Việc ăn cắp tài sản của người khác từ nghìn xưa đến nay vẫn được coi là tội lỗi. Ngày nay, khái niệm tài sản mở rộng ra không chỉ chỉ đến những sự vật cụ thể mà nó còn bao hàm cả những sự vật trừu tượng như ý tưởng và từ ngữ. Theo định nghĩa ấy, một bản dịch cũng được coi là một thứ tài sản trừu tượng.

Và người ta đã cùng đi đến thống nhất với nhau rằng những sự vật trừu tượng cũng có thể bị ăn cắp, việc ăn cắp sự vật trừu tượng hiển nhiên cũng được coi là một tội lỗi. Theo định nghĩa dưới đây, ăn cắp bản dịch cũng được coi là đạo văn.

Từ điển Oxford.
Đạo văn (plagiarism): Hành động lấy sản phẩm hoặc ý tưởng của người khác nhận làm của mình. (The practice of taking someone else's work or ideas and passing them off as one's own.)

Xuất phát từ việc tôi rất lấy làm phiền lòng với hành vi hai ngón của các băng đảng làm trang tin, nên bài viết này tôi sẽ nói về hành động ăn cắp bản dịch. Trong đó sẽ lấy vụ việc Tramdoc ăn cắp bản dịch của Ipick làm điển cứu (case study), đồng thời lấy bài viết Tại sao bạn nên vẽ tranh thay vì chụp ảnh ở Ipick và Tại sao chúng ta nên vẽ tranh thay vì chụp ảnh ở Tramdoc để làm ví dụ cho việc ăn cắp này.

Bài viết chia làm hai phần, phần đầu trình bày những cách thức phát hiện ăn cắp và phần sau là xem xét đối tượng trong điển cứu.

I. CÁCH NHẬN BIẾT HÀNH VI ĂN CẮP BẢN DỊCH

Phần này sẽ gồm hai mục nhỏ: Thứ nhất là nhận biết nhờ công nghệ; và thứ hai là nhận biết theo kinh nghiệm và kĩ năng dịch, vì chủ đề đang nói về hành vi ăn cắp bản dịch.

1. Dùng công nghệ

Xét theo khía cạnh đạo văn, thì công nghệ chính là trợ thủ đắc lực bậc nhất trong công cuộc phòng chống và phát giác tệ nạn này.

Dựa vào trí thông minh nhân tạo, người dùng chỉ cần dán văn bản lên rồi bấm nút cho phần mềm làm việc. Hệ thống sẽ chia nhỏ văn bản thành nhiều đơn vị ngôn ngữ và tự động kiểm tra độ giống nhau của văn bản nguồn với các văn bản khác trong cơ sở dữ liệu.

Một vài phần mềm đơn giản hơn thì người dùng phải dán hai văn bản cần so sánh lên, hệ thống sẽ kiểm tra và đưa ra kết quả bằng những con số phần trăm, cùng việc chỉ ra từng từ ngữ bị lấy cắp, bị sửa, diễn đạt gần nghĩa.

Thường sẽ như sau:

Identical: mức độ giống nhau (tính theo %).

Minor Changes: các chỉnh sửa nhỏ (tính theo %).

Related Meaning: các câu/đoạn gần nghĩa với nhau (tính theo %).

Các công cụ kiểm tra đạo văn nổi tiếng có thể kể đến Turnitin, Plagiarisma, Copyleaks v.v… Một số thì miễn phí, một số phải trả phí.

Và cách thức này đến nay vẫn là đắc dụng nhất.

2. Theo kinh nghiệm dịch thuật

Thật ra những dòng dưới đây được trích từ phần nhỏ trong bài luận về dịch thuật tôi đang viết dở, nhưng trong lúc suy nghĩ đi lang thang, tôi nhận ra có thể dùng chúng làm công cụ lật tẩy các trò hai ngón trong giới viết lách.

Tôi chia dịch thuật ra làm nhiều phương pháp, mỗi phương pháp lại có nhiều cách thức dịch, đồng thời ghi kèm cách lật tẩy cuối đoạn. Liệt kê tất thảy thì dài nên tôi chỉ kê ra một số ít phù hợp trong chừng mực bài viết này mà thôi, như vậy có lẽ sẽ gây khó hiểu cho người chưa quen với thuật ngữ dịch. Việc giải thích kĩ xin hẹn ở bài khác, bài này lật tẩy hành vi ăn cắp mà thôi.

