Vai trò của Việt Nam trong lịch sử tiền tệ toàn cầu

Mở đầu: Tiền tệ - Sức mạnh thầm lặng của thế giới

Tiền không chỉ là thứ bạn cầm trên tay hay thấy trong tài khoản ngân hàng. Nó là công cụ định hình quyền lực, ảnh hưởng đến cả thế giới, từ giá bát phở bạn ăn sáng đến những quyết định lớn lao của các quốc gia. Trong lịch sử hiện đại, Mỹ đã dùng tiền tệ để trở thành “ông lớn” toàn cầu, từ hệ thống Bretton Woods sau Thế chiến II đến Petrodollar ngày nay. Nhưng bạn có biết không, một nước nhỏ như Việt Nam cũng từng góp phần làm thay đổi “luật chơi” ấy?

Hãy tưởng tượng: Chiến tranh Việt Nam không chỉ là câu chuyện về bom đạn, mà còn là một cú huých khiến hệ thống tiền tệ thế giới lung lay. Từ đó, Mỹ phải tìm cách mới để giữ vị thế, và Việt Nam cũng dần tìm chỗ đứng của mình trong thế giới hiện đại. Trong bài blog này, chúng ta sẽ cùng khám phá hành trình đó—từ những ngày đầu của Bretton Woods, qua chiến tranh khốc liệt, đến Petrodollar và tình hình ngày nay. Việt Nam nhỏ bé đã ảnh hưởng thế nào? Hãy cùng tìm hiểu nhé!

Hệ thống Bretton Woods: Khi Mỹ đặt “luật chơi” đầu tiên

Sau Thế chiến II, thế giới như một ngôi nhà đổ nát. Các nước kiệt quệ vì chiến tranh, thương mại quốc tế gần như tê liệt, tiền tệ thì mất giá loạn xạ. Năm 1944, tại một thị trấn nhỏ ở Mỹ gọi là Bretton Woods, 44 quốc gia ngồi lại với nhau, cầm đầu là Mỹ và Anh, để lập ra một hệ thống tiền tệ mới. Nói đơn giản, họ muốn tạo ra một “sân chơi” mà ai cũng biết luật.

https://nghiencuuquocte.org/2016/04/27/hoi-nghi-bretton-woods-1944-quyet-dinh-nhung-gi/

Luật chơi ấy thế nào?

Đô la Mỹ là “tấm vé vàng”: Mỹ hứa rằng cứ 35 đô la thì đổi được 1 ounce vàng. Nghe giống như một lời cam kết chắc nịch, đúng không? Điều này khiến đô la trở thành đồng tiền mà cả thế giới tin dùng.

Các nước khác bám vào đô la: Các đồng tiền như bảng Anh, franc Pháp hay yen Nhật được “neo” vào đô la với tỷ giá cố định. Nếu giá lệch quá, họ phải mua hoặc bán đô la để giữ ổn định.

Hai người giám sát: Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) và Ngân hàng Thế giới ra đời để giữ cho hệ thống này vận hành trơn tru. IMF cho vay ngắn hạn khi nước nào gặp khó, còn Ngân hàng Thế giới giúp xây dựng lại những gì chiến tranh phá hủy.

Mỹ được lợi gì?

Hệ thống này đặt Mỹ vào vị trí trung tâm. Các nước cần đô la để mua hàng hóa, trả nợ, hay ổn định kinh tế. Ví dụ, Nhật Bản sau chiến tranh tích lũy đô la để mua máy móc từ Mỹ, giúp họ phục hồi thần kỳ. Những năm 1950–1960, thương mại toàn cầu bùng nổ, và Mỹ trở thành “anh cả” kinh tế.

Việt Nam thời đó ra sao?

Trong khi thế giới đang chơi theo luật Bretton Woods, Việt Nam lại bận rộn với cuộc đấu tranh giành độc lập từ Pháp. Sau Hiệp định Geneva 1954, đất nước bị chia đôi: miền Bắc theo xã hội chủ nghĩa, dựa vào viện trợ từ Liên Xô và Trung Quốc; miền Nam dựa vào Mỹ. Việt Nam chưa tham gia trực tiếp vào hệ thống này, nhưng cuộc chiến sau đó sẽ khiến cả thế giới chú ý.

Chiến tranh Việt Nam: Cú đánh làm rung chuyển Bretton Woods

Chiến tranh Việt Nam (1955–1975) không chỉ là câu chuyện của riêng người Việt. Nó là một trận chiến lớn trong Chiến tranh Lạnh, nơi Mỹ muốn ngăn chặn chủ nghĩa cộng sản lan rộng. Nhưng cái giá phải trả cho cuộc chiến này không chỉ là máu và nước mắt, mà còn là sự lung lay của cả hệ thống tiền tệ toàn cầu.

Chiến tranh tốn bao nhiêu?

