Tôi muốn vẽ một bầu trời màu tím

"Sao bầu trời lại có màu tím?", thằng bạn ngồi cùng bàn thắc mắc nhìn bức vẽ của tôi.

Nếu là bây giờ, với những khái niệm rườm rà của người lớn, có lẽ tôi đã trả lời rằng đó là phong cách hậu ấn tượng với thủ pháp phi-tự-nhiên-hóa màu sắc, cốt sao bộc lộ thế giới nội tâm đầy giằng xé của người nghệ sĩ. Tiếc là hồi đó tôi chỉ biết im lặng và gặm nhấm nỗi xấu hổ.

Tôi ghét các tiết mỹ thuật. Tôi không thể vẽ, càng không thể tô màu. Thế nên tôi ghét vẽ, càng ghét tô màu. Không hiểu vì sao mà đợt đó, mẹ cho tôi đi học vẽ ở cung văn hoá thiếu nhi thành phố. Tôi ghét từng giây phút mài đít ở đây. Ghét đến nỗi não bộ từ chối mã hóa mọi ký ức liên quan đến lớp học. Duy chỉ có chiếc xe tải cỡ nhỏ chở lá khô nhìn từ bên ngoài cửa sổ cứ ám ảnh tâm trí tôi. Bất cứ khoảnh khắc nào ngồi trong lớp, tôi đều quay qua tìm kiếm chiếc xe. “Nó chở lá đi đâu nhỉ? Sao không chở mình ra khỏi cái địa ngục này đi?”.

Rồi, nghệ thuật có khả năng giải phóng con người. Ít nhất là đối với tôi. Khoảng năm ba đại học, độ tuổi con người đang ở đỉnh cao của sự nghi ngờ bản thân, tôi mua cuốn "Dẫn luận về cái đẹp" thuộc một tủ sách nào đó của Oxford. Tôi mua nó bởi tôi không biết cái đẹp là gì. Tôi cũng chẳng bao giờ dám mở miệng nhận xét mỹ học của cái này hay cái nọ, bởi tôi sợ cái thiếu hiểu biết của bản thân bị lộ ra và chê cười. Không dám mở miệng nghĩa là không dám suy nghĩ. Thấy vậy, tôi đoan chắc mình chuẩn nam nhi, tức mù tịt về nghệ thuật và cái đẹp.

Đọc tầm 30 trang, tôi bỏ ngang vì ngôn ngữ khô khan của nó, nhưng cũng kịp đọng lại một câu văn có thể xem là tiên đề của toàn bộ cuốn sách. Đến ngày nay, nó trở thành một trong những triết lý của tôi: “Cái đẹp mang tính chủ quan!”. Rằng tồn tại song song với nét đẹp khuôn vàng thước ngọc của một vở kịch nói đặc quyền cho giới tinh hoa là nét đẹp văng cứt văng đái của một câu chuyện bốc phét nơi bàn nhậu của đám bình dân. Nằm ngay bên cạnh nét đẹp lí tính thuần túy tỏa ra từ phương trình Euler là nét đẹp khốn cùng bị bóp méo bởi tri giác lệch lạc từ chứng tâm thần phân liệt. Ta có thể đấu tranh cho nét đẹp mình theo đuổi, thậm chí miệt thị những nét đẹp khác bằng đủ loại triết lý và lập luận. Nhưng không thể thay đổi là cái cảm nhận chủ quan của một con người, thứ có lẽ là chân thật nhất và riêng tư nhất trên đời và không ai có thể đụng chạm tới. Vẻ đẹp của tôi có lẽ nằm đâu đó giữa thảy đám đó.

Vậy là tôi không nên tự ti về gu mỹ thuật của mình nhỉ? Thế là bây giờ, hai tám tuổi, tôi học vẽ lại từ đầu.

Cấu thành một bức vẽ gồm những gì? Ta có bố cục. Đường nét. Màu sắc. Nhưng vượt lên trên tất cả hẳn phải là phong cách. Bởi phong cách được kết tinh từ thế giới nội tâm của người vẽ. Người rón rén vẽ cẩn trọng từng nét. Người khoáng đạt vạch nhanh các đường kẻ lớn. Người sâu sắc chăm bón chiều sâu cho tác phẩm. Người nông cạn thôi thì ta thấy gì vẽ đó. Rón rén, nông cạn, sâu sắc hay khoáng đạt? Người này thích thế này. Người kia thích thế kia. Bởi vậy ta nói phong cách là thứ không thể bị phê bình.

“Bức vẽ của anh có thể trở thành một phong cách riêng!”, cô trợ giảng nhận xét - khá chắc người ta nói vậy khi không còn gì khác để khen. Nhưng đúng là phải chấp nhận, đường nét của tôi tệ hại, bố cục chẳng có chiều sâu. Nhằm nhò gì. Bên trong mình lộn xộn và điên cuồng thì trên mặt giấy cũng lộn xộn và điên cuồng. Chẳng bận tâm tới chuyện phải sắp xếp mọi thứ, cứ để nó như thế, trông đủ ấn tượng với tôi rồi. Một bức vẽ mà tôi tự hào. “Tư duy nghệ thuật mới khó, chứ đường nét và kỹ thuật học mấy hồi.” - Tôi sẽ nhớ câu này, không học được quay lại mắng vốn.