Nhìn theo lí thuyết dịch thuật, người trong ảnh chính là đang nói về hai phương pháp dịch nội hoá và dịch ngoại hoá. Nhưng sự thật như thế nào, xin chờ xem Phần II, điểm 2 bên dưới.

a. Hai phương pháp được gọi là dịch nội hoá và dịch ngoại hoá, tôi dùng thuật ngữ của học giả Friedrich Schleiermacher:

+ Nội hoá: Dịch theo văn phong của ngôn ngữ đích (NNĐ), xoá hết đặc trưng và khác biệt của ngôn ngữ nguồn (NNN). Khiến tác giả như có cùng văn hoá và văn phong với NNĐ.

+ Ngoại hoá: Dịch theo văn phong của NNN, giữ nguyên đặc trưng và khác biệt của NNN. Người đọc như đến một miền đất khác, sống trong nền văn hoá khác – miền đất và nền văn hoá của tác giả.

Bình: Ở đây vẫn còn rất chung chung, có thể kẻ cắp nói rằng đã chọn cùng một phương pháp với nạn nhân, và coi đó là trùng hợp, để chối tội, vậy thì chúng ta cũng khó biết.

b. Các cách thức dịch của hai phương pháp trên:

+ Dịch từng từ một: Cấu trúc câu và cụm từ ở NNN được giữ nguyên, từng từ một được dịch với nghĩa phù hợp nhất ở NNĐ.

+ Dịch từng câu một: Cấu trúc câu và cụm từ ở NNN không được giữ nguyên, mà sẽ thay đổi theo NNĐ, nhưng trật tự thông tin trong câu vẫn bảo toàn đúng theo NNN.

+ Dịch thoát ý: Cấu trúc câu và cụm từ ở NNN không giữ nguyên, mà trật tự thông tin trong câu cũng không giữ nguyên, chỉ có số lượng thông tin và sự cảm nhận của người đọc được giữ nguyên như khi đọc NNN mà thôi.

+ Dịch phóng tác: Bản dịch thêm vào những từ/câu/đoạn mà bản gốc không hề có. Cách dịch này khá khó lường, đôi khi giữ được trật tự và số lượng thông tin, đôi khi lại khác xa bản gốc đến mức không giữ được sự cảm nhận của người đọc cho giống với NNN.

+ V.v… (xin không kể thêm ở đây)

+ Dịch sai: Dòng này là viết riêng cho bài này. Dễ hiểu thôi, dịch đúng thì giống nhau là hẳn rồi vì cùng hướng về một thứ. Còn dịch sai thì người ta có thể sai theo trăm ngàn hướng, vậy mà cùng sai giống nhau thì rõ là ăn cắp rồi. Hẳn thời đi học những ai hay quay cóp đều từng bị giáo viên phát giác bằng cách này.

Bình: Đến đây đã cụ thể hơn nhiều, trên toàn văn bản người dịch có thể dùng tất cả cách thức, trong một câu cũng có thể dùng nhiều cách thức, nhưng vì số lượng cách thức có nhiều, sự trùng hợp giảm đi, kẻ cắp dễ bị lộ hơn.

c. Các phương diện xử lí:

+ Xử lí theo từ vựng: Chọn từ để dịch là quan trọng và thậm chí là rất khó, đặc biệt dịch thuật ngữ.

+ Xử lí theo cụm từ: Cụm danh/động/tính từ, các thành ngữ, các động từ hoá danh từ, các cụm từ do riêng tác giả sáng tạo v.v…

+ Xử lí theo cấu trúc câu: Chủ/bị động, cách đặt trạng ngữ, đặt dấu câu, đặt mệnh đề quan hệ như thế nào v.v…

+ Xử lí theo tinh thần toàn văn bản: Tinh thần văn bản viết về tầng lớp nào, bối cảnh nào, dùng từ sao cho phù hợp (Chúa tể những chiếc Nhẫn là ví dụ rất đắt) v.v…

Bình: Những cách xử lí ở đây không chỉ về kĩ thuật, mà còn về bản sắc cá nhân, một thứ rất riêng. Khi đã ăn cắp bản sắc cá nhân thì càng dễ nhận ra. Đồng thời kết hợp với những cách thức trên, thì chắc chắn sẽ nhận diện được kẻ cắp.

Con ơi học lấy nghề cha
Một đêm ăn trộm bằng ba năm làm.
Ca dao Việt Nam

Hết phần I. Phần II sẽ kết hợp những kiến thức trên để lật tẩy hành vi ăn cắp của Tramdoc.

II. TRAMDOC ĐÃ “HAI NGÓN” NHƯ THẾ NÀO?

Xin nói sơ qua về câu chuyện:

– Vào 26/08/2018, có người dịch bài On the Importance of Drawing trên Theschooloflife, mang về Ipick với tựa Tại sao bạn nên vẽ tranh thay vì chụp ảnh.

