“Khai cuộc dạy bạn về Khai cuộc, Tàn cuộc dạy bạn cách chơi cờ.” (Stephan Gerzadowicz)

Nhìn theo một góc độ nào đó, thì mục đích của Khai cuộc là có được một thế trận quen thuộc khi bước vào Trung cuộc, và mục đích của Trung cuộc là có được một chút lợi thế khi bước vào Tàn cuộc. Lợi thế ở đây có thể là hơn một quân nhẹ (Tượng hoặc Mã), hơn một hai con Tốt, hay thiết thực hơn là có một Cấu trúc tốt và Vị trí vua đẹp hơn đối phương.

Càng leo cao trên thang xếp hạng, càng có ít đối thủ mắc sai lầm ngớ ngẩn (blunder) để rồi bị chiếu hết hoặc thua một quân nặng (Xe, Hậu) ở giai đoạn Trung cuộc, vì vậy, Tàn cuộc càng trở nên quan trọng. Nếu không biết đánh giá một thế Tàn cuộc là thắng, thua hay hoà, và đưa ra một kế hoạch tốt, thì mọi công sức ở giai đoạn Khai cuộc và Trung cuộc đều trở nên vô nghĩa.

Tầm khoảng 3 tháng trước, khi đang mắc kẹt ở mức Rating 1500s thể loại Cờ nhanh (10 phút mỗi bên) trên Chessdotcom, mình có đọc series tổng hợp về Cờ vua của Manhphuc và nghĩ rằng: “Có lẽ mình cũng phải kiếm một cuốn sách để đọc.” Đọc sách có một số lợi ích hơn việc xem video trên mạng, ít nhất là phát triển được kỹ năng hình dung (visualization), từ đó tính toán tốt hơn và trở nên quen thuộc hơn với không gian trên bàn cờ. Tác giả bài viết giới thiệu nhiều cuốn sách về Trung cuộc, nhưng với mình thì Trung cuộc khá rắc rối nên đã chọn một cuốn về Tàn cuộc để đọc - “Silman's Complete Endgame Course”, với lý lẽ rằng: Tàn cuộc đơn giản đáng kể hơn so với Trung và Khai cuộc, nếu đầu tư rèn luyện thì kỹ năng sẽ lên rất nhanh trước khi hiện tượng “Hiệu suất giảm dần” bắt đầu giảm tốc sự tiến bộ; tức là chỉ cần đầu tư một ít thời gian là có thể đạt tới đỉnh của bản thân.

Ba tháng sau, mình đã chạm được cái mốc mơ ước 1800 với bách phân vị thứ 99, có lẽ không quá cao so với những người chơi nghiêm túc, nhưng ít nhất cũng có thể tự hào rằng đã tách được khỏi nhóm trung bình (lấy mốc bách phân vị thứ 97.7, tức +2 độ lệch chuẩn để làm mốc). Phần lớn thành quả này là nhờ những hiểu biết mới về Tàn cuộc, cũng một phần không nhỏ nhờ đối phương trong tầm rating này quá coi nhẹ giai đoạn kết thúc của trận đấu.

Như trong ván cờ dưới đây (thể thức Cờ nhanh - 10 phút mỗi bên), với nước đi Mã 55... Nxh7, đối thủ đưa trận đấu về thế Mã + Xe đấu Tượng, một thế hoàn toàn thắng cho Đen. Tuy nhiên, Đen chỉ còn 30 giây và rất có thể không quen thuộc với cách chiếu hết ở thế này, nên mình vẫn tiếp tục cù nhây, hy vọng đối phương hoảng loạn và đi sai. Kết cục là một trận hoà đầy thoả mãn, giữ lại được 7 điểm quý giá.

Trong Cờ vua, đôi khi có những thế hoà rất tréo ngoe. Trong ván phía dưới, mình đã mắc sai lầm nghiêm trọng ở nước đi Vua 58. Kb6. Ngay sau khi đi, ngồi đếm nước mới thấy mình vừa biến một trận thắng thành một trận hoà, vì Vua đang cản đường Tốt cột b phong Hậu, việc dời Vua qua cột a sẽ tiêu tốn hết một lượt đi (tempo) - và kết thúc chuỗi nước đi này (ở 66... f2) sẽ là thế Hậu đấu Tốt cột f hàng 2, nếu Đen biết cách thì hoà rất đơn giản. May thay đối phương không biết cách, để Vua Trắng tiếp cận và dành chiến thắng. (ở 73... chỉ cần Vua đi theo hướng ngược lại h1! là hoà)

