Vén màn bí mật nghề biên dịch

Chào mừng bạn đến với câu chuyện về biên dịch. Người viết là mình - một biên dịch viên có thời gian kinh nghiệm vừa chạm mức hai con số. Mình đã từng dịch nhiều văn bản từ nghiên cứu khoa học, tài liệu dự án đa quốc gia đến luận án tiến sĩ, trang web học online, giấy tờ kết hôn và cả giấy tờ ly hôn và phân chia tài sản.

Có thể hiểu đơn giản biên dịch nghĩa là dịch viết - dịch lại một văn bản từ ngôn ngữ nguồn sang ngôn ngữ đích. Nghe có vẻ giản đơn nhưng đó là một quá trình khá phức tạp.

Đầu tiên là đọc hiểu nội dung tài liệu gốc. Không phải tài liệu nào cũng dễ đọc và dễ tìm nguồn tra cứu. Có những tài liệu mình đọc xong lần đầu thì hầu như không hiểu được bao nhiêu. Một phần vì tài liệu thuộc chuyên ngành rất lạ, tác giả sử dụng những từ ngữ chưa gặp bao giờ hoặc dùng từ quen thuộc nhưng với nghĩa đặc biệt. Một phần khác là do tác giả viết không logic, gây khó đọc. Thậm chí có nhiều tài liệu cắt dán từ nhiều văn bản khác nhau nên tổng thể vô cùng lủng củng, người dịch vừa đọc vừa lấy tay che miệng ngăn bản thân tuôn ra những lời nói không hay. Nếu thực sự có một tầng địa ngục dành cho những người “khẩu nghiệp” thì chắc sẽ có nhiều chỗ cho biên dịch viên ở đó.

Sau quá trình đọc, hiểu sẽ là quá trình người dịch tạo ra văn bản ở ngôn ngữ đích hay viết/gõ bản dịch. Trong quá trình này, người dịch cần áp dụng kiến thức và kỹ năng trong ngôn ngữ đích của bản dịch để truyền tải nội dung đầy đủ. Người dịch sẽ vận dụng kỹ năng viết của mình để tạo ra một văn bản mạch lạc, dễ hiểu. Và lại một lần nữa, đây là một quá trình phức tạp, vất vả, đôi khi là vật vã.

Bạn phải tìm hiểu đối tượng đọc là ai. Mỗi đối tượng người đọc, mỗi chuyên ngành sẽ có một dạng văn phong phù hợp và những tập hợp thuật ngữ chuyên ngành riêng. Tuy có biên dịch không để ý bước này, nhưng đây là bước quan trọng nếu bạn muốn trở thành một biên dịch đẳng cấp. Mình đã từng được khách phản hồi là dịch đúng nội dung nhưng người trong chuyên ngành không dùng những từ này. Để tránh bị những phản hồi như vậy, cần kinh nghiệm và hiểu biết.

Ngày xưa người biên dịch sẽ tra cứu thuật ngữ bằng từ điển hoặc hỏi các chuyên gia. Ngày nay Internet và AI đã trở thành nguồn tra cứu tuyệt vời cho người biên dịch. Hình thức tra cứu đơn giản nhất là google các thuật ngữ. Tuy nhiên, không phải lúc nào cũng có thể tìm ra được phương án dịch có sẵn, đặc biệt với những thuật ngữ mang tính cục bộ, địa phương chưa có trong ngôn ngữ đích.

Nhiều khi, để dịch được một cụm từ mình phải xem cả một series video trên youtube để hiểu và quyết định dùng từ gì để dịch lại. Mình từng đăng ký một khóa học trên coursera để hiểu về chuyên ngành của tài liệu và các thuật ngữ Tiếng Anh thường dùng trong ngành đó để áp dụng vào bản dịch. Gần đây mình còn dùng ChatGPT để tra cứu. Nhìn chung, tra cứu là một năng lực cốt lõi của người dịch hiện nay, và chủ đề này có thể được viết thành một bài viết khá dài. Có lẽ mình sẽ phải chắp bút thành một bài viết riêng.

Trong khi dịch, bạn sẽ phải đưa lên đặt xuống các từ ngữ để đảm bảo truyền tải đúng nhất và hay nhất nội dung của bản gốc cũng như ý đồ của tác giả. Đôi khi tác giả sử dụng cách chơi chữ chỉ có trong ngôn ngữ gốc và bạn phải cần rất nhiều thời gian và công sức để tìm cách tạo ra một cách chơi chữ tương tự ở tài liệu dịch. Nhiều khi bạn thở dài thườn thượt vì không có cách nào để truyền tải được cách chơi chữ hay như thế.

