[CTQ2] Chúng ta là chúng ta?

Hình ảnh được thực hiện bởi ChatGPT

Từ thuở đầu của tư duy, khi con người còn lặng lẽ ngước nhìn bầu trời đầy sao, một câu hỏi đã âm thầm mọc rễ trong tâm thức:

"Chúng ta rốt cuộc là cái gì?"

Không phải chỉ những nhà hiền triết Hy Lạp cổ đại đã tự vấn hỏi câu ấy. Mà còn là tiếng vọng mơ hồ từ những hang động phương Đông, từ lời kinh Phật, từ những bài tụng ca Hindu, từ cái im lặng của Đạo giáo và từ bản lĩnh chấp nhận nghịch lý của các triết gia Khắc kỷ. Mọi nền tư tưởng vĩ đại đều đã từng lặng người trước câu hỏi ấy.

"Điều gì nếu tôi không hề tách biệt khỏi người khác? Nếu tôi và họ chỉ là những gợn sóng khác nhau trên cùng một đại dương sâu thẳm? Nếu bản thể của tôi không chỉ thuộc về riêng tôi, mà cũng trôi chảy qua mọi sinh linh?"

Để bước sâu hơn vào mê cung này, chúng ta cần bắt đầu từ một giả thuyết cổ xưa nhưng chưa từng cũ: “linh hồn chung”. Một ý niệm rằng mọi tồn tại riêng lẻ chỉ là những chiếc lá khác nhau được thổi bay từ cùng một cội nguồn.

Tại đây, giả thuyết ấy sẽ được tái định vị không chỉ dưới ánh sáng của minh triết phương Đông hay lý tính phương Tây, mà còn soi chiếu qua tấm gương của vật lý học hiện đại, nơi thời gian không còn là dòng chảy, mà là một tấm bản đồ bất động trong Vũ trụ Khối (Block Universe).

Có lẽ, hành trình của linh hồn, và khái niệm luân hồi mà chúng ta từng tin tưởng, cũng không còn như những gì chúng ta vẫn nghĩ. Có lẽ, tất cả chúng ta, dù đang đi, đang thở, đang đau đớn hay đang hy vọng, vẫn chỉ là những khúc quanh khác nhau trên cùng một dòng chảy không tên.

Phần 1: “Linh hồn chung” và “Luân hồi”

Khái niệm “linh hồn chung” được hiểu là sự tồn tại của một thực thể siêu hình duy nhất, một bản thể ý thức cốt lõi, trải nghiệm cuộc sống qua vô số cá nhân và vô vàn kiếp sống khác nhau. Thay vì quan niệm truyền thống về luân hồi rằng mỗi linh hồn là một cá thể độc lập, tách biệt và duy nhất, "linh hồn chung" nhấn mạnh rằng tất cả các cá thể con người chỉ là những hình thái và biểu hiện khác nhau của cùng một linh hồn gốc. Một cách hình tượng, linh hồn giống như một diễn viên đang đảm nhận nhiều vai diễn khác nhau, sống qua nhiều vở kịch mà trong mỗi vở, vai diễn là độc đáo, nhưng người diễn vẫn chỉ có một.

Tuy nhiên, điều này không đồng nghĩa với việc phủ nhận sự khác biệt và cá tính của mỗi cá nhân. Thay vào đó, sự khác biệt ấy được lý giải là kết quả trực tiếp của những trải nghiệm, ký ức và hoàn cảnh sống đặc thù mà mỗi người phải trải qua trong một kiếp sống cụ thể. Những điều kiện này tạo nên bản sắc cá nhân, nhưng không làm thay đổi bản chất sâu xa của linh hồn gốc.

