Rắc rối của từ bi

Không thiếu những câu chuyện lay động về sự giúp đỡ vô vụ lợi và thật sự biết lắng nghe người khác. Nhưng dường như chưa có ai nói về những đào sâu suy tư và những biến đổi tâm lý của một người từ bi, cũng như những yêu cầu khắc nghiệt và mâu thuẫn nhau để họ có thể mạnh dạn nói rằng điều họ làm xuất phát từ lòng từ bi. Đặc biệt trong trường hợp ngặt nghèo nhất: người từ bi chưa hiểu được tại sao người kia lại làm như vậy (tức chưa có một cơ sở lý thuyết cho trực giác của mình), và người được từ bi có định kiến sẵn với họ. Đáng tiếc, đây có lẽ mới là trường hợp phổ biến trong xã hội nhất, và việc không có câu chuyện nào đề cập đến những vấn đề này làm cho chúng chỉ là những câu chuyện lý tưởng mà thôi.

Từ bi là gì?

Trong triết học Phật giáo, nếu tình cảm bạn của bạn có được những yếu tố sau, thì tình cảm đó chính là tình yêu đích thực:

Từ (metta, loving-kindness/benevolence): lòng mong muốn đem lại hạnh phúc cho người khác
Bi (karuna, compassion): sự cảm thông, lòng trắc ẩn, mong muốn trút bỏ đau khổ cho họ
Hỷ (mudita, empathetic joy): vui với niềm vui của người khác; hoàn toàn không cảm thấy ghen tị với hạnh phúc, thành công của họ
Xả (upekkha, equaminity): không còn vướng bận tham sân si, hiểu được tính vô thường của mọi sự, và nhận ra ai cũng đồng đẳng với mình, tuy hai mà một

Bốn yếu tố này gọi là tứ vô lượng (brahmavihara, four immeasurables). Bạn có thể nghe bài nói chuyện này để hiểu thêm:

Vậy từ bi là gì? Ví dụ khi ai đó bị thương và bạn đến chăm sóc, hoặc khi họ đang đau khổ và bạn cho họ một bờ vai để khóc, thì bạn đều muốn họ hạnh phúc mà không mong nhận được gì lại, và những hành động đó đều là từ bi. Nhưng thường thì cũng không ai gọi như vậy là từ bi cả; trong tiềm thức của chúng ta từ bi phải là một cái gì đó đặc biệt hoặc cao cả hơn giúp đỡ vô vụ lợi. Quan tâm đến những người gặp bất hạnh là từ bi, nhưng khoan dung và chấp nhận những tổn thương mà họ gây ra cho mình mới là đi trọn cái nghĩa của nó. Người nào vẫn có thể nghĩ những điều tốt đẹp cho những ai đâm sau lưng mình, người đó là người từ bi.

Khi người được từ bi không coi bạn ra gì. Khi cho rằng bạn hiểu họ là một điều nguy hiểm

Rắc rối của từ bi ở ngay chỗ khiến nó trở nên khác biệt với sự trợ giúp thông thường: bạn không là gì trong mắt người bạn định giúp cả. Mặc dù từ bi, đi đến tận cùng, cũng chỉ đơn giản là giúp họ một cách vô vụ lợi, nhưng trên thực tế, nếu như sự giúp đỡ lúc nào cũng suôn sẻ, thì người ta chỉ cần dùng chữ "giúp đỡ" là đủ, không cần thêm "giúp đỡ vô vụ lợi", lại càng chẳng cần phải tạo ra thêm khái niệm "từ bi" làm gì.

