<<Làm đàn ông>> kiểu gì cho đúng? - Khi nam tính trở thành một màn trình diễn

Dạo này mạng xã hội rộ lên cụm từ "Performative Male" - tạm hiểu là "Nam tính Trình diễn". Từ này dùng để chỉ đàn ông diễn vai "tinh tế", "mạnh mẽ", "có gu", "tiến bộ" hay "trí thức" để… thu hút hay gây ấn tượng với người khác. Tức là, một kiểu đàn ông đang "diễn" một lối sống hoàn hảo, một nền tảng sở thích vững chắc, để lấy sự công nhận hay chú ý từ người khác. Hay mình gọi theo cách nói thô là làm màu để lấy sự chú ý.

Đến mức lướt Insta, Thờ rét City, Tíc tóc bạn sẽ thấy những người đàn ông với matcha latte trên tay, tai nghe có dây, túi tote in slogan hay móc khóa Labubu, cầm cuốn sách The Bell Jar được coi là "trí thức" hoặc "nữ quyền", ăn mặc theo phong cách Normcore/V- intage.

Bạn có nhận ra, mọi thứ ta làm, xét cho cùng, đều nhằm đạt mình một loại khoái cảm nhất định? Kể cả việc "diễn" một vai trên mạng xã hội. Cảm giác sướng sướng khi nhận được thông báo rằng có Like và vài cái bình luận kiểu bình luận: "Anh ấy sâu sắc thật!".

Thú thật, đây là một dạng khoái cảm dễ kiếm, dễ nghiện, và cũng dễ làm thui chột "kỹ năng đạt mình hạnh phúc tự nhiên" của chính chúng ta. Mình dùng Spiderum đến nay được ba năm nên cũng đọc qua một số bài viết "Đàn ông viết để chê phụ nữ" hay "Phụ nữ viết để chê đàn ông", nhưng ít khi nào đọc được bài viết nêu ra nguyên nhân hay chi ít là giải pháp cho vấn đề giới tính đang cực kỳ nhức nhối hiện tại mà chỉ chăm chăm vào đá đểu người khác - mình đánh giá các bài đó ngang hàng với các bài phân biệt vùng miền hay phân biệt chủng tộc, viết cho thỏa mản cái cao thượng chứ không hề mang lại lợi ích cho người đọc hay người viết.

Mình không viết để tố ai. Mình viết để soi. Để hỏi: bạn sống thật không? Hay bạn đang mặc bộ đồ "đàn ông có gu" mà thị trường may sẵn? 

Và câu hỏi to hơn: vì sao bây giờ đàn ông từ vai ‘mạnh mẽ’ lại chuyển sang vai ‘tinh tế’? Phải chăng vì xã hội thay đổi? Hay vì thuật toán và marketing cần một sản phẩm dễ bán hơn? Lịch sử đã dạy đàn ông nhiều đời phải chứng minh. Bây giờ cách chứng minh biến tướng: thay vì cày ruộng cuốc đất, bạn mua chiếc áo oversize và chụp ảnh ở quán coffee có style nghệ thuật. Thời đại đã đổi, nhưng logic cơ bản vẫn vậy: biểu diễn để được công nhận.

Chúng ta hãy cùng bóc tách các cơ sở của nó, để từ đó tìm ra cách sống chuẩn, không gượng ép, không… làm màu. Chứ không đơn thuần là bài viết trích dẫn đầy đủ số liệu "giới này vượt trội hơn giới kia" nhưng nguyên nhân tại sao xuất hiện sự thua chột ở giới tính đó và giải pháp cải thiện căn bằng giới thì cũng chẳng có.

Trong các chương tiếp theo, bài viết sẽ khai thác triệt để. Chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu nguồn gốc lịch sử, các yếu tố tạo nên nó, và những biểu hiện cụ thể trong văn hóa, tâm lý, đời sống số. Cuối cùng, bài viết sẽ đưa ra dự đoán về tương lai của "nam tính" trong thế kỷ 21 - thời điểm mà đàn ông đang dần học cách sống thật thay vì cứ phải gồng mình.

Xin chào mình là Kraven, bạn đang đọc bài viết "Làm đàn ông" kiểu gì cho đúng? - Khi nam tính trở thành một màn trình diễn.