Mỹ đổ vào Việt Nam khoảng 168 tỷ USD từ 1965–1973 (tương đương hơn 1 nghìn tỷ USD ngày nay). Năm 1968, chi tiêu quân sự chiếm gần 10% GDP của Mỹ. Để có tiền, Mỹ in thêm đô la, khiến lạm phát tăng vọt từ 1,3% năm 1960 lên 5,7% năm 1970. Ngân sách thâm hụt lớn, năm 1970 lên tới 25 tỷ USD.

Ví dụ thực tế: Chiến dịch Rolling Thunder, khi Mỹ ném bom miền Bắc từ 1965–1968, tốn hàng tỷ đô la. Tiền không chỉ chảy vào Việt Nam mà còn ra nước ngoài, như mua vật liệu từ Nhật Bản hay Hàn Quốc.

https://nghiencuuquocte.org/2017/03/02/tran-dot-kich-dau-tien-chien-dich-sam-ren/

Đô la tràn ra thế giới

Chi tiêu chiến tranh làm Mỹ mất cân bằng tài chính. Thâm hụt cán cân thanh toán tăng từ 3,1 tỷ USD/năm (1960–1969) lên 8,6 tỷ USD vào năm 1971. Thương mại Mỹ cũng chuyển từ thặng dư 6,8 tỷ USD năm 1964 sang thâm hụt 1,4 tỷ USD năm 1971. Đô la tràn ngập thế giới, nhưng không ai biết Mỹ có đủ vàng để “đỡ” chúng không.

Việt Nam chịu ảnh hưởng ra sao?

Miền Nam: Nhận 20 tỷ USD viện trợ từ Mỹ trong 20 năm, nhưng dòng tiền này gây lạm phát kinh khủng ở Sài Gòn—giá gạo tăng gấp đôi từ 1965–1970, có lúc lạm phát chạm 50%. Người dân vừa lo chiến tranh, vừa lo giá cả.

Miền Bắc: Dựa vào 5,4 tỷ USD viện trợ từ Liên Xô và Trung Quốc, không dùng đô la nhiều. Nhưng chiến tranh làm Mỹ suy yếu kinh tế, gián tiếp giúp miền Bắc thêm quyết tâm.

Vàng của Mỹ “bốc hơi”

Dự trữ vàng Mỹ giảm thê thảm, từ 20.000 tấn năm 1950 xuống còn 9.000 tấn năm 1971. Các nước như Pháp thấy Mỹ in tiền quá nhiều, không còn tin vào đô la nữa, nên mang 3 tỷ USD đến đổi lấy vàng. Kho vàng Mỹ cạn dần, chỉ còn đủ “đỡ” 22% số đô la đang lưu hành.

Pháp (Charles de Gaulle): gửi tàu chiến đến Mỹ năm 1965, đòi đổi USD ra vàng theo đúng cam kết.

Thụy Sĩ đổi hơn 50 triệu USD lấy vàng trong 1 tuần.

Các nước khác làm theo → Kho vàng Mỹ chảy máu nghiêm trọng.

Đây là thời điểm mô hình Bretton Woods rạn nứt nghiêm trọng. Thế giới không còn tin USD nữa – vì biết rằng Mỹ không đủ vàng để trả nợ.

“Nixon Shock” và cái kết của Bretton Woods

Ngày 15/8/1971, Tổng thống Nixon“dứt neo” tuyên bố: “Chúng tôi không đổi đô la lấy vàng nữa!”. Hệ thống Bretton Woods sụp đổ. Chiến tranh Việt Nam là một trong những nguyên nhân lớn—chi phí khổng lồ làm mất niềm tin vào đô la. Đến năm 1973, thế giới chuyển sang tỷ giá thả nổi, ai mạnh thì tiền mạnh.

Việt Nam góp phần thế nào?

Dù không cố ý, Chiến tranh Việt Nam như một “cú đấm” vào kinh tế Mỹ. Miền Bắc làm Mỹ hao tiền tốn của, còn miền Nam là “hố đen” hút đô la. Cuộc chiến này không chỉ thay đổi Việt Nam, mà còn buộc thế giới phải tìm cách chơi mới.

Petrodollar: Khi dầu mỏ cứu đô la

Bretton Woods sụp đổ, nhưng Mỹ không chịu ngồi yên. Họ nhanh chóng tạo ra một “luật chơi” mới: petrodollar. Năm 1974, Mỹ ký thỏa thuận với Ả Rập Xê Út—bán dầu bằng đô la, đổi lại Mỹ bảo vệ an ninh. Sau đó, cả OPEC (các nước xuất khẩu dầu) đều làm theo.

Petrodollar hoạt động thế nào?

Dầu = Đô la: Mọi nước muốn mua dầu phải dùng đô la. Nhật Bản, nhập 90% dầu từ Trung Đông, phải tích lũy đô la để trả tiền.

Đô la thống trị: Nhờ petrodollar, đô la chiếm 70% dự trữ ngoại hối toàn cầu vào năm 2000. Mỹ có thể in tiền mà không lo mất giá, gọi là “đặc quyền quá đáng”.