Từ bi, nghĩa là tìm cách làm cho họ bớt khổ, chỉ ra cho họ con đường họ nên đi. Nhưng để nói rằng họ đang lầm đường, thì bạn hẳn phải liều mạng kinh khủng. Bạn là ai mà dám cho rằng chỉ có mình mới đúng còn người khác thì sai? Nhưng hạnh phúc của người khác không phải là quá khó để thấy. Ta có thể tạo ra các ý nghĩa, hoặc thậm chí ngụy tạo ra các ý nghĩa để biện minh cho lối sống của mình, nhưng hạnh phúc thì không thể ngụy tạo. Một người có thực sự hạnh phúc hay không, tất cả những người xung quanh đều biết. Cái cảm giác hạnh phúc của họ là giả tạo là một cảm giác đáng tin, bắt nguồn từ việc họ không nhận ra những gì họ quan niệm là sai lầm. Nên, câu chuyện của từ bi cũng là câu chuyện làm đảo lộn toàn bộ quan niệm sống của họ.

Nhưng một lần nữa, bạn là ai mà dám cho rằng mình mới đúng còn họ thì sai? Vì biết làm đảo lộn thế giới quan của người khác là nguy hiểm, nên thứ đầu tiên bạn biết mình cần làm là lật lại quan niệm của chính mình trước. Bạn phải cởi mở, và có thể chấp nhận cái sai của mình một cách thoải mái nếu như nó hợp lý. Dám nói rằng người khác sai đồng nghĩa với việc dám nói rằng bản thân mình sai. Và không những dám đối diện với cái sai của mình, mà bạn còn chủ động tìm kiếm nó dù mọi thứ đều đang rất ổn. Nên, câu chuyện từ bi cũng là câu chuyện dám đối diện với cái sai của mình.

Dù trong thâm tâm ai cũng muốn đối diện với cái sai của mình, nhưng trên thực tế lại rất khó để làm. Có những vấn đề để hiểu thật cặn kẽ rất tốn thời gian và năng lượng, nên ta sẽ chỉ muốn tin vào cái trước giờ vẫn tin cho lành. Chính vì như thế, mà nhiều người cứ hơi phải suy nghĩ một chút là đã gắt lên, và nhiều người khác dù đã cố gắng để hỏi thêm một vài câu nhưng rốt cuộc vẫn thất bại trong việc không áp đặt ý kiến chủ quan. Bạn không hài lòng với khi bị đối xử như vậy, và bạn trông đợi bản thân làm tốt hơn thế. Để không giết chết người khác bằng lòng tốt, thì phải đối diện với cái sai của mình cho bằng được. Thậm chí, bạn còn phải chủ động tìm kiếm cái sai đó ngay khi mọi thứ đều đang rất ổn nữa.

Đó là chưa kể, nói rằng bạn hiểu rõ người ta nghĩa là nói rằng bạn có thể điều khiển họ theo ý mình. Đi guốc trong bụng họ nghĩa là bạn có thể phản bội họ bất cứ lúc nào. Điều này sẽ làm bạn sợ bản thân mình khủng khiếp.

Sai một li đi một dặm. Vì từ bi và thứ na ná từ bi chỉ cách nhau bằng một lằn ranh mơ hồ, nên bạn sẽ cương quyết giữ vững sự tò mò của mình. Vì biết rằng hoài nghi cảm xúc của bản thân là con đường duy nhất để giúp họ một cách không định kiến, nên bạn sẽ tự nhủ sẽ luôn đặt câu hỏi bất kể bên trong đang phản đối dữ dội thế nào. Sống chết gì cũng phải làm được điều đó. Và bạn sẽ làm một cách nghiêm túc, chứ không phải một hai lần cho có lệ. Nó cần trở thành một thói quen để khi gặp chuyện thì có thể làm mà không cần phải đắn đo suy nghĩ. Sự tò mò của bạn có được áp dụng một cách triệt để hay không sẽ quyết định sự thành công của sự từ bi của bạn. Từ bi lúc này cũng là niềm vui khám phá.

Khi sự tò mò được cương quyết bảo vệ. Khi việc từ chối nói cái đúng trở thành quán tính

Kết quả của việc bảo vệ sự tò mò của mình bằng bất kỳ giá nào là một cách vô thức sẽ bạn sẽ không bao giờ nói hoặc làm cái mình nghĩ là đúng hoặc cần thiết. Bạn sẽ làm những thứ ngốc nghếch để xác định điều bạn biết thừa là đúng. Chừng nào bạn còn chưa thấy mình bị khủng hoảng niềm tin, bạn còn chưa hài lòng. Và quả thật, vì mỗi lần làm như vậy bạn lại nhìn ra một góc nhìn mới, và thấy những thứ mình nghĩ là hai năm rõ mười hóa ra không phải, nên bạn càng có lý do để làm điều đó. Điều này chưa từng có ngoại lệ, trăm lần như một.