Xã hội hiện đại đang bước vào thời kỳ định nghĩa lại mọi thứ - từ giới tính, vai trò, đến cả ý nghĩa của việc trở thành một người đàn ông như thế nào cho chuẩn. Nhưng nghịch lý nằm ở chỗ: trong khi phụ nữ được khuyến khích thể hiện bản thân theo nhiều cách khác nhau - có thể làm phụ nữ truyền thống, phụ nữ hiện đại, mạnh mẽ, hoặc thùy mị gia giáo - thì nhiều nam giới vẫn đang phải gánh trên vai một khuôn mẫu nặng nề hậu công nghiệp.

Hình ảnh của "người đàn ông lý tưởng" vẫn ở đó, ở khắp mọi nơi và nó truyền đi nhanh chóng từ mạng xã hội, phim ảnh, tiểu thuyết cho đến cuộc sống thường nhật. Anh ta phải là người cứng rắn, vô cảm, luôn kiểm soát được mọi thứ, và dĩ nhiên, phải thành công. Nhưng điều này lại song hành với những tư tưởng tân tiến, cấp tiến của những năm gần đây: ủng hộ nữ quyền, uyên bác về tri thức, nhưng cũng say mê với gu riêng.

Chính trong sự đối lập đó, đàn ông bị mất phương hướng. Khái niệm "Nam tính trình diễn" (Performative Male) ra đời như một điều tất yếu. Nó miêu tả những hành vi có chủ đích mà người đàn ông cố gắng thể hiện. Mục đích là để chứng minh bản lĩnh, để được tập thể chấp nhận, hoặc để tránh bị xem thường. Đó là một vở kịch xã hội nơi người ta buộc phải diễn vai "đàn ông thật sự" thay vì thoải mái sống thật với chính mình.

Khái niệm "trình diễn" này cần được tách biệt rõ ràng với "Nam tính bá quyền" (Hegemonic Masculinity). Nhà xã hội học R. W. Connell định nghĩa Nam tính bá quyền là tập hợp những thực hành mang tính giới. Nghe thì khó hiểu nhưng cơ bản nó là các hoạt động có chức năng duy trì quyền lực tối thượng của nam giới trước nữ giới, củng cố chế độ phụ hệ và nó có thể thay đổi theo các thời kỳ khác nhau - tức vào thế kỷ này thì nam tính là thế này, nhưng thế kỷ khác thì nam tính là thế kia . Kiểu nam tính này phải hoàn toàn trùng khớp với hình dung của xã hội phụ hệ về một người đàn ông "hoàn hảo" - cả về ngoại hình lẫn phẩm chất.

Nếu "bá quyền" là hệ thống lý tưởng về quyền lực và vị thế của nam giới trong xã hội, thì "trình diễn" chính là hành động thực tế, "diễn" để thống trị. Đó là nỗ lực cá nhân nhằm đạt đến, hoặc níu giữ, vị thế quyền lực đó.

Ở thời kỳ này, "nam tính" gần như là từ đồng nghĩa với "sức mạnh cơ bắp". Tư duy rất đơn giản: ai mạnh thì thắng. Khi xã hội vận hành chủ yếu dựa vào lao động tay chân, người khỏe hơn, người có khả năng đánh bại kẻ thù, bảo vệ gia đình và lãnh thổ sẽ nghiễm nhiên giữ được địa vị. Vai trò của người đàn ông được định giá bằng khả năng sinh tồn. Biểu tượng đàn ông cứng rắn, dũng mãnh lúc này mang một nền tảng thực tế và trực quan nhất - nó là chìa khóa để tồn tại.

Khi máy móc và nhà máy bắt đầu thống trị, chân dung đàn ông buộc phải thay đổi mạnh mẽ. Anh ta chuyển từ vai trò "chiến binh cơ bắp" sang "người trụ cột kinh tế" (breadwinner). Thành công không còn là việc săn bắn được bao nhiêu, mà nó chuyển sang được đo lường bằng tiền lương, danh vọng và vị trí trong công ty.

Cảm xúc bị coi là thứ rườm rà và cản trở: đàn ông phải tập trung làm tốt công việc, nuôi dưỡng gia đình và giữ thể diện. Từ đây hình thành áp lực khổng lồ phải thành đạt về kinh tế, phải che giấu mọi yếu mềm. Thu nhập trở thành thước đo phẩm giá đàn ông.