Minh chứng khoa học nổi bật cho quan điểm này có thể tìm thấy trong nghiên cứu nổi tiếng về các cặp song sinh tại Đại học Minnesota, còn được gọi là Minnesota Twin Study (Bouchard et al., 1990). Nghiên cứu này khảo sát các cặp song sinh cùng trứng, vốn có bộ gen giống nhau hoàn toàn, nhưng lại được nuôi dưỡng trong các môi trường hoàn toàn khác biệt. Kết quả cho thấy rằng, dù mang chung một bộ mã di truyền, các cặp song sinh vẫn thể hiện những khác biệt đáng kể trong tính cách, quan điểm sống, sở thích và giá trị cá nhân. Thực tế này chỉ ra rằng yếu tố di truyền chỉ chiếm khoảng 50% trong sự hình thành tính cách cá nhân, phần còn lại phụ thuộc lớn vào môi trường và trải nghiệm sống riêng biệt. Từ đó, chúng ta thấy rõ hơn rằng chính trải nghiệm mới là yếu tố quyết định trong việc định hình cá thể, còn bản thể linh hồn trong giả thuyết "linh hồn chung" vẫn luôn đồng nhất và bất biến.

Vậy luân hồi đóng vai trò gì trong khái niệm “linh hồn chung”? Theo các truyền thống triết học phương Đông như Phật giáo hay Hindu giáo, luân hồi thường được hiểu như một chuỗi tuần tự tuyến tính: khi một người qua đời, linh hồn sẽ tái sinh thành một người khác trong tương lai, và cứ thế diễn ra liên tục. Nhưng giả định này bắt đầu trở nên không còn vững chắc khi chúng ta đặt nó dưới ánh sáng của vật lý hiện đại, cụ thể là các lý thuyết của Albert Einstein về thời gian và không-thời gian.

Thuyết tương đối hẹp và rộng của Einstein (Einstein, 1905; 1916) đã chứng minh rằng thời gian không phải là một dòng chảy tuyệt đối mà thực tế chỉ mang tính tương đối, phụ thuộc vào vận tốc chuyển động và trọng lực. Theo Einstein, thời gian và không gian hợp nhất thành một cấu trúc duy nhất được gọi là “không-thời gian” (space-time), trong đó quá khứ, hiện tại và tương lai đồng thời tồn tại như các tọa độ cố định. Thuyết này được phát triển thành quan niệm “Vũ trụ Khối”, nơi tất cả mọi sự kiện đã, đang và sẽ xảy ra đều tồn tại cùng lúc như các điểm trong không-thời gian. Hay nói cách khác, tương lai và quá khứ đều đã “có sẵn”, và việc chúng ta trải nghiệm chúng như một dòng chảy chỉ là ảo giác do nhận thức giới hạn của con người.

Với hiểu biết này, luân hồi cũng không nhất thiết phải là một chuỗi diễn tiến theo thứ tự thời gian thông thường. Một linh hồn không nhất thiết phải tái sinh vào tương lai sau khi một kiếp sống kết thúc, mà hoàn toàn có thể tái sinh vào quá khứ, hay thậm chí tồn tại song song cùng lúc ở nhiều thời điểm. Ví dụ, theo mô hình truyền thống, một linh hồn sau khi sống cuộc đời A, qua đời và tái sinh thành cuộc đời B, rồi tiếp tục tái sinh thành cuộc đời C. Nhưng trong mô hình không-thời gian tương đối, không gì ngăn cản cuộc đời C lại tái sinh trở về quá khứ thành chính cuộc đời A, tạo nên một vòng lặp luân hồi phi tuyến tính tương tự như biểu tượng Ouroboros, con rắn tự cắn đuôi mình.

Do đó, mỗi cá nhân trong giả thuyết này chính là một “điểm” trong cấu trúc không-thời gian rộng lớn, nơi linh hồn biểu hiện trong vô số kiếp sống tại các thời điểm khác nhau. Điều này có thể đưa chúng ta tới một góc nhìn vừa sâu sắc vừa lạ lẫm: Những người xung quanh ta cũng chỉ là những hình thái khác của chính “linh hồn” chúng ta trong những kiếp sống khác nhau. Liệu chúng ta có tồn tại độc lập hay không, hay chúng ta có đang tương tác với chính mình qua những biểu hiện khác của cùng một linh hồn?