– Sau đó, trang Facebook Vuong Vũ chia sẻ một bài từ Tramdoc về với tựa Tại sao chúng ta nên vẽ tranh thay vì chụp ảnh.

– Người dịch ở Ipick nhìn thấy và tố Tramdoc ăn cắp, bởi vì nội dung hai bài dịch giống nhau đến…

… Đến bao nhiêu phần trăm nhỉ?

Phần II này để trả lời câu hỏi ấy, trả lời xong chúng ta sẽ biết Tramdoc có ăn cắp hay không.

Tư liệu:
Bài gốc trên Theschooloflife: https://www.theschooloflife.com/thebookoflife/why-you-should-stop-taking-pictures-on-your-phone-and-learn-to-draw/
Bài trên Ipick: https://www.ipick.vn/bai-viet/tai-sao-ban-nen-ve-tranh-thay-vi-chup-anh
Bài trên Tramdoc (Google cache 11/10/2018): https://i.imgur.com/xO7bNgt.png
Bài trên Tramdoc (Google cache 26/10/2018): https://i.imgur.com/2oJrSS0.png
Google cache của bài trên Tramdoc (Ngày trong đó có thể bị thay đổi, tuỳ Google): http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:12KjVhCXbjIJ:tramdoc.vn/tin-tuc/tai-sao-chung-ta-nen-ve-tranh-thay-vi-chup-anh-nr9XDW.html+&cd=1&hl=vi&ct=clnk&gl=vn
Lưu ý: (1) Bởi vì Tramdoc đã xoá bài phi tang nên chỉ còn xem được ở Google cache. (2) Bởi vì sau khi bị tố, Tramdoc đã sửa lại cho khác nên sẽ có 2 phiên bản Google cache.

Phần này cũng gồm hai mục nhỏ: Thứ nhất là lật tẩy bằng công nghệ, thứ hai là lật tẩy bằng kinh nghiệm dịch.

1. Giống nhau 80% hả? Thật không?

Chúng ta cùng gặp gỡ hai thiên tài này trước.

FB Thuy Thi Thanh Tran ở Tramdoc nói rằng **giống nhau 80% và thế là bình thường**.

FB Vuong Vũ ở Tramdoc nói rằng **có lẽ giống đến 80%**.

Vâng, thiên tài tính nhẩm!

Còn tôi không phải là thiên tài nên đành phải nhờ máy móc tính giùm vậy. Ngoài ra, bởi vì cặp đôi oan nghiệt trên đã nói chuyện bằng con số, nên ở phần này tôi cũng chỉ trả lời bằng con số cho phải phép.

a. Dựa vào tư liệu có trên kia, đầu tiên tôi so sánh Ipick với Tramdoc 11/10 trước.

11/10 là phiên bản Tramdoc đã tung tăng đăng lên web và bị bắt quả tang, lúc bị bắt họ đã sửa đôi chút thành phiên bản 26/10 (nói sau ở mục b).

Ipick bên trái, Tramdoc bên phải. Chữ đỏ là giống nhau, trắng là khác nhau, vàng là gần nghĩa.

Số liệu trả về là giống nhau 99% (chín mươi chín phần trăm). Xem trực tiếp tại link:

https://copyleaks.com/compare-embed/compare-two-files/5bbd6596-527a-499f-82d2-27a3991d8577/6030124/1/1?key=guKvV2eRm1SktrYx971v

b. Tiếp đến tôi so sánh Ipick với Tramdoc 26/10.

26/10 là phiên bản Tramdoc sửa cho khác đi để lấy đó làm bằng chứng rằng mình không ăn cắp. Hãy xem sau khi sửa thì giống nhau bao nhiêu %.

Ipick bên trái, Tramdoc bên phải. Chữ đỏ là giống nhau, trắng là khác nhau, vàng là gần nghĩa.

Số liệu trả về là giống nhau 94% (chín mươi tư phần trăm), dù đã sửa chữa. Xem trực tiếp tại link:

https://copyleaks.com/compare-embed/compare-two-files/f1a521d5-9acc-4291-914b-25dab717c150/6030194/1/1?key=FprV8U364BkEkqXkDoit

c. Cuối cùng tôi so sánh Tramdoc 11/10 với Tramdoc 26/10 để xem cho rõ họ sửa những từ ngữ nào.

11/10 bên trái, 26/10 bên phải. Chữ đỏ là giống nhau, trắng là khác nhau, vàng là gần nghĩa.