Tháp nhu cầu Maslow từng được giảng dạy như một sơ đồ đơn giản: trước hết là ăn no mặc ấm, rồi an toàn, kết nối, tự trọng, và cuối cùng là nhu cầu tự thể hiện bản thân. Thế kỷ 21, hầu hết chúng ta đã chạm đến những bậc thấp hơn một cách dễ dàng hơn bất cứ thời đại nào trước đây. Thức ăn không còn là vấn đề khi một cú click là đồ ăn trước cửa, không còn sống trong hang (trừ khi bạn là fan đội bóng nào đó), thông tin kết nối gần như vô hạn. Khi những nhu cầu sinh tồn và an toàn được thỏa mãn, con người bắt đầu mơ tới nhu cầu cao nhất: tự thể hiện bản thân, được nhìn nhận, được công nhận.

Và đây chính là nơi Performative Male xuất hiện, như một sản phẩm tất yếu của xã hội hiện đại. Không còn chiến tranh hay cường độ lao động khắc nghiệt để khẳng định bản lĩnh, nam tính giờ phải được đo bằng lượt thích, lượt theo dõi, bằng hình thể được cường điệu trên Insta, bằng video YouTube, TikTok khoe cơ bắp hay kỹ năng sống, hay bằng những phát ngôn dứt khoát đôi khi là độc hại, tranh cãi trên X, Thread.

Điều này cũng giải thích tại sao những hình mẫu alpha male mạng xã hội bùng lên nhanh chóng. Những người đàn ông này nắm bắt logic của Maslow phiên bản 2.0: họ thỏa mãn nhu cầu tự thể hiện một cách tối đa - cơ thể, phong thái, lời nói, cả thái độ với phụ nữ, đều được thiết kế để tối đa lượt xem. Video dạy cách làm chủ cuộc sống, khóa học "đàn ông thực thụ", podcast tư duy chiến thắng. Cảm xúc được loại bỏ, thành công vật chất trở thành đạo đức, và quyền lực là chỉ số tương tác.

Nhưng cái gì được biểu diễn quá mức, cuối cùng lại quay ngược vào người thể hiện. Khi nam giới liên tục gồng mình để chứng minh bản lĩnh, họ rơi vào trạng thái mâu thuẫn nội tâm: muốn yếu đuối nhưng sợ bị coi là thất bại, muốn chia sẻ nhưng sợ bị chê cười. 

Người cha dù ở nhà, nơi làm việc, hoặc trước mặt bạn vẫn trình diễn một khuôn mẫu: người cha phải là trụ cột "cứng cỏi", che giấu nỗi buồn, liên tục "trình diễn" sự mạnh mẽ để con cái yên tâm. Nhưng trên bàn nhậu khi rượu vào lời ra, Người cha của bạn khóc khi ngồi cùng bạn bè, vì sắp phải chứng kiến con trai/con gái mình rời xa để lên Đại học. - Và đó là câu chuyện có thật về cha mình. Đó là ví dụ đơn giản hóa cho thuyết của Erving Goffman là người đã nhìn nhận đời sống xã hội hệt như một sân khấu kịch. Chúng ta đều là diễn viên, đeo "chiếc mặt nạ" và sắp xếp mọi thứ xung quanh để người khác nhìn mình theo cách mình muốn.

Judith Butler lại đề xuất một cách nhìn triệt để hơn: giới tính không phải là thứ có sẵn từ trong cơ thể. Nó là những hành động được lặp đi lặp lại hàng ngày, liên tục. "Nam tính" tồn tại vì người ta không ngừng tạo ra nó qua cách họ nói, cách họ đứng, cách họ phản ứng. Nếu một người đàn ông ngừng lặp lại những hành vi theo quy chuẩn đó, khái niệm "Nam tính" trong mắt xã hội sẽ bị lung lay.

Hôm rồi mình ở tiệm sửa xe gần nhà. Trưa nắng gắt, ai cũng mệt. Có một anh tầm 30 tuổi dẫn chiếc xe tay ga vào, nói chuyện nhẹ nhàng với chú thợ: "Anh ơi, hình như lốp em nó mềm hay sao ấy" - vâng câu nói đó hoàn toàn bình thường.

Nhưng ngay lúc đó, ba anh khác đang sửa xe bên cạnh quay sang nhìn. Kiểu: đàn ông gì nói chuyện "ngọt" quá vậy? Không có cái chất "rắn rỏi" mà người ta quen gán cho mấy cảnh sửa xe đầy dầu mỡ.