Ngoài nội dung, người dịch còn cần phải chú trọng đến hình thức, đảm bảo cách trình bày nhất quán với bản gốc. Có những văn bản có định dạng phức tạp với nhiều chữ trong hình ảnh khiến việc thiết kế, chỉnh sửa định dạng trở thành cơn ác mộng, thời gian thực hiện dài hơn nhiều lần so với thời gian dịch. Cũng có những văn bản mà người viết sử dụng chính định dạng để tạo nên ý nghĩa - mỗi chỗ xuống dòng, qua trang, vị trí đặt trích dẫn đều tạo nên ý nghĩa cho thông điệp. Tuy nhiên, số chữ của bản dịch luôn chênh lệch với bản gốc, ảnh hưởng trực tiếp đến việc truyền tải ý nghĩa nhất quán với bản gốc. Thậm chí, có những trường hợp phải cân đo đong đếm từng chữ một. Ví dụ, nếu dịch phụ đề thì phải căn số chữ để tránh trường hợp số ký tự phụ đề quá dài, người đọc sẽ không đủ thời gian đọc.

Nghề biên dịch cũng ảnh hưởng nhiều tới sức khỏe. Việc ngồi lâu trên máy tính và phải đọc chữ nhiều khiến biên dịch gặp các vấn đề về mắt, lưng. Thế nên bạn sẽ hiếm thấy biên dịch viên nào đẹp trai, xinh gái chuẩn soái ca. Tuy nhiên, mình đảm bảo rằng biên dịch sẽ mang lại cho bạn vẻ đẹp tri thức (mặc dù không phải ai cũng có thể nhìn xuyên qua vẻ ngoài kém hấp dẫn của biên dịch để thấy được vẻ đẹp này)

Bước cuối cùng của biên dịch là rà soát bản dịch. Dịch xong lần đầu mới chỉ là vòng đầu khởi động. Để về đích bạn phải đọc đi đọc lại bản dịch nhiều lần. Tìm ra những lỗi sai về ngôn ngữ, về cách hành văn. Thông thường mình chỉ yên tâm với bản dịch khi đã rà soát lại ít nhất 03 lần.

Học gì để trở thành biên dịch? Cũng như phiên dịch, gần như không có một tiêu chuẩn hay giấy phép hành nghề biên dịch ở Việt Nam, trừ một số vị trí cần chức danh và chữ kí trách nhiệm như biên dịch cho cơ quan hay phòng công chứng. Nhìn chung, người dịch có thể tốt nghiệp từ nhiều ngành học khác nhau. Dĩ nhiên một bộ phận lớn vẫn xuất thân từ ngành ngôn ngữ. Lợi thế khi học ngôn ngữ là bạn hiểu sâu sắc và bài bản về ngôn ngữ. Nhưng nếu chỉ học ngôn ngữ thì bạn sẽ thiếu kiến thức chuyên ngành. Còn người làm biên dịch tốt nghiệp từ ngành khác thì sẽ có kiến thức chuyên ngành nhưng lại thiếu kiến thức về ngôn ngữ. Thậm chí mình đã gặp vài người có tên trong danh sách dịch giả của một quyển sách dịch từ tiếng Anh nhưng còn không thể giao tiếp bằng ngôn ngữ này. Có lẽ họ dùng phần mềm dịch sang tiếng Việt và hiệu đính lại. Nhưng đó chỉ là thiểu số và cũng không đi theo nghề dịch lâu dài được.

Làm biên dịch ở đâu? Nơi đầu tiên bạn có thể nghĩ đến là công ty dịch thuật. Bạn có thể làm một nhân viên dịch thuật toàn thời gian tại công ty. Mình thấy rằng có vẻ ngày càng ít vị trí như vậy vì sự thuận lợi của internet khiến các công ty dịch thuật ưu tiên tuyển dụng cộng tác viên phiên dịch, tránh việc phải chi trả nhiều khoản chi phí cố định cho nhân viên toàn thời gian. Nơi thứ hai là vị trí biên dịch ở một công ty hay dự án. Hiện nay, hiếm có vị trí chuyên môn biên dịch mà bạn sẽ làm kiêm thêm các công việc phiên dịch, hành chính, thư ký,… Nơi làm việc thứ ba là làm việc tự do (freelance), trực tiếp với khách hàng hoặc làm cộng tác viên với công ty dịch thuật. Làm việc tự do sẽ gặp rủi ro là thu nhập bấp bênh. Thông thường, người ta chỉ làm biên dịch tự do khi có công việc khác hoặc đã có rất nhiều kinh nghiệm và mối quan hệ.