Nhờ có những góc nhìn mới mà bạn mới thấy những lỗ hổng trong niềm tin của họ. Nhưng lời giải của bạn cho những lỗ hổng đó chỉ có họ mới có thể xác nhận là đúng hay sai. Nhưng dù nó đúng hay sai, thì bạn cũng cần phải nói ra thì họ mới có thể xác định được. Chỉ giữ nó ở trong lòng thì sự đúng sai của nó mãi mãi là bí ẩn. Nếu bạn xấu hổ vì nói ra điều mình nghĩ là đúng, thì thông tin quan trọng để giải quyết mâu thuẫn sẽ không thể nói ra. Lập luận chặt chẽ thì hay đấy, nhưng nó chỉ làm bản thân thêm tin vào cái mình cho là đúng, chứ không giúp ích gì cho việc nuôi dưỡng trí tò mò với cái sai. Ngay cả khi bạn biết chắc là bạn có thể lật ngược vấn đề, bạn cũng sẽ từ chối đưa thông tin ra, vì bạn vẫn còn đang bận tìm xem mình đang sai ở đâu. Họ có thể thôi coi thường bạn, nhưng rất có thể bạn đang lừa gạt cả hai. Họ có thể tâm phục khẩu phục bạn, nhưng bạn lại không tâm phục khẩu phục chính bản thân mình.

Từ chối tin vào cảm xúc của mình cũng có nghĩa là từ chối tin rằng những cái họ nói là sai, là xấu. Bạn sẽ tìm cho kỳ được điều đúng, điều tốt trong những điều họ nói. Họ có nói sai thì bạn vẫn thấy cái đúng trong đó. Họ có hại bạn thì bạn vẫn thấy điều tốt đẹp trong đó. Một mặt, nhìn ra được những cái tốt, cái đúng ẩn đằng sau sẽ làm bạn trở thành người cởi mở và miễn nhiễm với mọi cực đoan, nhưng mặt khác, nó cũng là một dạng gaslighting bản thân, và về lâu dài điều này sẽ khiến cho bạn có dạng tính cách đồng phụ thuộc. Và như vậy, cả sự ức chế trong bạn và định kiến của họ không cách nào giải tỏa nổi.

Thế nên, mặc dù từ bi là câu chuyện không cho phép mình tin vào bất cứ suy nghĩ nào của bản thân, thì nó cũng là câu chuyện có dám làm điều ngược lại hay không. Nếu họ cũng như bạn, cũng từ chối cung cấp thông tin quan trọng để giải quyết mâu thuẫn, thì bạn phải tìm cách thỏa mãn những chất vấn của bản thân để đi đến kết luận mà không có sự trả lời của họ. Cho tới khi nào bạn chưa thể khẳng định rằng mình đang đúng, thì bạn chỉ có thể đứng từ xa mà từ bi chứ cũng chẳng làm được gì thiết thực cả.

Nghĩa là, khi một người từ bi, họ được trao cho một quyền đặc biệt mà một không người lý trí nào dám nghĩ đến: quyền cho rằng mình đúng. Nhưng có dám sử dụng quyền đó hay không là cách duy nhất để hoàn thành công việc. Người từ bi có quyền được sử dụng quyền đó, và phải sử dụng quyền đó. Đó chính là bi kịch của người từ bi.

(Đây là bản rút gọn dành cho độc giả Spiderum. Việc này sẽ giúp người đọc tập trung hơn vào những ý cốt yếu của bài viết trước khi có suy nghĩ riêng hoặc phản biện. Bài đầy đủ được đăng trên Quảcầu.com)