Phần 2: Con tàu của Theseus và tính liên tục của bản thể

Khi nhắc đến khái niệm "linh hồn chung" và sự tái sinh phi tuyến tính của linh hồn qua các kiếp sống, một câu hỏi quan trọng được đặt ra: Làm thế nào để ta xác định rằng một bản thể vẫn giữ nguyên sự liên tục, dù trải qua rất nhiều thay đổi về thân xác, ký ức và trải nghiệm? Để làm rõ vấn đề này, ta sẽ cùng xem xét một nghịch lý nổi tiếng trong triết học Hy Lạp cổ đại "Con tàu của Theseus."

Nghịch lý này bắt nguồn từ một câu hỏi đơn giản nhưng sâu sắc do nhà sử học Plutarch (khoảng năm 75 CN) đặt ra:

Nếu từng phần gỗ trên con tàu của anh hùng Theseus được thay thế dần dần theo thời gian, đến một ngày không còn bất cứ bộ phận nào là nguyên bản nữa, liệu nó còn là cùng một con tàu ban đầu không?
Plutarch (75 CN)

Trên thực tế, câu hỏi này không chỉ giới hạn trong lĩnh vực triết học cổ đại, mà vẫn đang được đặt ra trong nhiều lĩnh vực như triết học nhận thức, khoa học thần kinh, và nghiên cứu tâm lý hiện đại.

Áp dụng nghịch lý này vào khái niệm "linh hồn chung" và luân hồi, ta thấy con tàu Theseus trở thành một phép ẩn dụ mạnh mẽ cho bản chất liên tục của linh hồn. Thân xác, trải nghiệm và ký ức của mỗi cá nhân có thể ví như những “tấm ván” trên con tàu luôn luôn được thay mới qua mỗi kiếp sống. Nhưng thứ tạo nên sự liên tục của con tàu không phải là những tấm ván cụ thể ấy, mà là một ý niệm sâu xa hơn chính là ý tưởng về bản thân con tàu, cũng giống như linh hồn là bản thể bất biến trong từng cá thể khác nhau.

Nhà triết học John Locke (1690) từng khẳng định rằng sự liên tục của một cá nhân không nằm trong thể xác vật lý, mà chính là sự liên tục của ý thức và ký ức qua thời gian:

Chỉ duy nhất ý thức mới tạo nên tính đồng nhất của cá nhân.
(Locke, 1690)

Tuy nhiên, quan điểm của Locke cũng gặp phải thách thức lớn khi xét các trường hợp mất trí nhớ hay tổn thương não bộ, khi ký ức có thể mất đi nhưng cá nhân vẫn tồn tại như một bản thể độc lập. Vì thế, thay vì cho rằng ký ức là yếu tố duy nhất, ta cần chấp nhận rằng sự liên tục của bản thể có thể là điều gì đó sâu sắc hơn, tồn tại độc lập với những thay đổi bên ngoài.

Từ góc độ khoa học hiện đại, triết gia Daniel Dennett (1991) cho rằng bản sắc cá nhân giống như một “trung tâm tường thuật” (narrative center), được tạo nên từ những câu chuyện và trải nghiệm liên tục của mỗi cá nhân. Dennett viết rằng:

Chúng ta đều là những tiểu thuyết gia tài ba, luôn tự nhận thức mình tham gia vào đủ mọi loại hành động khác nhau, ít nhiều thống nhất, và chúng ta luôn cố gắng diễn giải những hành động đó theo cách tích cực nhất có thể.
(Dennett, 1991)

Theo Dennett, dù không có một điểm vật lý cụ thể trong não bộ lưu giữ “cái tôi,” thì chính khả năng tự kể về mình mới là thứ tạo ra sự liên tục về bản thể. Điều này hoàn toàn tương đồng với ý niệm về "linh hồn chung", trong đó tính liên tục của linh hồn nằm ở khả năng nhận thức và tự tường thuật qua các kiếp sống, bất kể những biến đổi về thể chất và hoàn cảnh.

Các nghiên cứu về tính linh hoạt thần kinh (neuroplasticity) gần đây cũng củng cố thêm quan điểm này. Norman Doidge (2007) cho biết:

Bộ não không phải là một cấu trúc tĩnh, mà là một cấu trúc linh hoạt, luôn tự tái cấu trúc chính nó dựa trên những trải nghiệm mà nó tiếp nhận.
(Doidge, 2007)

Nhưng dù các kết nối thần kinh có thay đổi đáng kể theo trải nghiệm, ta vẫn giữ được cảm giác về bản thân như một thực thể liên tục và thống nhất. Điều này cho thấy tính liên tục của bản thể không phụ thuộc hoàn toàn vào các yếu tố vật lý, mà nằm ở một cấu trúc tâm thức sâu xa, tồn tại vượt trên sự biến đổi.