Thu nhập của nghề biên dịch có cao không? Theo khảo sát khá chủ quan của mình thì mức lương dành cho công việc biên dịch ở các công ty nằm ở mức trung bình như các ngành nghề khác. Ở Việt Nam chúng ta chưa có một chuẩn rõ ràng quy định về giá của các bản dịch. Hiện nay, mình thấy rằng các biên dịch sẽ tham khảo EU Cost Norm về giá dịch (12USD/trang 350 chữ). Tuy vậy, trong đời sống thực tế, giá dịch sẽ đa dạng, tùy theo độ khó của tài liệu, kinh nghiệm của biên dịch, độ chịu chi của khách hàng,… Kinh nghiệm làm nghề của mình khi làm freelance là nếu bạn đã có kinh nghiệm và uy tín, và tạo dựng mối quan hệ tốt thì mức thu nhập của bạn sẽ cao hơn trung bình khá nhiều. Biên dịch càng có nhiều tài liệu dịch thì càng ít ra ngoài và ít thời gian để tiêu tiền. Liệu đó là điều tích cực hay tiêu cực, mời bạn tự suy xét.

Tương lai của nghề biên dịch? Có lẽ điều gây ảnh hưởng nhất đối với nghề biên dịch hiện nay là AI và công nghệ. Hiện nay AI và công nghệ dịch thuật đã khiến việc biên dịch tài liệu trở nên thuận tiện, dễ dàng hơn. Trong nhiều tình huống, AI có thể gần như hoàn toàn thay thế cho biên dịch. Điều này cũng ảnh hưởng tới mức giá và cơ hội việc làm cho biên dịch viên. Tuy vậy, các tài liệu quan trọng vẫn cần biên dịch viên. Mình dự đoán rằng trong tương lai nhu cầu về biên dịch sẽ giảm dần nhưng tiêu chuẩn về biên dịch sẽ tăng lên

Tuy tương lai của biên dịch có vẻ không quá tươi sáng nhưng mình thấy rằng biên dịch vẫn là một công việc mang lại nhiều lợi ích cho bản thân. Bạn sẽ được tiếp xúc với nhiều văn bản khác nhau. Vì bắt buộc phải hiểu thì mới có thể dịch được nên kỹ năng đọc hiểu ngôn ngữ của bạn sẽ tăng lên rất nhiều. Có những khoảnh khắc bạn sẽ ồ lên thích thú vì không ngờ có những cách viết thú vị, những từ ngữ hay ho mà bạn chưa từng gặp bao giờ.

Và nếu bạn yêu thích đọc thì biên dịch sẽ giúp bạn trở thành người đọc sâu sắc hơn, bạn sẽ chạm tới những tầng nghĩa rất sâu của một tài liệu mà nếu đọc bình thường bạn có thể bỏ qua. Vì lúc đó bạn không chỉ đọc cho vui. Với mình, biên dịch còn là một trải nghiệm giao tiếp tuyệt vời. Nhiều lúc đọc bản gốc, mình có thể cảm nhận những đoạn tác giả viết cao hứng, những đoạn bế tắc và những đoạn tác giả viết cẩn trọng.

Biên dịch còn giúp bạn trở nên cẩn thận hơn. Mỗi câu chữ viết sai lỗi chính tả cũng có thể biến bản dịch thành thảm họa. Thế nên, càng làm lâu bạn sẽ có xu hướng trở nên cẩn trọng và … khó tính. Nhưng điều này cũng xứng đáng. Hiếm có niềm vui nào bằng việc nghĩ ra được một từ ngữ đắt giá để truyền tải ý nghĩa bản dịch. Cảm giác đạt được thành tựu đó có thể khiến bạn hân hoan, vui vẻ cả ngày.

Một lợi ích khác của biên dịch mà mình nhận ra là biên dịch giúp bạn trở thành giảng viên xịn hơn. Ngoài làm biên dịch, mình còn làm giảng viên tiếng Anh và mở một vài lớp riêng. Kinh nghiệm và kiến thức khi dịch giúp mình có thể cung cấp cho người học những kiến thức sâu sắc, chỉ ra những cách dùng ngôn ngữ nói và viết hiện đại nhất, vượt qua ngoài phạm vi sách vở. Mình cũng có thể cho người học thấy nhưng lỗi sai thường gặp do thói quen dịch từ ngôn ngữ mẹ đẻ ra. Và mình cũng thiết kế các hoạt động dựa trên dịch thuật để tăng cường kỹ năng phản xạ và sử dụng ngôn ngữ chính xác. Nhờ vậy, người học thường đánh giá bài học của mình là thú vị và sinh động trong các form phản hồi về giảng viên.

Tổng kết lại, biên dịch không phải là một công việc dễ làm, thậm chí còn đang đối mặt với nhiều thách thức. Nhưng biên dịch cũng là một công việc hấp dẫn và mang lại giá trị cho bản thân người làm nghề. Không có lúc nào là quá muộn để bắt đầu biên dịch, kể cả chỉ làm việc này như một sở thích. Vì đơn giản, biên dịch gần như không mất chi phí và thời gian bạn dùng để biên dịch luôn luôn mang lại giá trị xứng đáng.