Ông chủ Cảm xúc và Nô lệ lý trí

Hãy đọc 4 tình huống giả tưởng sau đây và trả lời hành vi của các nhân vật sau là đúng hay sai, và tại sao?

• Một chàng thanh niên đi siêu thị mỗi tuần 1 lần và mua một con gà. Nhưng trước khi chế biến, anh ta quan hệ tình dục với nó. Sau đó anh ta nấu con gà lên rồi ăn nó.

• Một chiếc ô tô vô tình đâm chết chú chó cưng của một gia đình nọ ngay trước cửa nhà chủ. Nhà chủ nghe đồn rằng thịt chó rất là ngon, vì vậy họ xẻ thịt chú chó làm món ăn tối. Không một ai biết về hành động này.

• 2 anh em Julie và Mark đang đi du lịch cùng nhau tới Pháp trong kì nghỉ hè đại học. Một đêm nọ, chỉ có 2 anh em trong một chiếc cabin gần biển và 2 người quyết định thử quan hệ với nhau cho vui. (Ít nhất thì đây cũng là một trải nghiệm mới lạ với cả hai). Julie đã dùng thuốc tránh thai nhưng Mark cứ sử dụng thêm bao cao su cho an toàn. Cả hai đều thích thú trải nghiệm này nhưng đều đồng ý sẽ không bao giờ làm lại. Họ coi kỉ niệm này như một bí mật giữa 2 người, điều khiến tình cảm anh em càng sâu đậm hơn.

• Một phụ nữ tìm thấy một lá cờ nước Việt Nam (trong ví dụ gốc là nước Mỹ) trong ngăn tủ và đã xé nó ra làm rẻ lau nhà (có trường hợp nói dùng để lau bồn cầu).

Tôi đoán bạn sẽ chỉ mất tích tắc để trả lời cho câu hỏi thứ nhất: cả 4 nhân vật đều đang thực hiện những hoàn động hoàn toàn sai trái, vô đạo đức, phi nhân tính, kinh tởm, bỉ ôi, tư cách không bằng con vật... Nhưng câu trả lời mà tôi quan tâm hơn là lý do bạn dùng để biện hộ cho phán xét của mình. Suy cho cùng, nếu bạn có là bộ trưởng bộ văn hóa và cấm tiệt tất cả các hành vi trên chỉ bởi vì nó khiến bạn cảm thấy tởm lợm thì bạn đang hành động phi lý trí rồi.

Loài người vẫn có câu cửa miệng khi đặt mình ở tầm vóc cao hơn với các loài động vật khi tự hào rằng chúng ta có khả năng tư duy lý trí. Sự thật đúng là chúng ta có món bảo bối vô giá đó mà không loài động vật nào có được, nhưng sự thật ngạc nhiên hơn là chúng ta hiếm khi dùng nó. Và nếu bạn chịu dùng lý luận trong 4 trường hợp trên, thì hẳn câu trả lời của bạn sẽ là 'họ chẳng làm gì sai cả'. Hãy thử đối chất với tôi xem sao.

Trong tình huống 1, con gà đã chết, và kể cả nó chưa thì cũng còn xa loài người mới đạt tới đẳng cấp đạo đức bảo vệ trinh tiết cho một con gà. Không ai bị làm hại ở đây, nhưng bạn vẫn 'cảm thấy' có gì đó 'không ổn' ở hành vi này. "Nhưng quan hệ với động vật là điều không thể chấp nhận được." (Ở Mỹ, phần trăm số người có quan hệ tình dục trong đời là 8% đối với nam và 3.6 đối với nữ, và tỉ lệ này lên tới 40-50% với những người sống gần các nông trai, theo cuốn sách Kinsey Reports).