Và ván cuối cùng lên 1800! Thế Tàn cuộc Xe-Tốt. Chiến lược của mình rất đơn giản: đầu tiên đưa Vua vào vị trí tích cực, tiếp đó đưa Xe vào vị trí tích cực, rồi đổi Xe và tạo một Tốt thông (passed pawn), thế là thắng. Có thể thấy, sau nước 26. bxc3 Rd8 thì quân Xe đối phương rất đẹp còn quân Xe của mình rất tù. Mình lại còn phải đi 2 nước Vua 27. Kf3 và 28. Ke3, để ngăn Xe đối phương thâm nhập, viễn cảnh khá xấu. Tuy nhiên, đối phương đã không tận dụng được 2 lượt đi này của mình, thay vào đó đi 2 nước khá vô hại 27... f6 và 28... Kf7. Vậy là mình có cơ hội đi 29. Rb1, kích hoạt được con Xe, cân bằng ván đấu.

Vài nước sau, mình đi Tốt 33. f4 là một sai lầm nghiêm trọng, nguy cơ biến một ván thắng thành hoà (thậm chí thua) nếu đối phương đổi Xe ngay lúc này. Tuy nhiên, một lần nữa đối phương lại không tận dụng được, nên mình có cơ hội đi Vua 34. Kc5, tạo được một Tốt thông, chiến thắng ván cờ, và đạt được cột mốc mơ ước.

Đạt được mốc mơ ước, mình viết bài này để chia sẻ niềm yêu thích cái giai đoạn Tàn cuộc, khi cuộc chiến đã ngã ngũ và sự tập trung đổ dồn vào việc thu hoạch những thành quả trong cả ván đấu, cũng như một nghi thức để cai nghiện, một điếu văn giã từ Cờ vua. (Thật ra để test thẻ nhúng iframe trên Spiderum)

Những hiểu biết về Tàn cuộc không nhất thiết phải dành cho Tàn cuộc. Đầu tiên hãy thử giải thế cờ sau.

Ba Tốt đấu Ba Tốt - đây là thế Tàn cuộc Tốt kinh điển, và nếu biết cách bạn sẽ dễ dàng tạo được một Tốt thông. Lần đầu khi gặp thế cờ này, mình đã mất đâu đó gần một tiếng mới nghĩ ra được cách giải. Trong một tiếng này, mình phải kiểm tra tất cả các trường hợp: Nếu đẩy Tốt cột f lên thì Đen có bao nhiêu cách đáp trả, Nếu đẩy Tốt cột g lên thì Đen có bao nhiêu cách đáp trả, Nếu đẩy Tốt cột h lên thì Đen có bao nhiêu cách đáp trả. Ngay ở độ sâu nước đi = 1 thì đã có 3x4x3 = 36 biến thể. Ở độ sâu nước đi = 2 thì con số tăng lên hàng trăm. Ở độ sâu nước đi bằng = 3 có lẽ phải đến hàng ngàn, và trong đó chỉ có một biến thể là chiến thắng dành cho Trắng. Tất nhiên, khi đạt đến một mức độ hiểu biết nào đó về trò chơi, bạn sẽ không cần tính toán hết các nước mà nhận ra được ngay nhánh nào không khả thi và loại bỏ ngay từ đầu.

Có thể thấy hai kỹ năng quan trọng ở đây: Tính toán nước đi (calculation) và Nhận diện khuôn mẫu (pattern recognition). Khi ngân hàng bộ nhớ của bạn có càng nhiều khuôn mẫu thì việc tính toán trở nên càng đơn giản, và ngược lại.

Không như Trung cuộc, có rất nhiều thế cờ yên bình - ai làm việc nấy, mỗi người triển khai kế hoạch của riêng mình mà không quá quan tâm đến đối phương. Thì ở Tàn cuộc, ta bắt buộc phải tính toán cụ thể mọi nước đi của mình lẫn của đối phương, bởi ở giai đoạn này mỗi lượt đi đều quan trọng, nếu không tận dụng tốt sẽ chậm chân trong cuộc chiến phong Hậu, bị Húc vai (opposition), bị Nước thiệt (zugzwang), bị Đóng băng (deep freeze), hay bị Cắt đứt (cut off). Tất nhiên, Khai cuộc và Trung cuộc cũng đòi hỏi phải tính toán, nhưng thường ở mức độ kế hoạch/ý tưởng chứ không phải tính từng lượt đi một như chuyện sống còn trong Tàn cuộc. Nếu không phải nhờ nghiên cứu Tàn cuộc thì khả năng tính toán của mình đã không tiến bộ nhanh đến thế.

