1. tôi sẽ giới thiệu dài dòng một chút về 4 chủng loại tâm:

không phải chỉ có tâm thiện và tâm bất thiện, ta còn có 2 chủng loại nữa là các tâm quả và tâm duy tác. Tạm thời bỏ qua tâm duy tác vì hầu như chúng không bao giờ xuất hiện cả, tôi sẽ nói qua về tâm quả. Tâm quả thực ra cũng luôn luôn sinh khởi: ở khoảnh khắc thấy, nghe, ngửi, nếm, xúc chạm..... đó đều là các tâm quả sinh khởi và đảm nhận chức năng riêng tương ứng. Ngoài ra, khi ta ngủ say hoặc giữa các lộ trình tâm luôn có các tâm đặc biệt gọi là tâm hộ kiếp nhưng bản thân tâm hộ kiếp cũng thuộc loại tâm quả. Gọi là tâm quả vì chúng là kết quả được tạo bởi tâm thiện hoặc tâm bất thiện trong quá khứ. Khi ta đụng vào bàn và thấy đau, đó là "thân thức thọ khổ", là kết quả của nghiệp bất thiện trong quá khứ, khi ta nếm vị ngọt, đó là "thân thức thọ lạc", là kết quả của nghiệp thiện trong quá khứ...... Khi ta ngủ say, vì chúng ta là con người nên khi đó có tâm hộ kiếp, tâm hộ kiếp sinh khởi ở cõi người (một cõi lành) là kết quả của nghiệp thiện trong quá khứ, nó cũng thuộc chủng loại là tâm quả.

Xét về loại sinh khởi nhiều nhất trong ngày thì thực ra đó là các tâm hộ kiếp. Ngoài ra trong ngày chúng ta bắt buộc phải thấy, nghe, ngửi.... Mặc dù chúng ta nghĩ chúng ta luôn thấy, luôn nghe, nhưng thực chất cái thấy hay cái nghe (= tâm thấy, tâm nghe) không kéo dài cả ngày, cũng ko kéo dài 30 phút hay 1 phút hay 1 giây, chúng không thể kéo dài, cái thấy hay cái nghe chỉ sinh khởi rồi diệt đi ngay sau 1 sát na. Chúng ta nghĩ chúng ta đang thấy cái cốc trong 1 phút chẳng hạn nhưng thực chất trong 1 phút đó có hàng tỷ cái thấy đã sinh lên và diệt đi, xen kẽ ở giữa là hàng tỷ các tâm hộ kiếp, tâm thiện/ bất thiện .... 

Vậy trong 1 phút đó, chúng ta có phân biệt được chính xác sát na nào là của tâm thấy, khoảnh khắc nào là của tâm thiện, khoảnh khắc nào là của tâm bất thiện không? 

Rất tiếc, câu trả lời là Không! 

Chúng ta rất khó hiểu về các pháp chân đế (các thực tại tột cùng) như tâm (citta), bởi vì chúng sinh diệt vô cùng nhanh (các máy móc hiện đại cũng ko phát hiện ra nổi). Chúng ta không thể tự phân biệt được lúc nào tâm là thiện và lúc nào tâm là bất thiện, lúc nào tâm lại là quả .... 

Trước đây chúng ta cứ cho đại khái rằng khi vui vẻ, thoải mái, cười đùa, feel good, feel positive thì đó là tâm thiện, khi buồn, lo, sợ, đau, cáu, la hét ... thì đó tâm bất thiện. Nhưng đó chỉ là các tính chất của cảm xúc, không phải phải tính chất thiện hay bất thiện. Khi có cảm xúc buồn thì chắc chắn là bất thiện nhưng khi không buồn không vui hoặc khi vui, không thể từ đó mà suy ra tâm đang là thiện hay bất thiện được. 