Thế là chàng hư xe kia như bị xã hội phê phán, anh thay đổi ngay. Chỉ vài giây. Anh bắt đầu đứng dạng chân hơn. Giọng trầm xuống: "Ờ chắc nó xì hơi… kiểm tra giúp em với". Mặt nghiêm lại, không cười nữa. Tay chống hông....

Cả cảnh tượng diễn ra chưa đến 30 giây. Nhưng bạn thấy rõ mô hình Butler:

"Nam tính" không phải bản chất. Nó là hành vi người đàn ông bật lên - tắt đi tùy vào ánh nhìn xung quanh.

Đây là phần mình thấy thú vị và tréo cẳng ngỗng nhất: xã hội hiện đại đang đồng thời yêu cầu đàn ông phải biết nhạy cảm, chia sẻ cảm xúc, trở thành người cha tốt, và tham gia vào việc nhà; nhưng văn hóa đại chúng vẫn dành sự tôn vinh lớn cho sự chai sạn và "thành công thô".

Bạn có thể thấy hai luồng chảy song song trên mạng xã hội: các influencer đặc biệt là nữ giới khuyến khích "vulnerability" (khả năng tỏ ra yếu mềm để kết nối), trong khi các thương hiệu lại ca ngợi "emotional intelligence" (trí tuệ cảm xúc). Hệ quả là: đàn ông bị kẹt cứng giữa hai kịch bản đối lập.

Ví dụ trong bộ phim kinh điển Fight Club - rất tài tình khi dự đoán được tương lai - khi nhân vật chính - anh ta được mời gọi trở thành một người tiêu dùng "có gu",. Anh ta cố gắng tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống qua việc mua sắm đồ đạc Ikea, cố gắng "tỏ ra yếu mềm" bằng cách tham gia các nhóm trị liệu tâm lý (dù anh ta không thực sự mắc bệnh). Và rồi anh tạo ra Tyler (nhân cách thứ 2 của nhân vật chính) là hiện thân của "Nam tính bá quyền" thời hiện đại: cứng rắn, vô luật pháp, vô cảm, và hoàn toàn không quan tâm đến bất kỳ quy tắc xã hội nào. 

Vì xã hội không cho phép nhân vật chính hòa hợp hai vai diễn đó, tâm lý anh ta đã tự tạo ra Tyler Durden một nhân cách khác chỉ để "thực hiện" phần kịch bản "thô bạo" đã bị đè nén.

____________________

"Performative Male" chính là sản phẩm của sự pha trộn hỗn độn này - là sự lai căng giữa văn hóa cũ và tư tưởng đàn ông hiện đại.

Tóm lại, mình muốn bạn nhìn nhận "Nam tính trình diễn" là một lối sống được sinh ra một cách tất yếu. Nó không phải là một hiện tượng lẻ tẻ mà là sản phẩm của lịch sử và cơ chế xã hội. Từ sức mạnh cơ bắp, qua vai trò trụ cột, cho đến sân khấu đời sống hiện đại, áp lực ấy được củng cố bằng các cơ chế thưởng phạt hành vi.

Khi nói về "nam tính trình diễn", đừng tưởng đó là vấn đề cá nhân. Có một hệ thống khổng lồ: gia đình, trường học, bạn bè, truyền thông, và cả nền kinh tế. Mỗi tầng lớp xã hội đều vô thức dạy đàn ông cách "phải là đàn ông". Thưởng cho việc tuân thủ là sự chấp nhận, còn cái giá thường là cảm xúc bị bóp nghẹt.

Những câu quen thuộc kiểu "Đàn ông không được khóc", "Con trai phải mạnh mẽ", "Phải là trụ cột". Trường học thì bỏ trống mảng "giáo dục cảm xúc". Con trai được khuyến khích tranh đua, chiến thắng, chứ hiếm khi được dạy cách nhận diện nỗi buồn hay thất vọng. Lớn lên, họ biết giải tích, cơ học lượng tử, nhưng không biết nói: "Tôi đang bị tổn thương". Đây là lý do dù nữ giới trầm cảm nhiều hơn, nhưng tỷ lệ đàn ông tự sát lại cao hơn, vì phụ nữ khi gặp vấn đề họ thường có xu hướng chia sẻ. Nhưng ngược lại với đàn ông - chia tay, thất nghiệp, bị hạ thấp, họ chọn cách: im lặng, lạnh lùng, hành động để chứng minh vẫn ổn. Đêm đến, giọt nước mắt rơi và chai rượu rỗng lăn lông lốc trong góc phòng.