Nói tiếp về khả năng nhận diện khuôn mẫu. Đây là một kỹ năng cực kỳ quan trọng - cảm nhận được thế cờ tàn nào là thắng, thế cờ tàn nào là thua và hoà, từ đó có ý tưởng chơi Trung cuộc.

Như trong ván dưới đây, ở nước thứ 22 mình có một Đòn chiến thuật: Mã ăn vào Tốt e6, kết thúc chuỗi nước đi sẽ là Mã + Tượng đổi Xe + 2 Tốt, tính toán trên phương diện quân số thì sẽ lời, nhưng mình không chắc thế Hai Xe + 2 Tốt đấu Xe + Mã + Tượng như vậy là thắng, thua hay hoà. Sau khi ngồi nghĩ hơn 2 phút, mình quyết định thực hiện đòn thí này bởi áp lực của quân Đen đang là quá lớn, buộc mình đưa về Tàn cuộc và cầu nguyện. Ngay ở 2 nước sau đó, mình lại phải đối diện với bài toán liệu có nên đổi một Xe không - liệu Xe + 2 Tốt đấu Mã + Tượng có thắng nổi không? Lúc này mình hoàn toàn không chắc nhưng có cảm giác lờ mờ đâu đó rằng sẽ có lợi hơn, nên đã quyết định đổi Xe - khi phân tích sau trận đấu, máy chơi cờ Komodo của chessdotcom đã xác nhận rằng đó là một nước đi tốt; đôi khi khả năng nhận diện khuôn mẫu nó diễn ra một cách tự động và vô thức như vậy.

Tất nhiên trong nhiều trường hợp khác, khi đang thắng, mình đã thả tay đổi quân để mong đơn giản hoá ván đấu cho dễ chơi, nhưng kết cục biến thành thế Xe + Tốt đấu Xe (hoà) hoặc bị phá hỏng Cấu trúc tốt (thua). Chưa kể trong Cờ vua thì lại có đủ thế cờ hoà rất quái lạ, nếu khi đang thua mà nhận ra được các khuôn mẫu này thì rất dễ để đưa ra một kế hoạch, nhằm giữ lại nửa điểm quý giá.

Nói chung, các khuôn mẫu trong Tàn cuộc là một kho tàng ý tưởng để lên kế hoạch cho giai đoạn Trung cuộc.

Nhưng đôi khi, có một số thế Tàn cuộc rất khó để học nhưng gần như không bao giờ xảy ra trên bàn cờ, như thế Tượng + Mã đấu Vua hay thế Mã + Mã đấu Vua + Tốt. Vậy thì nhận diện khuôn mẫu những thế này để làm gì?

Theo một nghiên cứu năm 2001, thì thế Tượng + Mã đấu Vua chỉ xảy ra khoảng 0.02% tổng số ván đấu. Nghĩa là nếu chơi khoảng 5,000 ván sẽ có khả năng gặp thế cờ này một lần. Tuy nhiên, lợi ích khi rèn luyện thế cờ này vượt lên trên lợi ích của một ván thắng hi hữu. Để chiếu hết bằng Tượng và Mã cần một hiểu biết sâu sắc về cách hai dạng quân nhẹ này phối hợp với nhau và một cảm nhận tuyệt vời về không gian trên bàn cờ. Hơn cả vậy, ta còn có cơ hội tiếp bước Tần Thuỷ Hoàng và Donald Trump, bởi trên đời này hiếm có gì lưu danh hậu thế bằng việc xây được một bức tường lớn như trong hình dưới đây.

Khả năng cảm nhận không gian và linh hoạt với nước đi của quân Mã là hai biến dự báo tiềm năng sức cờ, không phải theo khoa học, chỉ là theo kinh nghiệm của nhiều Đại kiện tướng. Một bài luyện tập hai khả năng trên được miêu tả như trong clip dưới đây của GM Ben Finegold. Tuy nhiên, theo trải nghiệm của bản thân, chiếu hết bằng Tượng + Mã khó hơn bài tập này.

Nói tóm lại, với mình thì hiểu biết về Tàn cuộc mang lại hiểu biết về Chiến lược tổng thể của một ván Cờ vua, và thông qua luyện tập Tàn cuộc cũng luyện tập được những kỹ năng quan trọng nhất khi chơi cờ. Mình tin rằng nghiên cứu Tàn cuộc có tỷ suất lợi nhuận trên đầu tư (ROI) cao hơn hẳn hai giai đoạn trước của ván đấu (trước khi đường cong kinh nghiệm vượt qua đoạn dốc vàng của sự tiến bộ).

