cho việc chuyển thể và thực hiện các tác phẩm khác. Theo chân nó là hàng loạt các phim chuyển thể hoặc lấy cảm hứng từ các tác phẩm Sci Fi tiêu biểu. Có thể kể ra những cái tên tiêu biểu như Frankenstein (1910) cùng Doctor Jekyll and Mr Hyde (1913) – những bộ phim đầu tiên mang motip nhà khoa học điên lên màn ảnh. Ngoài ra còn có Hai vạn dặm dưới đáy biển (1916) – phim khoa học viễn tưởng dài đầu tiên trên thế giới, đồng thời cũng là bộ phim đầu tiên quay dưới nước; The Lost World (1925) – một trong những bộ phim ứng dụng kỹ thuật stop-motion đầu tiên; hay Metropolis (1927) – bộ phim kinh phí cao nhất thời bấy giờ, v.v

Sau thời kỳ Scientific Romance, dòng văn Sci Fi bước vào thời kỳ bùng nổ mới - ngày nay được gọi là Golden Age, tức Thời Kỳ Hoàng Kim của Sci Fi. Thời kỳ này kéo dài từ độ những năm 1930 đến cuối thập niên 1950.

Trong thời kỳ Scientific Romances, Sci Fi đã được coi là một dòng văn riêng biệt. Thời điểm này đã bắt đầu có một số tạp chí chuyên đăng tải các truyện Sci Fi/Fantasy, hoặc đăng riêng về Sci Fi. Tuy nhiên, Sci Fi lúc ấy vẫn như đứa trẻ chập chững biết đi, chưa khẳng định được mình là một dòng văn “cao cấp”. Chúng gần như chỉ xuất hiện trên các tờ tạp chí in giấy rẻ tiền, và hay bị coi là dòng văn có mức giá trị cũng chỉ tầm mức độ đấy, cũng không được nhiều độc giả đại chúng biết tới.

Đến khoảng những năm 1930, một sự thay đổi lớn xuất hiện: John W. Campbell trở thành biên tập viên tạp chí Astounding Science Fiction. Dưới sự lãnh đạo của Campbell, tạp chí này cho đăng tải hàng loạt các tác phẩm Sci Fi thú vị và mới lạ, qua đó giúp gây dựng sự nghiệp của vô số nhà văn nổi tiếng như Isaac Asimov, Robert A. Heinlein, A. E. van Vogt, v.v. Những gì Campbell thực hiện được có tiếng vang lớn đến mức làm cho Sci Fi trở nên nổi tiếng và được đông đảo độc giả đại chúng biết đến - dù vẫn bị coi là văn chương rẻ tiền. Nhiều người lấy luôn năm 1938, cái năm John W. Campbell chính thức thế chân F. Orlin Tremaine với vai trò biên tập của Astounding Science Fiction (Campbell thực chất làm biên tập từ năm 1937 dưới sự giám sát của Tremaine) làm năm bắt đầu của giai đoạn này.

Rất nhiều motip với thuật ngữ Sci Fi vẫn còn được sử dụng rất nhiều ngày nay được ra đời và phát triển trong Thời kỳ Hoàng kim. Có thể kể đến Edward Elmer "Doc" Smith gần như một tay gầy dựng toàn bộ dòng Space Opera, hay Isaac Asimov giới thiệu ba định luật về robot học kinh điển của mình trong truyện ngắn Runaround. Trong giai đoạn này, các tác phẩm bắt đầu dần không còn quá đặt nặng vẽ ra các thứ khoa học “trên trời” nữa, mà chuyển sang khắc họa nhân vật nhiều hơn. Tất nhiên không đặt nặng không có nghĩa là lờ hẳn nó đi. Các tác phẩm Sci Fi Hoàng kim vẫn đưa ra những phát minh, sáng kiến khoa học rất dễ gây “choáng,” và khoa học trong các tác phẩm này gần như lúc nào cũng tốt đẹp, luôn là lời giải cho mọi vấn đề. Các tác phẩm giai đoạn này gây ảnh hưởng rất lớn đến các thế hệ những người sinh ra và lớn lên trong thời kỳ Thế Chiến thứ 2 và Chiến tranh Lạnh.

Đến những năm 1950, dòng văn Sci Fi ngày càng được công chúng để ý, đồng thời những sự kiện chấn động thế giới cũng diễn ra liên tiếp - ví dụ như vụ thả bom nguyên tử ở Nhật Bản năm 1945, hay việc Liên Xô phóng thành công tàu vũ trụ Sputnik 1 năm 1957. Những sự kiện như thế khiến giới quần chúng trở nên quan tâm đến khoa học và những điều kỳ diệu nó có thể tạo ra. Các nhà xuất bản và truyền thông chính thống bắt đầu để ý đến tiềm năng thực sự của dòng văn Sci Fi. Trong quá trình này, để rũ bỏ định kiến về một loại “văn chương rẻ tiền”, các tác phẩm Sci Fi cũng thay đổi, tiến hóa, và bước vào một thời kỳ mới được gọi là New Wave - Làn Sóng Mới.