Như vậy, khi xét nghịch lý về con tàu Theseus dưới góc độ “linh hồn chung”, ta nhận ra rằng sự liên tục của linh hồn không đến từ việc giữ nguyên từng bộ phận qua các kiếp sống, mà từ một ý thức cốt lõi một bản chất vĩnh hằng vượt khỏi không gian và thời gian. Cũng giống như ý niệm về con tàu Theseus không bao giờ mất đi dù thay đổi hết các tấm ván, linh hồn luôn tồn tại như một bản thể thống nhất, vững chắc và không đổi qua mọi hình hài.

Chính sự hiểu biết sâu sắc này mở đường cho chúng ta tiếp tục suy ngẫm về vai trò của trải nghiệm và ký ức trong việc tạo ra những cá tính riêng biệt trong từng biểu hiện của mỗi "linh hồn chung", chủ đề sẽ được trình bày rõ hơn trong các phần tiếp theo.

Phần 3: Trải nghiệm và ký ức yếu tố hình thành sự khác biệt của một linh hồn

Gen có thể là bản thiết kế, nhưng chính trải nghiệm mới là kiến trúc sư xây nên ngôi nhà bản thể con người.
(Bouchard, 1990)

Nếu thật sự tồn tại một "linh hồn chung", điều gì khiến cho mỗi người chúng ta trở nên khác biệt và đặc sắc? Điều gì khiến cho "tôi" vẫn là "tôi" chứ không phải là bất cứ ai khác, dù rằng sâu xa chúng ta có cùng một nguồn cội? Câu trả lời nằm ở hai yếu tố tưởng như quen thuộc, nhưng đầy bí ẩn: trải nghiệm và ký ức.

Ký ức không chỉ đơn thuần là những gì chúng ta nhớ được, mà nó chính là chiếc khung định hình cảm nhận và ý thức về bản thân đồng thời hình thành từ những trải nghiệm riêng biệt của từng cá thể. Nhà tâm lý học Daniel Kahneman (2011) trong cuốn sách nổi tiếng Thinking, Fast and Slow nhấn mạnh rằng:

Chúng ta chính là câu chuyện mà chúng ta kể về bản thân. Ký ức của chúng ta không chỉ phản ánh trải nghiệm quá khứ, mà nó còn tạo nên cách ta nhìn nhận hiện tại và tương lai.
Daniel Kahneman (2011)

Nói cách khác, ký ức không phải là sự lưu trữ dữ liệu một cách vô hồn; ký ức là cách mà một linh hồn biểu hiện ra thành những phiên bản độc nhất, tạo nên cá tính và giá trị đặc thù cho mỗi đời sống riêng biệt.

Điều này được minh chứng rất rõ qua trường hợp bệnh nhân Henry Molaison, được nghiên cứu bởi Scoville và Milner (1957). Sau một ca phẫu thuật não, H.M. mất hoàn toàn khả năng tạo ký ức mới. Điều đáng chú ý là ông vẫn có thể học được những kỹ năng mới, nhưng hoàn toàn mất đi nhận thức về việc ông đã từng học chúng. H.M. trở thành một người sống hoàn toàn trong hiện tại, không còn khả năng kể lại câu chuyện về chính bản thân mình. Trường hợp của ông cho thấy khi ký ức bị mất đi, không chỉ có quá khứ biến mất, mà chính cảm giác về "bản thân" cũng bị tổn thương sâu sắc.

Khi mất đi ký ức, liệu một người có còn là chính mình nữa không? Nhà tâm lý học Endel Tulving (2002) khẳng định rằng ký ức tự truyện ("autobiographical memory") chính là nền tảng hình thành nhận thức về bản thân. Chính nhờ ký ức mà chúng ta giữ được sự liên tục trong cảm nhận về bản thân qua thời gian. Mất ký ức tự truyện là mất luôn chiếc cầu nối giữa quá khứ, hiện tại và tương lai, và từ đó, bản sắc cá nhân cũng dần mờ nhạt, thậm chí biến mất hoàn toàn.