Tính chất thiện hay bất thiện của tâm là điều mà hiện tại chúng ta chỉ có thể tìm hiểu trên lý thuyết (được mô tả trong Giáo pháp) chứ không thể trực tiếp hiểu được. Chỉ có Đức Phật và các bậc Thánh mới hiểu trực tiếp các pháp chân đế sinh diệt cực nhanh đó và Giáo pháp là nơi duy nhất lưu lại những mô tả về các thực tại tột cùng ấy. Vì thế, tiếp theo tôi sẽ đưa ra câu trả lời tại sao chỉ có 1% thiện pháp sinh khởi dựa trên cách tiếp cận đơn thuần lý thuyết 

@Ty2204 

. tại một thời điểm chỉ có một tâm sinh lên, vì thế tâm thiện và tâm bất thiện không thể cùng sinh khởi

. các tâm thiện và tâm bất thiện sinh khởi trong các lộ trình tâm. Trong một lộ trình tâm, (ngoài các tâm quả và tâm duy tác), chỉ có một loại tâm hoặc là thiện hoặc là bất thiện sinh khởi và loại tâm ấy sinh khởi (thường là) bảy lần liên tiếp. Tức là trong một lộ trình tâm không thể có cả tâm thiện và bất thiện sinh khởi nối tiếp nhau, chỉ có thể có một loại tâm thiện hoặc bất thiện trong 1 lộ trình tâm mà thôi. Chặp các tâm thiện/ bất thiện sinh khởi liên tiếp 7 lần (trong 1 lộ trình tâm) ấy được gọi là luồng đổng lực (javana). 

. một luồng đổng lực sẽ luôn là thiện hoặc bất thiện. Nếu một luồng đổng lực không phải là thiện, nó ắt phải là bất thiện.

Giáo pháp mô tả tất cả các trường hợp thiện. Có một số cách phân khác nhau, một số kinh mô tả có 10 loại thiện pháp, một số chỗ khác mô tả tóm tắt hơn và chỉ chia làm 3 loại thiện pháp mà thôi: bố thí/ trì giới và phát triển tâm trí. Và vì đó là tất cả nên điều đó có nghĩa là nếu một luồng đổng lực không có tính chất của bố thí, không có tính chất trì giới, cũng không có tính chất "phát triển tâm trí" thì ắt đó phải là một luồng đổng lực bất thiện. 

Tôi sẽ nhắc lại một lần nữa:

 Nếu một luồng đổng lực không có tính chất bố trí/trì giới/ phát triển tâm trí thì ắt đó là bất thiện pháp

Tiếp theo, ta cần hiểu tính chất của một khoảnh khắc tâm thì không thể biết được chỉ qua hành động bề ngoài. Ví dụ không phải cứ cho ai đó cái gì đó là có các khoảnh khắc với tính chất tâm bố thí, không phải đơn giản là chẳng nói năng gì, giữ im lặng cả ngày thì sẽ có các khoảnh khắc với tính chất "giữ giới" liên quan đến "khẩu". Các hành động hoặc hành vi không thể "tạo ra" tính chất của tâm được.

Để một khoảnh khắc tâm là bố thí (thiện), nhất thiết ở khoảnh khắc đó cần có:

. suy xét chân chánh đến lợi ích của chúng sinh khác (người nhận bố thí)

. có tác ý cho đi để mang lại niềm vui cho người nhận

. không có tác ý ngã mạn, phô trương, biểu diễn, cho rằng tôi là người tuyệt vời hay mong cầu được đền đáp

Để một khoảnh khắc tâm là giữ giới, nhất thiết ở khoảnh khắc đó cần có:

. cơ hội để phạm giới (nói dối, lấy vật không phải của mình làm của mình, tà dâm, uống rượu, sát hại chúng sinh khác)

. suy xét chân chánh đến lợi ích của chúng sinh khác

. có tác ý không làm tổn hại đến chúng sinh khác

. tự ngăn trừ bản thân rút lui khỏi những hành động phạm giới

Để một khoảnh khắc tâm là "phát triển tâm trí" thì vô cùng khó, nhất thiết ở khoảnh khắc đó cần có:

. được dẫn dắt bởi trí tuệ đã tích luỹ trong quá khứ, có đủ tích luỹ để có suy xét chân chánh đến hiểm hoạ của bất thiện/ lợi ích của thiện pháp

. có tác ý chân chánh đến tính chất thiện/ bất thiện hoặc tính chất thật sự của các pháp chân đế hiện khởi như-nó-là

Khi ta sử dụng điều trên để suy xét về cuộc sống hàng ngày thì sự thật là các khoảnh khắc của thiện pháp là vô cùng ít ỏi. 