Từ James Bond đến Batman, kịch bản luôn xoay quanh một kiểu đàn ông có quyền lực, ít biểu lộ cảm xúc và luôn kiểm soát được mọi thứ. Trẻ em lớn lên cùng những hình tượng ấy, và dần tin rằng đó là "chuẩn mực nam giới".

Còn quảng cáo thì biến nam tính thành thứ có thể mua được. Xe thể thao, đồng hồ Thụy Sĩ, rượu mạnh, phòng gym - tất cả đều gắn với hình ảnh đàn ông thống trị, mạnh mẽ, nhiều tiền, có thân hình vạm vỡ. Thông điệp ngầm là: "Nếu bạn sở hữu sản phẩm này, bạn sẽ là đàn ông thực thụ."

Dễ thấy nhiều người đàn ông dùng đồ công thái học, máy tính gaming chục triệu, giày da, bàn ghế Ikea, phòng bếp Minimalist, quần áo Kun-mate (bạn biết mình nói brand nào mà), wifi tốc độ cao nhưng vẫn không biết mình sống vì điều gì.

Đây là một kiểu performative khác: biểu diễn bằng tiêu dùng. Không trực tiếp nói "tôi mạnh mẽ", mà để tiền bạc và vật chất nói thay.

 Mở mắt ra Instagram, TikTok, YouTube, bạn sẽ thấy cơ bắp đang lên ngôi. Hình xăm, áo ba lỗ, video tập gym tràn ngập. "Body as proof of manhood" - cơ thể trở thành minh chứng cho bản lĩnh. Đây là công thức đơn giản cho các influencer về mảng nam giới ngoài kia, đơn giản chỉ cần nhìn bằng mắt người xem vô hình trung gắn họ với sự nam tính. Nhưng sự nam tính của một người thực sự đến từ đức tín bên trong, cách họ sống, không chỉ đơn giản là nâng tạ hay uống whey mà nam tính được.

Hễ cầm matcha latte hay món healthy là biết ngay đang có đứa đang diễn. Ăn uống không biết từ khi nào - có lẻ từ thời các clip mulkbang - mà giờ thành cái mà để khoe sự "nghệ thuật" của bản thân, lối sống "sạch". Họ chọn matcha latte vì đó là thức uống theo trend, ông đàn ông nào còn ôm bia rượu là đang tụt hậu, unhealthy. Giờ đây, nhấm nháp trà xanh, sống chậm, tạo cảm giác vừa tinh tế, vừa trí thức.

Sự lố lăng chưa dừng lại ớ đó, mà còn đó là: Tai nghe có dây, không AirPods, muốn lộ gu nhạc indie, vintage, hoài cổ. Túi tote in slogan hay móc Labubu thay cặp da dày cũ kỹ. Quần ống rộng, áo oversized, màu trầm ấm, kiểu như đang nói: "Tôi độc lập, có gu riêng". Đấy là còn chưa kể đến việc nghe nhạc bằng đĩa than nữa đấy.

Cầm cuốn The Bell Jar hay bất kỳ sách nào được gán mác "trí thức" hay liên quan đến nữ quyền, là đang định vị mình là người đàn ông tiến bộ, sâu sắc. Thật sự không rõ đọc được bao nhiêu chữ mà chủ yếu là truyền thông điệp gửi ra xã hội: "Tôi quan tâm đến những vấn đề quan trọng, tôi khác biệt và hiểu đời". Đến mức có một thuật ngữ riêng đó là "Performative Reading" - lấy sự chú ý của mọi người bằng việc đọc sách.

Nếu đời thực là sân khấu, thì mạng xã hội chính là nơi sự trình diễn đạt đến đỉnh cao. Trong kỷ nguyên số, việc ‘có gu’ và ‘tiến bộ’ không chỉ là một vai diễn, mà là một sản phẩm số được thuật toán ưu tiên.

TikTok, Instagram, YouTube, X. Một "like" là tràng pháo tay, một bình luận là tiếng hô khán giả. Trong môi trường này, nam tính trình diễn phát triển mạnh vì nó đáp ứng logic mạng xã hội: phải thể hiện để tồn tại.