Nhưng điều thú vị là, dù ký ức định hình bản thân mạnh mẽ, ký ức không bao giờ tồn tại biệt lập khỏi trải nghiệm. Chính trải nghiệm những gì chúng ta sống, cảm nhận và phản ứng đã viết nên từng trang ký ức, giúp chúng ta tạo nên một phiên bản đặc biệt từ một "linh hồn chung". Jean-Paul Sartre (1946), nhà triết học hiện sinh, đã từng nói một cách mạnh mẽ rằng:

Con người không phải là một bản chất cố định. Con người là sự tự tạo ra mình thông qua những lựa chọn và hành động.
Jean-Paul Sartre (1946)

Mỗi trải nghiệm là một lựa chọn, mỗi lựa chọn lại tạo nên những ký ức riêng biệt. Vì vậy, mỗi cá thể dù chỉ là một phiên bản tạm thời của "linh hồn chung" vẫn mang một màu sắc rất riêng, không lặp lại.

Nghiên cứu tâm lý học nhận thức của Conway và Pleydell-Pearce (2000) cũng ủng hộ mạnh mẽ luận điểm này. Họ chỉ ra rằng ký ức không đơn thuần là lưu trữ thông tin, mà là một quá trình năng động giúp cá nhân tự xây dựng nên bản sắc riêng biệt từ các trải nghiệm trong đời sống hàng ngày. Chính từ cách mỗi người giải thích và ghi nhớ những gì họ đã sống qua, mà cái tôi cá nhân dù tạm thời được hình thành.

Và khi đặt điều này vào bối cảnh của lý thuyết tương đối Einstein (1905), ta thấy rằng không-thời gian tương đối cũng đồng nghĩa rằng linh hồn có thể trải nghiệm các sự kiện không theo một trình tự tuyến tính nhất định. Điều này càng khẳng định rằng trải nghiệm cá nhân không chỉ đơn giản tạo nên sự khác biệt, mà còn có thể diễn ra theo những cách thức phức tạp và khó hình dung hơn nhiều so với tưởng tượng thông thường của chúng ta.

Những mảnh ký ức, dù là đậm sâu hay nhạt nhòa, đều là những đường khâu tinh tế dệt nên cá tính và số phận của mỗi con người. Trải nghiệm không chỉ tạo ra sự khác biệt giữa chúng ta, mà còn khiến mỗi bản thể tạm thời trở nên duy nhất trong vô vàn hóa thân của một "linh hồn chung".

Thế nhưng, khi ký ức có thể tan biến, khi cái "tôi" có thể thay đổi theo từng trải nghiệm, ta buộc phải tự hỏi:

“Vậy rốt cuộc, chúng ta là cái quái gì? Chúng ta là ai trong dòng chảy vô tận ấy? Là chúng ta, chẳng là gì cả, hay là chính chúng ta?”

Phần 4: Ba tầng ý nghĩa trong câu hỏi "Chúng ta là cái gì?”

Chúng ta là chúng ta - Linh hồn chung

Ở tầng đầu tiên, ta nhận thức rằng mọi con người đều là những biểu hiện khác nhau của cùng "linh hồn chung". Nói cách khác, sâu xa bên trong, chúng ta thực chất là một, không có sự phân biệt nào giữa cái “tôi” và cái “chúng ta”. Nhà thơ huyền bí Rumi (1207–1273) từng viết:

Bạn không phải là một giọt nước trong đại dương. Bạn là cả đại dương trong một giọt nước
Rumi (1207–1273)

Hình ảnh đầy thi vị này không chỉ hàm ý sự hòa nhập, mà sâu xa hơn còn chỉ rõ sự đồng nhất cốt lõi của tất cả mọi người trong một linh hồn duy nhất. Góc nhìn khoa học từ thuyết tương đối của Einstein (1905) cũng bổ sung mạnh mẽ cho quan điểm này khi ông chứng minh rằng thời gian không tuyệt đối mà là một cấu trúc linh hoạt. Từ đó, ranh giới giữa các cá thể cũng có thể được hiểu như là một ảo giác của sự phân biệt, khi thật ra tất cả đều là những phần tử của cùng một khối tồn tại chung.