Mỹ được gì?

Dòng tiền từ OPEC chảy ngược về Mỹ qua trái phiếu, giúp Phố Wall thành trung tâm tài chính thế giới. Mỹ tiếp tục chi tiêu vượt khả năng, nhưng thế giới vẫn cần đô la để mua dầu.

Việt Nam thời petrodollar

Sau chiến thắng 1975, Việt Nam thống nhất nhưng không tham gia hệ thống petrodollar. Dựa vào viện trợ Liên Xô, kinh tế khó khăn khi Liên Xô sụp đổ năm 1991. Lúc này, Việt Nam vẫn nằm ngoài “luật chơi” của Mỹ.

Toàn cầu hóa: Mỹ kiểm soát thế giới ra sao?

Petrodollar là bước đệm để Mỹ đẩy mạnh toàn cầu hóa, dùng tiền tệ và sức mạnh để giữ vị trí số một.

Công cụ của Mỹ

Phố Wall và SWIFT: Hệ thống SWIFT xử lý 88% giao dịch quốc tế bằng đô la (2023). Khoảng 70% nợ ngoại tệ trên thế giới cũng tính bằng đô la.

IMF và Ngân hàng Thế giới: Mỹ chi phối hai tổ chức này, ép các nước đang phát triển mở cửa kinh tế theo kiểu Mỹ. Ví dụ, IMF cho vay nhưng bắt cải cách có lợi cho Mỹ.

Quân sự: Mỹ chi 877 tỷ USD cho quốc phòng năm 2023, gấp 3 lần Trung Quốc, bảo vệ các đồng minh như Ả Rập Xê Út và giữ petrodollar.

Thương mại tự do: Các hiệp định như WTO giúp hàng hóa Mỹ tràn ngập thế giới.

Ví dụ: Mỹ trừng phạt Iran, khóa tài sản bằng đô la, làm gương cho ai dám thách thức.

Việt Nam trong toàn cầu hóa

Từ Đổi mới 1986, Việt Nam mở cửa, gia nhập WTO (2007) và ký CPTPP. Xuất khẩu năm 2023 đạt 371 tỷ USD, trong đó 28% đi Mỹ. Việt Nam hưởng lợi, nhưng cũng phụ thuộc nhiều vào thị trường Mỹ.

Ngày nay: Petrodollar lung lay, Việt Nam ở đâu?

Hệ thống petrodollar đang đối mặt thách thức, nhưng Mỹ vẫn tìm cách giữ vị trí.

Thách thức với Mỹ

Phi đô la hóa: Trung Quốc dùng nhân dân tệ mua dầu, Nga và Iran cũng vậy. Nhóm BRICS thay 40 tỷ USD dự trữ bằng vàng và CNY năm 2021.

Năng lượng xanh: EU muốn 45% năng lượng tái tạo vào 2030, giảm nhu cầu dầu và petrodollar.

Địa chính trị: Ả Rập Xê Út nghiêng về Trung Quốc, Nga bị trừng phạt khiến các nước lo ngại giữ đô la.

Mỹ phản ứng thế nào?

Năng lượng: Mỹ sản xuất 40% dầu nhập khẩu của EU (2022), đồng thời dẫn đầu năng lượng xanh với Tesla.

Liên minh: NATO, AUKUS, và quan hệ với EU, Nhật Bản chiếm 50% GDP toàn cầu.

Tài chính: Đô la vẫn chiếm 58% dự trữ ngoại hối (2023), SWIFT giữ vai trò lớn.

Việt Nam ngày nay

Việt Nam là đối tác thương mại lớn thứ 7 của Mỹ, hưởng lợi từ toàn cầu hóa nhưng cần cân bằng với Trung Quốc. Với vị trí chiến lược, Việt Nam có thể đóng vai trò lớn hơn trong tương lai tài chính đa cực.

Lời kết: Việt Nam và bài học từ lịch sử

Việt Nam từng là “chất xúc tác” làm sụp đổ Bretton Woods qua Chiến tranh Việt Nam, buộc Mỹ chuyển sang petrodollar. Dù nhỏ bé, Việt Nam đã để lại dấu ấn trong lịch sử tiền tệ toàn cầu. Ngày nay, trong một thế giới đầy biến động, Việt Nam cần tận dụng vị thế thương mại và địa chính trị để vươn lên. Lịch sử chứng minh: ngay cả những nước nhỏ cũng có thể thay đổi “luật chơi”. Bạn nghĩ Việt Nam sẽ làm gì tiếp theo?

* Bài viết này mình lấy cảm hứng từ bài viết anh Victor Pham một bài phân tích cực hay và chuyên sâu và đội ngũ Spiderum chuyển thể thành video để có thế đưa đến nhiều hơn với mọi người.

Sự kết thúc của toàn cầu hóa

Nhìn từ góc độ kinh tế chính trị, chiến lược phản toàn cầu hóa của ông Trump là sự tính toán kỹ lưỡng.

spiderum.com