Một dạng tinh vi hơn là Performative Allyship. Đàn ông thể hiện là "đồng minh" phong trào bình đẳng giới, chia sẻ #RespectWomen, nhưng đời thực vẫn duy trì định kiến hay hạ thấp người khác giới. "Ủng hộ" không phải cam kết mà là chiến lược hình ảnh: "Tôi tiến bộ", để được khen, "like", được xem khác biệt.

Mạng xã hội thưởng cho hành vi trình diễn. Video càng tranh cãi, càng lan truyền; câu nói càng gay gắt, càng được trích lại. Những người đàn ông cực đoan về giới, khinh miệt phụ nữ, hay "bất khuất" nhận về lượng tương tác khổng lồ. Điều đó giải thích vì sao clip bạo lực dễ viral hơn: cứ xem vụ đánh phụ nữ tại chung cư Hà Nội, hay tổng tài ra lệnh đánh nhân viên như ví dụ nhé.

Khi mọi hành động, lời nói, cảm xúc đều phải qua bộ lọc "đàn ông thật sự", mệt mỏi trở thành trạng thái mặc định. Kiểm soát, giả vờ, và diễn vai mạnh mẽ liên tục khiến cảm giác tự nhiên bị đánh mất.

Khoảng cách giữa "con người thật" và "vai diễn" càng rộng. Họ muốn được yếu đuối, nhưng lại sợ bị xem là thất bại. Áp lực trình diễn liên quan trực tiếp đến trầm cảm, lo âu, rối loạn hình ảnh cơ thể. Nhiều người tập gym không phải để khỏe, mà để được nhìn nhận; làm việc không phải để hài lòng, mà để được tôn trọng.

Xét về GPA ở Mỹ, nữ giới đang thống trị: 2/3 top 10% là nữ, trong khi 2/3 nhóm 10% kém nhất lại là nam. Điều này cho thấy nam sinh đang tụt hậu rõ rệt, đặc biệt ở các khu vực khó khăn, nơi họ thua kém cả môn Toán lẫn tiếng Anh. Lương của hầu hết nam giới không có bằng đại học đã giẫm chân tại chỗ kể từ năm 1979. [Economic Policy Institute (EPI) và Schwartz Center for Economic Policy Analysis.]

Nghiên cứu tội phạm học chỉ ra phần lớn hành vi bạo lực xuất phát từ nhu cầu khẳng định địa vị hoặc phản ứng với cảm giác bị xúc phạm [DeKeseredy, 2011]. Trong mắt nhiều đàn ông, "mất kiểm soát" đồng nghĩa với "mất nam tính". Để giành lại, họ chọn cách tấn công. Và khi hình thể, giọng nói bẩm sinh của đàn ông  đã vốn vượt trội hơn phụ nữ, bạn và mình đều đoán được kết cục thế nào.

Bạn đã tự bao giờ hỏi tại sao những người tham gia taoj tài khoản trên các trang kiểu "Ép bê tám tám" lại toàn là nam giới chưa? Môi trường online kích hoạt tâm lý "thích rủi ro" ở nam giới trẻ tuổi, thúc đẩy văn hóa "làm giàu nhanh" (get-rich-quick) và các tệ nạn như cờ bạc trực tuyến. Điều này kéo họ ra khỏi con đường phát triển nghề nghiệp truyền thống, khiến họ tìm kiếm "địa vị" nhanh chóng thông qua "trình diễn" thành công ảo - flexing trên mạng xã hội.

Việc xã hội quá tập trung vào "Tương lai là của nữ giới" (Future is Female) khiến nhu cầu hỗ trợ nam giới bị xem nhẹ, dẫn đến tình trạng "lạc hậu". Thực tế là cả hai giới đều cần được hỗ trợ và tôn vinh tiềm năng như nhau. Khi cảm thấy lạc lõng và bị "mất vai trò" trong xã hội hiện đại, nhiều nam giới trẻ buộc phải trình diễn một bản sắc giả tạo để tìm kiếm sự công nhận.

Khi nam giới được dạy rằng giá trị nằm ở che giấu, kiểm soát, và thống trị, họ đánh mất yếu tố quan trọng nhất để kết nối với con người khác: sự chân thành.

Vậy, có lối thoát nào khỏi cái bẫy trình diễn này không? Khi ranh giới giữa ‘mạnh mẽ’ và ‘tinh tế’ đều là diễn xuất, tương lai nào dành cho nam tính? Chương cuối sẽ đi vào các cách chuyển đổi và giải pháp thực tế, nơi đàn ông có thể vừa sống thật, vừa không bị trừng phạt bởi khuôn mẫu xã hội.