Vivekananda (1896) củng cố ý tưởng này khi cho rằng:

Mọi sự khác biệt trên thế giới này chỉ là ở mức độ, không phải ở bản chất, bởi vì sự nhất thể là bí mật của mọi thứ
Vivekananda (1896)

Tất cả đều dẫn chúng ta về cùng một nhận thức sâu sắc rằng trong bản chất sâu xa nhất, chúng ta là như nhau, là những phần tử riêng biệt dù chỉ là những biểu hiện thoáng qua trong một thực thể chung vĩnh cửu. Chúng ta đều mang trong mình cùng một linh hồn, không ai thực sự khác biệt khi trở về với bản chất nguyên sơ nhất của chính mình.

Chúng ta không là ai cả – Bản ngã cố định chỉ là ảo tưởng

Mặt khác, khi đào sâu hơn vào bản chất tồn tại, tầng thứ hai mở ra một thực tế thách thức lớn hơn: bản thân cái "tôi" mà chúng ta vẫn tin là vững chắc thật ra chỉ là một ảo tưởng tạm thời. Nếu như mỗi cá thể là một khối tồn tại chung, một linh hồn chung đồng nhất thì cái "tôi" theo bản chất là không tồn tại. Phật giáo từ lâu đã khẳng định điều này qua thuyết Vô ngã (Anatta). Thích Nhất Hạnh (1998) diễn giải điều này một cách rõ ràng hơn khi ông viết:

Vô ngã không phải là sự hủy diệt. Đó là sự giải thoát khỏi ảo tưởng về cái tôi.
Thích Nhất Hạnh (1998)

Quan điểm này được minh chứng một cách đáng kể bởi các nghiên cứu khoa học hiện đại. Levine (2004), qua nghiên cứu về những người mất đi ký ức tự truyện, phát hiện rằng khi ký ức mất đi, cái tôi vốn quen thuộc cũng tan biến theo. Nói cách khác, cái tôi mà chúng ta luôn bám víu vào chỉ là sự tập hợp tạm thời từ trải nghiệm và ký ức thứ không hề bền vững hay cố định.

Alan Watts (1957) diễn đạt sâu sắc hơn về điều này:

Bản ngã chỉ là một cấu trúc, giống như một giấc mơ mà chúng ta lầm tưởng là thực tại.
Alan Watts (1957)

Thông qua đó ta nhận ra rằng xét ở góc độ tuyệt đối, chúng ta không thực sự "là ai" cả. Chúng ta chỉ là dòng chảy liên tục của các trạng thái tâm lý và thể chất, luôn biến đổi và không ngừng tái tạo. Chúng ta chỉ tạm bợ trên “con tàu” mang “tên” chúng ta, khi đã được thay ván xong cái “tên” ấy cũng sẽ rơi rụng, nhường chỗ cho một cái “tên mới”, và dòng hành trình lại tiếp tục không người khởi hành, cũng chẳng người đến đích.

Chúng ta là chính chúng ta – Trải nghiệm tạo nên bản sắc riêng biệt

Không ai tắm hai lần trên một dòng sông
(Heraclitus, 535–475 TCN)

Mặc dù hai tầng ý nghĩa đầu tiên cho thấy sự đồng nhất và không cố định của linh hồn, tầng ý nghĩa thứ ba lại nhấn mạnh rằng mỗi cá nhân vẫn là một bản thể đặc biệt, độc đáo, không thể thay thế. Chính trải nghiệm và ký ức riêng biệt đã tạo nên sự khác biệt giữa mỗi cá nhân. Triết gia Jean-Paul Sartre (1946) cũng nhấn mạnh điều này khi khẳng định:

Con người không là gì khác ngoài những gì họ tự tạo ra cho chính mình.
Jean-Paul Sartre (1946)

Mỗi trải nghiệm, mỗi ký ức đều đóng vai trò như một nét bút riêng biệt trên bức tranh cuộc đời mỗi người. Chính sự tạm thời và vô thường của các trải nghiệm ấy khiến mỗi cá nhân trở thành một sự kiện độc nhất, không thể thay thế.