Các suy xét cụ thể tôi sẽ nêu trong comment tiếp theo

Do các lộ trình tâm chỉ diễn ra trong một thời gian vô cùng ngắn ngủi, tạm thời để đơn giản hoá ta sẽ bỏ qua các tâm quả và tâm duy tác, vốn không mang tính thiện hay bất thiện, ta sẽ chỉ xem xét các tâm thiện hoặc tâm bất thiện mà thôi. Nguyên tắc như đã nói: Khi ko phải là tâm thiện, đó ắt là tâm bất thiện. Tâm chỉ thiện khi nó thoả mãn các điều kiện đã nói ở #2.

3. Giờ ta sẽ xem xét một ngày bình thường của một người bình thường. 

Các hoạt động chiếm hết thời gian trong ngày của chúng ta là gì: 

Ăn, ngủ, giải trí, làm việc, tham gia giao thông ngoài đường, chơi game, tắm rửa, vệ sinh và sinh hoạt cá nhân

Trong tất cả các sinh hoạt ấy, hầu như chẳng có khoảnh khắc nào thoả mãn được các điều kiện để là thiện.

 Khi ăn, thực tế là chỉ có toàn tâm tham. Khi cười đùa, giải trí, tán chuyện vui vẻ cũng vậy. Khi làm việc, hầu như đó là làm việc với tham và sân. Khi tắm rửa, vệ sinh, sinh hoạt cá nhân, có những tâm tham/ sân vi tế, còn khi không có hoạt động gì đặc biệt, không muốn gì hay không ghét gì, hầu hết là các tâm si sinh khởi.

 Một thực tế rất hiển nhiên là 90% những gì ta làm đều là vì mình, vì lợi ích của mình. Tầu có câu đại ý: ai cũng theo đuổi lợi ích cá nhân. Khi mưu cầu lợi ích cá nhân, ắt không thể có thiện tâm. Ngoài ra chúng ta có thể nói chúng ta làm việc này việc kia vì cha mẹ, con cái, tổ quốc. ..... Cũng tương tự thôi, lúc đó chúng ta mưu cầu lợi ích nhóm. Nhóm nào vậy?, đương nhiên là lợi ích "nhóm của ta" rồi. Đó vẫn là sự dính mắc vào "nhóm của ta" và vẫn là tâm tham thôi, và khi mọi thứ không diễn ra như ý chúng ta thì các tâm sân sinh khởi, cả ngày. Chỉ khi chúng ta cho đi vì lợi ích của người khác, hoặc kìm giữ bản thân không làm tổn hại đến người khác, không phải vì "người khác" này là người thân, người quen, người cùng nhóm lợi ích của ta thì mới có thiện tâm.

Khi ta đi chùa lễ lạy để cầu xin cho gia đình, cho bản thân, đó là tâm tham. Khi ta chép kinh để được tai qua nạn khỏi cũng vậy....Chỉ là sự trao đổi: tôi cho đi điều gì đó để nhận lại được điều gì đó (cho mình). Sự trao đổi thì rất phổ biến nhưng không phải là thiện pháp.

 Thiện pháp không phải không có, nhưng rất ngắn ngủi: khoảnh khắc nhường nhịn một người không quen, khoảnh khắc kính trọng một cụ già trên phố, khoảnh khắc kiềm chế không bỏ túi tờ tiền rơi trong siêu thị. Nó sinh khởi tự nhiên do duyên, không phải do ta lên kế hoạch, do "rắp tâm" chuẩn bị, sắp xếp hay luyện tập.

 Vậy còn những khoá tu, những thời thiền tập, những hoạt động từ thiện thì sao? Hẳn có những nơi chốn, những cách sắp đặt, những hoàn cảnh đặc biệt giúp thiện pháp sinh khởi nhiều hơn hoàn cảnh sống bình thường hàng ngày chứ?

Thực ra, trong những hoàn cảnh được sắp đặt ấy, duyên để cho thiện pháp sinh khởi cũng không có gì nhiều hơn, nếu không nói là ít hơn cuộc sống bình thường hàng ngày. Nếu bạn hứng thú thì tôi có thể phân tích thêm còn bình luận này thì xin kết thúc ở đây.