Mình dịch lại phần tóm tắt một vài chương trong cuốn “Silman's Complete Endgame Course”.

- Vào giai đoạn Tàn cuộc, rất hiếm khi Vua đối phương bị chiếu hết giữa bàn cờ. Bạn phải đuổi nó về một trong bốn cạnh, hoặc về một góc.

- Kỹ thuật Điều quân Cầu thang (Staircase) là cách dễ nhất để chiếu hết khi lực lượng quá chênh lệch, ví dụ: 2 Hậu đấu Vua, Hậu + Xe đấu Vua, hoặc 2 Xe đấu Vua.

- Kỹ thuật Chiếc hộp (The box) giúp bạn hạn chế không gian của Vua đối phương. Khi bạn co chiếc hộp lại, bạn đang ép Vua đối phương rút lui về một cạnh của bàn cờ, lúc này thì việc chiếu hết trở nên dễ dàng.

- Nếu trên bàn cờ chỉ còn Hậu hoặc Xe, bạn không thể chiếu hết với một quân nặng được mà cần sự trợ giúp từ con Vua của mình nữa.

- Cẩn thận kẻo bị Hoà cờ do hết nước (Stalemate)! Không có gì tồi tệ hơn việc hơn hẳn đối phương một con Hậu, nhưng cuối cùng lại hoà do đối phương không còn nước đi hợp lệ. Bất cứ khi nào mà Hoà do hết nước có thể xảy ra, luôn hỏi bản thân: "Nếu tôi đi nước này, Vua đối phương còn ô nào để đi không?"

- 2 Mã đấu Vua là hoà. Thế này chỉ có thể chiếu hết khi Vua đối phương chủ động chui vào góc và chờ chết.

- Hậu đấu Tượng (không còn Tốt) hoặc Hậu đấu Mã (không còn Tốt) là một chiến thắng dễ dàng cho bên có Hậu.

- Vua là một quân mạnh và phải được tận dụng trong Tàn cuộc.

- Húc vai (Opposition) là khái niệm cực kỳ quan trọng, giúp quân Vua này mạnh hơn quân Vua kia.

- Nếu quân Tốt còn lại trên bàn cờ là Tốt cột Xe (cột a hoặc h), bên kia có thêm một chút cơ hội để hoà.

- Nếu hai quân Vua nằm trên cùng một cột, hàng, hay đường chéo, bạn có thể dễ dàng chiếm lấy Húc vai từ xa (Distant opposition) chỉ bằng cách đếm số.

- Công thức là: Bạn sẽ muốn số ô cờ giữa hai quân Vua là số lẻ và đến lượt đối phương đi! Ngược lại, nếu số ô cờ giữa hai quân Vua là số chẵn, bạn sẽ muốn là người đi.

- Để chiếm lấy Húc vai gián tiếp (Indirect opposition), bạn sẽ muốn tạo thành một hình vuông hay hình chữ nhật với hai quân Vua là hai đỉnh đối diện, mà hai quân Vua này đang ở ô cùng màu với nhau.

- Tốt cột Xe thường là trường hợp ngoại lệ cho mọi quy luật bình thường trong Tàn cuộc.

- Khi Vua và một Tốt (không phải Tốt cột Xe) đấu Vua, nếu đưa được quân Vua lên ô trước mặt quân Tốt, thắng hay hoà tuỳ thuộc vào việc bạn có lấy được Húc vai hay không.

- Khi Vua và một Tốt (không phải Tốt cột Xe) đấu Vua, nếu đưa được quân Vua lên ô thứ 2 trước mặt quân Tốt, bạn luôn luôn thắng.

- Đây là kỹ thuật để dành chiến thắng khi bạn có một quân Tốt thông bên ngoài (Outside passed pawn), tức là một con Tốt thông (không con Tốt nào của đối phương có thể ngăn chặn việc phong Hậu của nó) mà cách xa vùng chiến sự còn lại.

- Kỹ thuật như sau: Tại một thời điểm thích hợp, hãy để cho Vua đối phương ăn con Tốt quý giá này. Trong khi đối phương tốn lượt đi để làm vậy, nhanh chóng mang quân Vua của bạn tới vùng chiến sự khác và chiếm ưu thế nơi này.

- Quân nhẹ (Tượng hoặc Mã) đấu một Tốt thường có kết quả là hoà, chỉ cần bạn thí quân nhẹ này đổi lấy quân Tốt kia, hai bên sẽ chỉ còn Vua - hoà.