Có lúc mình thấy cái khái niệm "Nam tính trình diễn" giống như lớp trang điểm thôi - ai cũng biết nó là lớp phủ thôi, nhưng vẫn cố giữ cho bằng được vì sợ bị nhìn thấy mặt thật bên dưới - điều buồn cười là càng cố diễn, càng lộ ra sự mệt mỏi. Nam tính nó được đang tái định nghĩa, và may mắn thay, chúng ta có bằng chứng khoa học, nghiên cứu xã hội và trải nghiệm thực tiễn để chứng minh điều đó. Thay vì quyền lực và kiểm soát, nam tính chân thật giờ đặt trọng tâm vào tự nhận thức, kết nối với người khác và chịu trách nhiệm với bản thân. 

Giáo dục cảm xúc và giới tính là bước quan trọng nhất. Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng khi trẻ em, đặc biệt là con trai, được học cách gọi tên cảm xúc, nhận diện cảm xúc của người khác, và hiểu rằng sức mạnh không đến từ áp chế, chúng phát triển khả năng kết nối và tự nhận thức tốt hơn. Việc dạy con trai "không được khóc" không còn hiệu quả nữa; thay vào đó, dạy rằng dễ tổn thương là một dạng sức mạnh giúp họ sống trọn vẹn hơn. Một lớp học, một vòng nói chuyện, một buổi chia sẻ cảm xúc có thể trở thành không gian an toàn, nơi nam giới thực hành kết nối mà không sợ bị đánh giá. ([APA, Psychology of Men & Masculinities], [HeadsUpGuys])

Richard Reeves là một nhà văn và nhà khoa học xã hội, tác giả các quyển sách về nam giới như "Of boys and men". Ông ấy không đi theo hướng "phê phán", mà đi theo hướng "thay thế".

Reeves nói: "Cách tốt nhất để đánh bại thế giới online chính là thế giới offline".

Đàn ông, đặc biệt là các cậu bé, "tin bằng mắt hơn bằng tai". Có nghĩa là họ tin những gì họ nhìn thấy trước mặt. Bố đang rửa bát. Thầy giáo trò chuyện không nạt nộ. Chú hàng xóm vui tính. Huấn luyện viên trung thực.

Những hình mẫu nhỏ đó quan trọng hơn một nghìn video alpha male trên TikTok. Bởi influencer đang chiếm đúng cái khoảng trống mà đời sống hàng ngày để hở ra. 

Giải pháp ở đây đơn giản đến tầm thường - nhưng với bối cảnh 4.0 thì cũng hơi khó - đó là: tăng số lượng đàn ông thật trong đời sống của một cậu bé. Những người không độc hại, không trình diễn, không cố chứng minh gì. Họ hiện diện, họ làm việc, họ sống. Sự có mặt của họ tự nó đã là liều thuốc.

Một người đàn ông yêu thương gia đình là ví dụ sống. Một người thầy tử tế là ví dụ sống. Một ông bố biết xin lỗi con là ví dụ sống. Những hình mẫu sống như thế đủ sức làm loãng toàn bộ kịch bản diễn xuất nam tính ngoài kia.

Nếu performative male là hệ quả của nỗi sợ bị nhìn thấy, thì hỗ trợ tâm lý chính là không gian cho họ được nhìn thấy một cách an toàn.

Reeves đề xuất tăng vai trò nam giới trong các ngành chăm sóc: trị liệu tâm lý, công tác xã hội, giáo dục. Hơi kỳ lạ, vì mình cũng có quan điểm phụ nữ tốt hơn đàn ông ở khoảng cảm xúc. Nhưng thực chất lý do là: nhiều đàn ông thấy dễ mở lòng hơn khi nói chuyện với một người đàn ông khác. Một kiểu đồng cảm thầm lặng.

Dù cùng là ngành sức khỏe tâm lý, nhưng therapist nam chắc chắn sẽ cư xử đúng mực hơn therapist nữ trong trường hợp trong bài viết này:

Theo bài viết, đây là lời của chị PhD - PhD là viết tắt của Doctor of Philosophy, Tiến sĩ Triết Học.

Còn đây là lời chia sẻ của một nhà trị liệu là nam giới:

Đó là sự khác biệt giữa nam-nam, và nam- nữ.