New Wave là giai đoạn phát triển tiếp theo của Sci Fi, diễn ra vào giai đoạn thập niên 60 và 70, và có thể coi là lúc Sci Fi bắt đầu dậy thì. Thuật ngữ này là một từ mượn từ phong trào làm phim La Nouvelle Vague của Pháp. New Wave đặc biệt ở một chỗ là nó không phải là bước “tiến hoá” của Sci Fi theo cái nghĩa kế thừa và phát huy những truyền thống cũ. Nói thẳng ra, phong trào này là một cuộc nổi loạn của cộng đồng khoa học viễn tưởng.

Vào khoảng giữa những năm 1960, Sci Fi bắt đầu trở nên tù đọng. Bản thân thị trường Sci Fi lúc ấy không hề thụt lùi, mà trái lại ngày càng có nhiều nhà văn mới xuất hiện, độc giả mới trở thành fan, và nhà xuất bản mới nhòm ngó đến. Chỉ có điều cái lối viết văn truyền thống từ thời Golden Age của Sci Fi càng lúc càng trở nên nhàm chán, giới hạn, quanh đi quẩn lại chỉ có từng ấy thứ. Người đọc đọc vào thấy mệt, mà đến nhà văn viết ra cũng thấy mệt. Nói tóm lại, cái dòng văn được xây dựng dựa trên tưởng tượng ra những điều mới mẻ của tương lai khi ấy đã trở thành một cặp còng, giữ cứng tất cả mọi người trong một cái nhà tù luẩn quẩn.

Và thế là các nhà văn bắt đầu phá cái còng ấy đi và vượt ngục. Họ nhìn sang các dòng văn khác, và bắt đầu thử viết Sci Fi kiểu khác. Khoa học bắt đầu trở thành yếu tố phụ trội, muốn giải thích kiểu gì cũng được, và thậm chí “nồng độ” khoa học còn giảm hẳn xuống. Cách nhìn nhận về thế giới bị biến đổi theo đủ các kiểu mà bộ não con người có thể nghĩ ra. Các hình mẫu nhân vật cũng thay đổi, không còn rập khuôn mà chuyển sang đóng đủ loại vai quái lạ khác nhau. Cấu trúc cốt truyện không còn thẳng tuột theo motip Phe Thiện đối đầu Phe Ác hay Phe Ta đối đầu Phe Nó nữa, mà các tác giả bắt đầu đưa vào đó những suy ngẫm, triết lý và ẩn dụ về mọi thứ trên đời. Các nhà văn tham gia vào phong trào này hay tự coi mình là những nhà văn tân thời.

New Wave khó xác định điểm bắt đầu và điểm kết thúc hơn hẳn mọi giai đoạn khác, căn bản bởi vì các nhà văn chỉ đơn thuần thấy quá khó chịu vì cứ phải đi theo lối mòn nên họ tự động tẽ ra, thử khai phá các con đường mới, và về sau chúng ta nhìn lại thì gọi những gì họ làm là “phong trào” thôi. Nhiều người hay coi Michael Moorcock, chủ bút tạp chí New Worlds, là người khơi dậy toàn bộ phong trào vào năm 1964. Sau đó thì hai tuyển tập truyện ngắn ra đời, England Swings SF của Judith Merril và Dangerous Visions của Harlan Ellison, và chúng khiến phong trào bùng nổ mạnh mẽ. Đặc biệt là Dangerous Visions, tuyển tập mà Harlan Ellison bảo là bao gồm những câu chuyện “không nơi nào khác cho đăng,” đã giúp cái phong trào vươn hẳn ra ngoài lãnh thổ nước Anh, và làm dậy sóng cả cộng đồng Sci Fi thế giới. Thế rồi dần dần, phong trào này cũng lại hết hơi, bởi vì kiểu phá cách của New Wave thực tình mà nói là phá hơi quá đà, thế nên cũng kén người đọc. Và cuối cùng các nhà văn lại bắt đầu viết “thuần” lại, độ chính xác khoa học lại bắt đầu được coi trọng, và New Wave dần biến mất. Thế nhưng kể cả sau khi đã kết thúc, sức ảnh hưởng của New Wave vẫn còn lưu lại rất lâu. Nó đã giúp giải phóng Sci Fi, giới thiệu nhiều ý tưởng và phong cách viết văn mới mà đến nay vẫn còn dùng.

Sau giai đoạn New Wave, Sci Fi dần bước vào các thời kỳ của Cyberpunk và Postcyberpunk. Tuy nhiên, nói một cách chính xác thì nên gọi các giai đoạn sau New Wave là các thời kỳ sáng tác theo chủ đề và phong trào. Do đó, những thể loại này sẽ được nêu kỹ hơn trong bài viết về “Các thể loại Sci Fi phổ biến”. Còn lịch sử phát triển của dòng văn Sci Fi sẽ tạm dừng ở đây.

Như vậy, chúng ta đã tìm hiểu một cách căn bản nhất về các thời kỳ phát triển của Science Fiction. Trong bài tiếp theo của series này, ta sẽ cùng đi sâu hơn vào các thể loại chính của Sci Fi, để hiểu rằng Sci Fi không nhất thiết phải dính tới khoa học khó nhằn, mà còn ẩn chứa nhiều điều thú vị và gần gũi hơn mọi người hằng tưởng