Trong hóa văn, đừng dịch labile là không bền!

Trong hóa văn, có nhiều thuật ngữ không nên dịch theo ngành khác, vì có thể cách dịch đó chỉ phù hợp trong ngữ vực (register) đấy mà thôi. Chẳng hạn như hợp chất nhị phân (binary compound) là máy dịch, vì chẳng có gì phân chia như 1 và 0 ở đây cả, mà nên là hợp chất nhị nguyên tố; hay như electrolytic cell không nên là tế bào điện phân, mà nên là bình điện phân, vì các từ căn tế (rất nhỏ) và bào (vật tròn có vỏ) chỉ đúng nghĩa khi cell đó là thành tố của cơ thể người (trường hợp "gia đình là tế bào của xã hội" lại là hiểu theo nghĩa bóng, coi xã hội là một chỉnh thể hữu cơ còn gia đình là tế bào). Hôm nay, tôi lấy một từ như thế là labile, đừng nên dịch là không bền/kém bền, mà nên là linh động.

Có người cho rằng labile nghĩa là dễ thay đổi, trong hóa học cũng chỉ một vật "dễ" đi phản ứng, tại sao không thể là không bền, hay kém bền? Nhưng từ bền trong hóa học đã dùng để dịch stable rồi (không phải ổn định, vì đã dùng cho steady), không bền là unstable, đồng nghĩa với kém bền là nghĩa suy diễn. Còn labile là linh động, cũng là dễ thay đổi, trái với inert là trơ. Hóa văn phân định stable/unstable là nói về nhiệt động lực học, tức là năng lượng cao hay thấp, còn labile/inert là về động học, tức là phản ứng nhanh hay chậm. Để rõ nghĩa thì có thể thêm trạng từ thermodynamically (về mặt nhiệt động lực học) và kinetically (về mặt động học), không có nghĩa là stable tương đương với inert, hay unstable tương đương với labile.

Tôi lấy hai ví dụ: 1. Liên kết hydrogen của o-nitrophenol có thể linh động, nhưng nó vẫn bền do mang tính nội phân tử; 2. [Co(NH3)6]3+ không bền trong dung dịch nước acid, phân hủy tự phát thành phức chất hexaaqua tương ứng, nhưng nó lại trơ và phân hủy chậm.

Nhìn chung, hóa văn tuân thủ quy ước như trên, nhưng vẫn có lúc họ dùng không nhất quán, lúc đó đã có IUPAC Gold Book cải chính. Tôi lấy ví dụ điển hình là metastable. Đúng ra, tính chất này nên được miêu tả là transient (tạm dịch là "thoáng qua"), nhằm chỉ những chất trung gian phản ứng có thời gian sống tương đối ngắn, tức là nói về mặt động học chứ không phải nhiệt động lực học như từ metastable hàm ý, tuy đa số cũng không bền so với chất phản ứng và sản phẩm. Nếu phải dịch, ta nên dịch metastable là biến bền, đến từ tiền tố meta nghĩa là biến đổi, không phải siêu bền, nếu so sánh với metaphysics là siêu hình học, hay metalanguage là siêu ngữ.