- Nhìn chung, trong Tàn cuộc Vua + Tốt đấu Vua, bên yếu thế hơn sẽ thua nếu không đưa được quân Vua lên trước mặt quân Tốt đối phương - để chặn bước tiến phong Hậu. Tuy nhiên, Tốt cột Xe lại là trường hợp ngoại lệ, vì không có cột bên trái cột a (cũng không có cột bên phải cột h) để di chuyển sang, nên khả năng Hoà do hết nước là rất cao.

- Bạn có thể tính được kết quả của một thế Trébuchet theo cách sau: Bên nào có thể đưa Vua chạm vào được Tốt đối phương trước sẽ thắng.

- Vua và hai Tốt chồng (Doubled pawns) đấu Vua luôn luôn thắng trừ khi chúng là Tốt cột xe.

- Bạn có thể tính toán ô vuông của một quân Tốt bằng cách: Vẽ một đường chéo từ quân Tốt đến cuối bàn cờ, từ đường chéo này vẽ thành một hình vuông. Nếu quân Vua đối phương có thể bước vào trong hình vuông này, nó có thể cản Tốt của bạn phong Hậu. Ngược lại, nếu Vua đối phương ở bên ngoài hình vuông, hãy nhắm mắt đẩy Tốt lên phong Hậu.

- Một Tốt thông bên ngoài là một con Tốt thông đứng bên ngoài vùng chính của chiến sự. Những con Tốt này là tài sản quý giá nhất vào Tàn cuộc, vì nó ở xa so với Vua đối phương và buộc Vua đối phương phải liên tục để ý. Nếu cần thiết, hãy sử dụng con Tốt này như một mồi nhử để kéo Vua đối phương ra khỏi vùng chính của chiến sự.

- Một Tượng và Tốt (an toàn) đấu Vua chắc chắn thắng. Trừ khi quân Tốt là Tốt cột Xe và ô phong Hậu không trùng màu với con Tượng - trường hợp này sẽ hoà, chỉ cần Vua đối phương chiếm ô phong Hậu trước.

- Một Mã và Tốt (an toàn) đấu Vua chắc chắn thắng. Trừ khi quân Tốt là Tốt cột Xe và đang ở trên hàng thứ 7 (hoặc hàng 2 nếu bên Đen). Đây lại là một lời nguyền "Tốt cột Xe" khác.

- Ở Trung cuộc, khi hai bên có Tượng khác màu thì bên tấn công sẽ được lợi (vì Tượng bên kia không thể phòng thủ các ô khác màu với nó được). Nhưng vào Tàn cuộc thì khả năng cao đây sẽ là cờ hoà.

- Thế Lucena là Chén Thánh của Tàn cuộc Xe: Bạn có Xe và một Tốt đang ở hàng thứ 7 (trừ Tốt cột Xe), Vua của bạn đang ở ngay trước mặt con Tốt; trong khi đối phương chỉ có một con Xe. Chiến thắng dễ dàng bằng cách xây một cây cầu!

- Thế Philidor là khi Xe + Tốt đấu Xe và khi Vua đối phương đã di chuyển được đến trước mặt quân Tốt. Thông thường thì đây là một thế hoà, chỉ cần đối phương Phòng thủ ở hàng 3.

- Trong Tàn cuộc Xe, không bao giờ được để quân Xe của bạn bị động.

- Trong Tàn cuộc Xe và Tốt, luôn luôn bẫy Vua đối phương khỏi vùng chiến sự càng xa càng tốt. Sử dụng quân Xe để Cắt đứt (Cut off) đường xâm nhập của Vua. Làm được điều này, bạn có cơ hội cao để chiến thắng.

- Chắc chắn bên có Hậu sẽ thắng, chỉ cần đưa hậu tới trước mặt con Tốt - nó sẽ không thể tiến lên và Vua đối phương cũng không thể tiếp cận Hậu. Sau đó, từ từ mang Vua của bạn tới tham gia chiến trận.

- Nếu con Tốt đã ở hàng thứ 7 chuẩn bị phong Hậu, cần dùng Hậu chiếu Vua đối phương sao cho nó bước vào ô phía trước con Tốt - tận dụng lượt đi này để mang Vua tới tham chiến. (xem ván đấu đầu bài)

- Hoà khi rơi vào 4 trường hợp đặc biệt: Khi Tốt đối phương đang ở hàng 7 và ở cột thứ a, c, f hoặc h.

Các cấp độ sau: Nhóm B (1600-1799), Nhóm A (1800-1999), Chuyên gia (2000-2199), Kiện tướng (2200+) những thế cờ trở nên rất khó, mình không đủ sức trình bày ở đây. Đọc thử cuốn sách nếu bạn muốn tìm hiểu.