Số liệu trả về là giống nhau 95% (chín mươi lăm phần trăm), sửa vài từ ngữ chứ không sửa cấu trúc câu (chắc là đang vội). Xem trực tiếp tại link:

https://copyleaks.com/compare-embed/compare-two-files/d5abebec-a557-493d-95f7-901b465a5450/6030336/1/1?key=IyI4QC2HZ4Insa23350t

Con số đã thay tôi nói tất thảy, phần đánh giá thuộc về các bạn. Còn tôi chỉ đính chính là:

Hỏi: Giống nhau 80% hả? Thật không?
Đáp: Không! Giống nhau 94-99%!

2. “Thú nhận ăn cắp” và “chối bay chối biến” – Tramdoc chọn gì?

Phần này sẽ mổ xẻ từng câu để xem xét. Mà thật ra đã ăn cắp đến 94-99% thì câu nào cũng là ăn cắp cả thôi, chỉ sửa có vài từ ngữ. Nên để tránh dông dài, tôi chỉ mổ xẻ 3 câu tiêu biểu.

a. Câu thứ nhất:

Gốc: Firstly, we’re likely to be so busy taking the pictures, we forget to look at the world whose beauty and interest prompted us to take a photograph in the first place.
(Tôi dịch lại theo cách thức từ sang từ để những ai không rành tiếng Anh có thể hiểu được sát nghĩa: “Thứ nhất, chúng ta có thể quá bận bịu chụp ảnh, chúng ta quên nhìn vào thế giới, cái nơi mang vẻ đẹp và sự thích thú đã thôi thúc chúng ta chụp một tấm ảnh ngay khi mới nhìn thấy nó.”)
Ipick: Thứ nhất, khi đã rút điện thoại lên chúng ta dường như bận rộn chụp ảnh đến quên mất việc chiêm ngưỡng thế giới tươi đẹp từ ban đầu đã quyến rũ ta.
Tramdoc 11/10: Thứ nhất, khi đã rút điện thoại lên chúng ta dường như bận rộn chụp ảnh đến quên mất việc chiêm ngưỡng thế giới tươi đẹp từ ban đầu đã quyến rũ ta.

Bình:

+ Ipick đã phóng tác chút ít bằng cụm “khi đã rút điện thoại lên”, trong nguyên tác không có nó. Ở Tramdoc cũng phóng tác theo, và cũng phóng tác cùng một cụm, y hệt từng chữ.

+ Ipick đã dịch thoát ý khi “prompted us” thành “quyến rũ ta”, theo từ điển thì nó là “thôi thúc chúng ta” mới đúng. Ở Tramdoc cũng dịch thoát ý theo, và cũng thoát ý theo nghĩa “quyến rũ”.

+ Mệnh đề quan hệ “whose beauty...” đã được người dịch ở Ipick bỏ qua, bằng cách thức dịch từng câu. Ở Tramdoc kì lạ là cũng bỏ qua.

+ Và hơn cả là Tramdoc vừa phóng tác vừa dịch thoát ý giống y hệt, nhưng khi diễn đạt thành câu văn cũng giống y hệt.

+ Như vậy, một câu trên thôi ta nhìn thấy Ipick dịch theo 3 cách thức nhất định, và Tramdoc cũng theo 3 cách thức ấy một cách y hệt, diễn đạt thành câu văn cũng giống y hệt.

b. Câu thứ hai:

Gốc: He argued that humans have an innate tendency to respond to beauty and desire to possess it, but that there are better and worse expressions of this desire.
(Dịch nghĩa: Ông lập luận rằng con người có xu hướng thiên bẩm là phản ứng trước vẻ đẹp và khao khát sở hữu nó, nhưng lại có những biểu hiện tốt và xấu ở khao khát này.)
Ipick: Ông lập luận rằng con người có xu hướng thiên bẩm: chú ý đến cái đẹp và ham muốn sở hữu nó, có nhiều cách biểu hiện cả tốt lẫn tệ.cho ham muốn này.
Tramdoc 11/10: Ông lập luận rằng con người có xu hướng thiên bẩm: chú ý đến cái đẹp và ham muốn sở hữu nó, có nhiều cách biểu hiện cả tốt lẫn tệ cho ham muốn này.

Bình:

+ Trường hợp này tôi lại không nói nhiều về kĩ thuật dịch, mà tôi lại nhìn vào phong cách cá nhân. Hãy chú ý là bản gốc không có dấu hai chấm, nhưng Ipick có vì đó là phong cách cá nhân người dịch. Kì dị thay Tramdoc cũng dùng hai chấm, mà chẳng phải một lần, ngay câu sau đó lại tiếp tục có dấu hai chấm. Thì bởi, giống đến 99% cơ mà.

