Xin đừng dịch periodic table là bảng tuần hoàn!

Là một người yêu thích hóa học và cũng đang theo đuổi nó, bảng "tuần hoàn" hóa học là một trong những kiến thức vỡ lòng của tôi. Tôi còn nhớ như in năm lớp 9 đọc thuộc nguyên lý cốt lõi của bảng "tuần hoàn", rằng "tính chất của các nguyên tố biến thiên tuần hoàn theo chiều tăng của điện tích hạt nhân". Tuy nhiên, càng lớn, tôi càng thấy khó hiểu về cái tên "tuần hoàn" mà Việt Nam đã đặt cho cái mà tiếng Anh gọi là periodic table. Càng suy ngẫm, tôi càng không hiểu sao mình chưa thấy ai thắc mắc về cách dịch này, trong khi ít ra nó phải là bảng chu kỳ mới đúng.

Periodic là tính từ tương ứng với period (chu kỳ). Một chu kỳ trong periodic table cũng là một hàng (row), đối sánh với nhóm (group) hay cột (column). Tiếng Anh đã đặt periodic table ngụ ý rằng bảng này có sự biến thiên tính chất theo chu kỳ, các thứ tiếng khác cũng dùng như thế, như tableau périodique (Pháp), Periodensystem (Đức), nguyên tố chu kỳ biểu/元素周期表 (Trung), chu kỳ biểu/周期表 (Nhật), v.v. tìm toét mắt không thấy một nước phát triển nào gọi đây là bảng tuần hoàn hay tương tự!

Nếu cho rằng tuần hoàn không sai, có sự liên tưởng đến chu kỳ thì phải xem lại: Tuần hoàn trong các từ điển tiếng Việt chỉ nói về nghĩa "lặp lại một cách đều đặn", nhưng kỳ thực sự lặp này phải mang tính khép kín như vòng tròn, vì hoàn (環) là cái vòng mà! Chẳng hạn như ta đã dịch circulatory system là hệ tuần hoàn, gồm có sự tuần hoàn phổi (pulmonary circulation) và sự tuần hoàn hệ (systemic circulation), cả hai giúp máu được lưu thông khép kín trong cơ thể, đầu ra của bên này là đầu vào của bên kia. Kinh tế tuần hoàn (circular economy) về nguyên tắc cũng là biến rác thải của ngành này thành nguyên liệu cho ngành khác theo vòng khép kín. Nhưng sự biến thiên trong bảng "tuần hoàn" lại không khép kín đầu nối đuôi mà đi theo hình zig-zag, vậy dịch là tuần hoàn làm sao liên tưởng đến khái niệm?

Trong thời đại tiếng Anh thống trị này thì dịch thuật vẫn có ý nghĩa riêng, trong số đó có làm giàu ngữ vựng tiếng Việt và định hướng tư duy cho người học. Dịch periodic table là bảng tuần hoàn là một cái sai cố hữu, không chỉ bất lợi mà còn có hại đến cách hiểu khái niệm, xin những nhà giáo dục hãy công tâm mà sử dụng bảng chu kỳ!