Kỹ thuật "vai kề vai" là phát hiện đắt giá nhất của Reeves.

Đàn ông mở lòng tốt hơn khi đi bộ cùng nhau, câu cá cùng nhau, lái xe cùng nhau. Khi hai người cùng nhìn một hướng, không có áp lực giao tiếp mặt đối mặt. Không cần kiểm soát biểu cảm. Không cần trình diễn cứng rắn. Một câu thở dài thôi cũng đủ để bắt đầu cuộc nói chuyện thật.

Cái đẹp nằm ở sự không ép buộc. Chỉ là hai con người đi cạnh nhau vài kilomet, vậy mà lại có sức phá tan lớp áo giáp trình diễn mà họ phải khoác trong đời sống thường ngày.

Phần này dành cho phụ huynh, nhưng thật ra ai cũng nên đọc.

Truyền thông đóng vai trò quan trọng trong việc định hình lại hình ảnh nam tính. Khi những hình ảnh về người cha chăm sóc, người đàn ông biết lắng nghe, hay người bạn đời đồng cảm được tôn vinh, chúng trở thành phản mẫu đối lập với những biểu tượng alpha male độc hại.

Reeves nói: khi con trai xem nội dung độc hại, hãy hít thở sâu. Đừng kết án ngay.

Dùng lòng tò mò để mở cửa, không dùng sự trừng phạt để đóng lại. Hãy hỏi: "Con thấy điều gì trong video này hấp dẫn?" "Người này khiến con thấy mạnh mẽ ở chỗ nào?"

Khi cha mẹ trở thành đồng minh, đứa trẻ sẽ bật lại các kịch bản độc hại theo cách tự nhiên. Chúng học cách phân tích thay vì nuốt trọn. Chúng hiểu vì sao chúng bị thu hút, rồi từ đó biết cách thoát ra.

Khi đàn ông không còn bị ràng buộc bởi "phải mạnh mẽ, phải thành công, phải kiểm soát", họ sống thật, kết nối thật, và hạnh phúc thật. 

Trong suốt hành trình lịch sử và xã hội, "nam tính" đã bị đặt trong khuôn khổ của sự trình diễn. Từ những chuẩn mực truyền thống về sức mạnh, quyền lực, và kiểm soát, đến hình thái hiện đại trên mạng xã hội với các biểu tượng "alpha male" hay "đàn ông thành công", hình ảnh nam giới luôn bị ép vào vai diễn: người phải chứng minh, người phải thắng, người không được yếu mềm.

Cái giá của sự trình diễn ấy là sự đánh mất tính người. Khi cảm xúc bị kìm nén, khi mối quan hệ bị chi phối bởi cạnh tranh, khi áp lực xã hội biến thành nỗi xấu hổ nội tâm, nam giới không chỉ chịu tổn thương mà còn vô thức truyền lại gánh nặng ấy cho thế hệ sau.

Bước sang kỷ nguyên số, sự trình diễn càng trở nên khốc liệt. Thuật toán, hình ảnh, và sự công nhận ảo. Mỗi cái "like" trở thành thước đo giá trị, mỗi video là màn thử vai trong một vở kịch toàn cầu. Nhưng chính trong sự quá tải đó, nhu cầu tái định nghĩa nam tính trở nên cấp bách hơn bao giờ hết.

Tương lai của nam tính phải được xây dựng trên nền tảng của sự đa dạng, linh hoạt và lành mạnh. Một hình mẫu nam giới biết cảm thông, biết đặt giới hạn, biết đối thoại và biết chữa lành. Nam tính không phải là chiếc áo giáp để bảo vệ bản ngã, mà là không gian để con người học cách hiểu chính mình.

Điều này không thể diễn ra trong sự đơn độc. Việc định hình lại chuẩn mực giới cần đến đối thoại cởi mở và hợp tác giữa các giới. Khi nam giới, phụ nữ và các nhóm đa dạng giới cùng tham gia thảo luận, cùng chia sẻ trải nghiệm và cùng tạo ra ngôn ngữ mới cho giới tính, ta mới có thể hướng đến một xã hội công bằng và nhân văn hơn.

Thoát khỏi nam tính trình diễn không phải là từ bỏ bản sắc, mà là hành trình trở về. Trở về với sự thật, với cảm xúc, với khả năng yêu thương và được yêu thương. Và có lẽ, đó mới là ý nghĩa sâu xa nhất của việc làm người.