+ Phong cách cá nhân cũng giống y hệt, kì lạ quá?

c. Câu thứ ba:

Gốc: A man is born an artist as a hippopotamus is born a hippopotamus; and you can no more make yourself one than you can make yourself a giraffe.
(Dịch nghĩa: Một người được thiên phú là nghệ sĩ cũng như một con hà mã được thiên phú là hà mã; và bạn không thể nào biến mình thành ai khác cũng như bạn không thể nào biến mình thành một con hươu cao cổ.)
Ipick: Con người ta ai sinh ra cũng là nghệ sĩ cả, như con hà mã sinh ra đã là con hà mã vậy thôi, bạn chẳng thế tự biến mình thành một con hươu cao cổ được.
Tramdoc 11/10: Con người ta ai sinh ra cũng là nghệ sĩ cả, như con hà mã sinh ra đã là con hà mã vậy thôi, bạn chẳng thế tự biến mình thành một con hươu cao cổ được.

Bình:

+ Trường hợp này Ipick đã dịch sai câu: “Một người được thiên phú là nghệ sĩ cũng như một con hà mã được thiên phú là hà mã” thành “Con người ta ai sinh ra cũng là nghệ sĩ cả, như con hà mã sinh ra đã là con hà mã vậy thôi”. Kì lạ thay Tramdoc cũng hiểu sai y hệt, và dịch sai cũng y hệt.

+ Sai sót là chuyện khó tránh và có thể thông cảm trong dịch thuật, nhưng như đã nói, việc dịch sai là dễ nhận biết kẻ cắp nhất, và ăn cắp thì không thông cảm được. Sai theo cùng một cách, lại diễn đạt cũng theo cùng một cách thì chắc chắn là “hai ngón” rồi.

+ Lần này không có gì lạ cả, trộm vẫn mãi là trộm.

Đến đây tôi xin dừng mổ xẻ, người đọc cần xem thêm cứ vào link so sánh để xem, đã nói rồi, toàn văn bản giống đến 99% thì câu nào mà chả giống, chỉ khác vài từ ngữ.

Còn một điều nữa: Tramdoc miệng nói là không ăn cắp nhưng tay lại (1) sửa chữa bài cho khác đi từ 99% xuống 94%, và (2) bây giờ đã lẳng lặng xoá bài ăn cắp trên web như việc chưa hề diễn ra. Không có một lời xin lỗi hoặc đền bù công khai.

Những việc Tramdoc đã làm trong vụ này là: (1) Ăn cắp, (2) rồi sửa bài khi bị phát hiện và (3) lẳng lặng xoá bài khi không chối tội được.

Sau khi phạm tội họ không hề đăng bài xin lỗi bên bị trộm, một hành động không hề chuyên nghiệp. Thậm chí bài lên Tramdoc có nhuận bút, vậy mà khi “hai ngón” xong được hàng đống view mà không hề đền bù cho người bị hại, một hành động không hề có nhân cách.

Hỏi: “Thú nhận ăn cắp” và “chối bay chối biến” – Tramdoc chọn gì?
Đáp: Chọn cả hai!

(Các ảnh chụp tin nhắn lấy từ trang Facebook Hà Thuỷ Nguyên.)

Cập nhật, 21:10, 7/11/2018:

+ Xác nhận trưởng ban biên tập Tramdoc chính là Vũ Vượng (Truê) đã có gọi điện xin lỗi người dịch ở Ipick là Minh Hùng.

+ Theo Minh Hùng chia sẻ với bạn Dương Xuân (comment dưới bài) thì chính Vượng (Truê) là người ăn cắp bài chứ không phải do CTV nào cả. Nguyên văn tin nhắn của Hùng: "Vuong luôn đổ cho người khác, kiểu tại đội ngũ kém, hay trong trường hợp bài của t thì ban đầu bạn này bảo tại bạn cộng tác viên, phải kiểm tra lại bạn cộng tác viên đã, trong khi thực ra là chính Vuong làm chứ k phải ai khác. (Fact này có thể trích lời t luôn)."

+ Như chúng ta đã biết, bài lên Tramdoc có nhuận bút, và khi ăn cắp thì nhuận bút sẽ được trả cho người ăn cắp. Ở đây chính là Vũ Vượng (True). Điều này có người xác nhận nhưng họ không muốn ra mặt.

+ Vấn đề của chúng ta không phải là quan hệ cá nhân giữa Vượng với ai hoặc ai với Vượng gì cả. Vấn đề ở đây là đạo đức khi Vượng làm mà luôn đổ cho CTV "ma" nào đó. Và lòng tham khi Vượng trục lợi bằng cách ăn cắp những bản dịch free ở nhiều nơi.

Tornad

7/11/2018