Từ góc độ tâm lý học hiện đại, Conway và Pleydell-Pearce (2000) cũng chỉ ra rằng, trải nghiệm và ký ức tự truyện không chỉ định hình tính cách mà còn quyết định cách một người phản ứng và tương tác với thế giới. Trải nghiệm cá nhân, dù là thoáng qua, chính là yếu tố làm cho mỗi cá nhân nổi bật giữa vô số các biểu hiện khác của "linh hồn chung".

Viktor Frankl (1946), người đã vượt qua những bi kịch nghiệt ngã của trại tập trung Đức Quốc xã, viết một cách xúc động rằng:

Cuộc đời không được định đoạt bởi số phận, mà bởi lòng can đảm chúng ta tìm thấy bên trong để đối mặt với nó.
Viktor Frankl (1946)

Như vậy, điều đó khẳng định rõ ràng rằng: Dù sâu xa chúng ta cùng chia sẻ một linh hồn, mỗi người vẫn trở thành chính mình thông qua những trải nghiệm độc nhất và những lựa chọn không thể thay thế. Chúng ta là sự hoàn thiện nhất của chính bản thân mình trong khoảnh khắc hiện tại, một bản thể riêng biệt, tồn tại song hành cùng vô số bản thể khác mang cùng một "linh hồn chung". Và dù sự tồn tại ấy chỉ là một khoảnh khắc tạm bợ trong hành trình luân hồi vô tận, nó vẫn tỏa sáng với tất cả sự vẹn nguyên của chính nó.

Phần 5: Tổng kết

Sau một hành trình dài đi qua các tầng lớp của triết học, khoa học, và trải nghiệm cá nhân, câu hỏi "Chúng ta là cái gì?" đã được hé lộ với chiều sâu phức tạp hơn bất kỳ câu trả lời đơn giản nào.

Chúng ta đã bắt đầu bằng việc xây dựng khái niệm "linh hồn chung" một thực thể siêu hình duy nhất trải nghiệm cuộc đời qua nhiều hình thức và thân xác khác nhau. Không còn giới hạn trong những quan niệm luân hồi tuyến tính cổ điển, linh hồn trải dài khắp không-thời gian, có thể tái sinh không chỉ về phía tương lai mà còn ngược về quá khứ, theo đúng cách mà thuyết tương đối của Einstein đã hé lộ về bản chất tương đối của thời gian.

Tiếp đó, qua hình ảnh con tàu của Theseus, chúng ta nhận ra rằng sự thay đổi liên tục của cơ thể, ký ức và trải nghiệm không làm mất đi bản thể. Cũng như con tàu dù thay từng tấm ván vẫn được nhận diện là chính nó, linh hồn vẫn duy trì sự liên tục và nhất quán, bất chấp những đổi thay bề ngoài qua vô số kiếp sống.

Chúng ta cũng thấy rằng chính trải nghiệm và ký ức cá nhân là những gì làm nên sự đa dạng và khác biệt giữa các biểu hiện của một "linh hồn chung". Từ nghiên cứu khoa học thực nghiệm như Minnesota Twin Study đến các lý luận triết học của Locke, Dennett, Sartre và Frankl, tất cả đều chỉ ra rằng mỗi cá thể hình thành và tự khẳng định mình thông qua hành trình sống riêng biệt.

Ba tầng ý nghĩa đã được xác lập giúp ta phần nào trả lời cho câu hỏi trên:

Chúng ta là chúng ta: bởi vì tất cả đều là những biểu hiện khác nhau của cùng một linh hồn.

Chúng ta không là ai cả: bởi vì cái gọi là bản ngã chỉ là một ảo ảnh nhất thời, được hình thành bởi ký ức và nhận thức, như Phật giáo chỉ ra qua khái niệm vô ngã rằng không có cái tôi bất biến nào thực sự tồn tại.