Thầm nghĩ rằng, hồi xưa nếu mình được học thế này, có khi đã không ghét vẽ đến vậy.

Tôi không tin lắm vào đám người nói nghệ thuật là vô dụng. Chẳng có cái giống gì mà lũ người tằn tiện chúng ta làm vô mục đích cả, ngay cả thứ “vận động thiếu mục đích” trong chứng tâm thần phân liệt cũng có chức năng làm triệu chứng của nó. Vậy phát biểu trên đây hẳn chỉ là một câu nói mà đám nghệ sĩ dùng để lãng mạn hoá công việc họ đang làm hằng ngày mà thôi. Nghe cho sang mồm ấy mà, kiểu tôi được dẫn dắt bởi thần khí và đứng trên loài người.

Nói rằng nghệ thuật không thiết kế mục đích trước khi sáng tạo thì tôi còn tin. Bởi vì con người thường không ý thức được những gì mình nghĩ, và họ còn cho rằng mình sở hữu tự do ý chí, và cái đẹp tồn tại độc lập với sự hữu dụng. Tất nhiên nhận định này vẫn sai bét nhè, nhưng ít nhất tôi đánh giá cao tính thành thực về sự vô tri của họ.

Một mục đích của nghệ thuật là giao tiếp, bất kể ai giao tiếp với ai. Giao tiếp giữa mình với chính mình. Giao tiếp với một đối tượng khán giả hữu hình. Giao tiếp với một ai đó chỉ tồn tại trong trí tưởng tượng. Hay quay ngược thời gian để giao tiếp với một kẻ xa lạ nào đó trong quá khứ; tua nhanh tới tương lai để giao tiếp với các thế hệ sau nữa. Giao tiếp với thần thánh. Giao tiếp với quỷ dữ. Giao tiếp với vô thức. Giao tiếp với vũ trụ. Giao tiếp với người ngoài hành tinh. Giao tiếp với Thorin, con của Thrain, con của Thror… Mọi mẩu tạo tác của con người cũng đều phục vụ mục đích đó.

Đôi khi đó là một cuộc trò chuyện chân thành, nơi người này bộc lộ bản thân cho người kia tỏ rõ. Đôi khi đó là một cuộc trò chuyện đầy toan tính, nơi người này thao túng người kia để làm điều họ muốn, hay cố gắng cài cắm một hệ tư tưởng quỷ quyệt nào đó. Ý tưởng là ký sinh trùng và nghệ thuật là vật chứa trung gian của nó. Nhưng mà ngay cả thứ được gọi là “văn nghệ minh họa” vẫn có các nghệ sĩ cài cắm được góc nhìn chân thật của mình trong đó. Làm được điều này, ta thấy ý chí mãnh liệt của con người trong những tình thế bị nguyền rủa.

Con người muốn phơi bày chính mình. Một trong những giấc mơ phổ biến nhất là lõa thể nơi công cộng. Phỏng không phải là minh chứng rõ ràng nhất cho cái mong muốn đó sao? Thông qua tác phẩm nghệ thuật của chính mình, chúng ta phơi bày những thứ còn sâu sắc hơn cả một thân thể trần truồng. Có khi phơi bày được cả những điều đã bị ý thức kiểm duyệt chôn vùi từ lâu.

Hồi lớp bốn, tôi có một thằng bạn thân, nó vẽ rất đẹp. Một hôm, mấy đứa con gái trong lớp bu lại xem nó vẽ. Tôi ngồi cách đó mấy bàn, lén lén lấy cục phấn vẽ dưới hộc bàn một con gấu. Con gấu ấy chẳng đẹp đẽ gì, thậm chí với tiêu chuẩn của một học sinh tiểu học thì nó vẫn quá sức ngô nghê. Tôi giấu nhẹm nhưng không xóa đi. Vẽ là phơi bày con người, tôi không muốn cái thế giới nội tâm xấu xí xù xì của mình bị lộ ra. Tôi kìm nén nó, bởi tôi sợ. Tôi vẽ nó trong bóng tối, tự nhủ rằng nó đẹp và ôm ấp một mình.

Giờ đây tôi đánh những nét cuồng loạn, xiên nghiêng xọc dọc trên mặt giấy (công nhận giấy vẽ nó bền). Tôi nhìn thẳng vào nó và gào thét: “Đây là tôi! Tôi lõa thể! Nhìn xem!”

Càng ngày tôi càng bị cuốn hút bởi nghệ thuật. Không biết nên vui hay buồn. Lần gần nhất tôi cảm thấy bị thu hút thế này là bởi triết học hiện sinh, tôi chán ngán cuộc sống. Còn bây giờ, tôi bị thu hút bởi nghệ thuật, đâm ra chán việc kinh khủng; muốn không phải làm những điều không còn hứng thú, muốn cuộc đời tự do tự tại vô trách nhiệm như đám nghệ sĩ này đây mai đó chẳng biết sống chết ra sao. Tôi muốn tự do. Ôi! Tôi khát khao được tự do quá đi.

Thôi, tôi làm một kẻ tự do bán-thời-gian vậy.