Chúng ta là chính chúng ta: bởi vì trải nghiệm và sự lựa chọn cá nhân đã khắc lên dòng chảy của tồn tại những dấu ấn không thể thay thế, biến mỗi cá thể thành một chương độc nhất trong một tác phẩm vĩnh hằng.

Sự tồn tại của chúng ta giống như một bản giao hưởng, nơi từng nốt nhạc riêng lẻ vang lên từ cùng một dây đàn nhưng vẫn mang theo những âm hưởng không thể lặp lại.

Để rồi ở cuối cuộc hành trình này, chúng ta hiểu ra rằng, để trả lời câu hỏi "Chúng ta là là cái gì?" cần phải chấp nhận một khái niệm phức tạp, tuy đối lập nhưng lại bổ trợ cho nhau: Chúng ta vừa là tất cả, vừa không là gì, vừa chính là bản thể duy nhất hiện diện qua từng khoảnh khắc thực tại. Chính sự hòa hợp giữa sự nhất thể và sự khác biệt cá nhân, giữa tính bất biến và sự chuyển động không ngừng, đã tạo nên vẻ đẹp huyền diệu nhất của sự sống này.

Tài Liệu Tham Khảo:

- Bouchard, T. J., Lykken, D. T., McGue, M., Segal, N. L., & Tellegen, A. (1990). Sources of human psychological differences: The Minnesota study of twins reared apart. Science, 250(4978), 223–228. https://doi.org/10.1126/science.2218526

- Conway, M. A., & Pleydell-Pearce, C. W. (2000). The construction of autobiographical memories in the self-memory system. Psychological Review, 107(2), 261–288. https://doi.org/10.1037/0033-295X.107.2.261

- Dennett, D. C. (1991). Consciousness explained. Little, Brown and Company.

- Doidge, N. (2007). The brain that changes itself: Stories of personal triumph from the frontiers of brain science. Penguin Books.

- Einstein, A. (1905). Zur Elektrodynamik bewegter Körper [On the electrodynamics of moving bodies]. Annalen der Physik, 17(10), 891–921. https://doi.org/10.1002/andp.19053221004

- Einstein, A. (1916). Die Grundlage der allgemeinen Relativitätstheorie [The foundation of the general theory of relativity]. Annalen der Physik, 49(7), 769–822. https://doi.org/10.1002/andp.19163540702

- Frankl, V. E. (1946). Man’s search for meaning. Beacon Press.

- Heraclitus. (c. 500 BCE). Fragments. In J. Barnes (Ed.), Early Greek philosophy (pp. 106–112). Penguin Books.

- Levine, B. (2004). Autobiographical memory and the self in time: Brain lesion effects, functional neuroanatomy, and lifespan development. Brain and Cognition, 55(1), 54–68. https://doi.org/10.1016/j.bandc.2004.01.002

- Locke, J. (1960). An Essay Concerning Human Understanding (A. C. Fraser, Ed.). Dover Publications. (Original work published 1690)

- Plutarch. (75 CE). Life of Theseus. In B. Perrin (Trans.), Plutarch’s Lives (Vol. 1, pp. 1–35). Harvard University Press.

- Radhakrishnan, S. (1927). The Hindu view of life. George Allen & Unwin.

- Rumi. (1995). The essential Rumi (C. Barks, Trans.). HarperOne.

- Sartre, J.-P. (1946). Existentialism is a humanism (P. Mairet, Trans.). Yale University Press.

- Scoville, W. B., & Milner, B. (1957). Loss of recent memory after bilateral hippocampal lesions. Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry, 20(1), 11–21. https://doi.org/10.1136/jnnp.20.1.11

- Thích Nhất Hạnh. (1998). The heart of the Buddha’s teaching: Transforming suffering into peace, joy, and liberation. Harmony.

- Tulving, E. (2002). Episodic memory: From mind to brain. Annual Review of Psychology, 53(1), 1–25. https://doi.org/10.1146/annurev.psych.53.100901.135114

- Vivekananda, S. (1896). Jnana yoga. Advaita Ashrama.

- Watts, A. (1957). The way of Zen. Pantheon Books.

Tên: Chanh

Email: Chanhislime@gmail.com