Hay trong ví dụ số 3 về tình huống loạn luân giữa 2 anh em, bạn có lại cho rằng 2 người này đã làm một điều hoàn toàn sai trái không? Nếu bạn sử dụng lý do phổ biến trong trường hợp này khi cho rằng lỡ may cô gái thụ thai và sinh ra con khuyết tật thì đề bài đã nêu rõ rằng cả hai đều đã sử dụng các biện pháp tránh thai, và giả sử 100% sẽ không có em bé, liệu bạn có cảm thấy sai sai nữa không? Tôi đoán là bạn vẫn "cảm thấy" gì đó "không ổn" ở đây. Quan hệ với động vật là sai và với anh chị em là sai, nhưng tại sao? Vì tôi cảm thấy nó kinh tởm.

Đây chính là những tình huống mà nhà tâm lý học nổi tiếng Jonathan Haidt đặt ra cho những người tham gia thí nghiệm để tìm hiểu bản chất thực sự của các lập luận đạo đức. Liệu có phải chúng ta đi đến kết luận 1 hành vi là đúng hay sai (ví dụ quan hệ với con gà) dựa vào các lập luận logic hay dựa vào cảm xúc (uây, trông nó kinh tởm quá) rồi sau đó mới sử dụng lý lẽ như 1 ông luật sư để bào chữa cho tuyên ngôn của thân chủ cảm xúc của mình. Ai thực sự là ông chủ ở đây? Lý trí hay cảm xúc?

Dưới đây là một đoạn phỏng vấn trong thí nghiệm (chỉ có 20% người tham gia cho rằng việc quan hệ giữa 2 anh em Juile và Mark là chấp nhận được), khi kẻ biện hộ đã cạn lời, nhưng ông chủ vẫn không thay đổi quyết định.

A: "Vậy bạn nghĩ sao về vấn đề này, liệu 2 anh em, Julie và Mark quan hệ với nhau có sai không?"

B: "Yeah, mình nghĩ chuyện quan hệ này hoàn toàn sai trái. Bạn biết đấy, bởi vì mình là người khá sùng đạo và mình nghĩ loạn luân luôn luôn là trái đạo đức. Nhưng, mình không biết tại sao."

A: "Chính xác thì loạn luân sai ở chỗ nào, bạn thử nói xem."

B: "Um, chuyện này, mình đã từng nghe - mình không biết nó có đúng không, nhưng nếu người phụ nữ mà mang thai, thì đứa bé sinh ra sẽ bị dị dang, hầu hết là như thế."

A: "Nhưng cả hai đã sử dụng bao cao su và thuốc tránh thai rồi mà."

B: "Oh, Ok. Yeah, đúng là bạn có nói thế."

A: "Vậy, không đời nào họ có con được."

B: "Đúng, mình đoán an toàn nhất thì nên kiêng cử, nhưng um, uh...um, mình không biết, mình chỉ biết nó sai thôi. Mình không biết, bạn vừa hỏi mình gì nhỉ?"

A: "Liệu 2 anh em quan hệ với nhau có sai không?" 

B: "Yeah, mình nghĩ là sai."

A: "Và tớ đang cố tìm hiểu lý do tại sao nó sai."

B: "Ok, um...đúng là...xem nào, hãy để mình nghĩ về vấn đề này xem sao. Um - bọn họ bao nhiêu tuổi gì?"

A: "Họ đều đang học đại học, khoảng 20 gì đó."

B: "Oh, oh [trông có vẻ thất vọng]. Mình không biết, mình chỉ..nghĩ là bố mẹ chúng ta không dạy ta làm việc đó - mình đoán lý do là, um...chính là, um...mẹ bạn không dạy bạn làm thế. Bạn không thấy nó quá hiển nhiên sao. Mình không nghĩ nó được chấp nhận. Tất cả chỉ có thế."

A: "Bạn không nói rằng nếu bất cứ điều gì chúng ta không được bố mẹ dạy thì đều là sai hết đấy chứ. Ví dụ, nếu bạn không được dạy rằng phụ nữ có thể đi làm như nam giới, thì bạn có nói phụ nữ đi làm là sai hay không?"

B: "Um...đúng là...oh, quỷ thật. Trường này khó quá. Tôi thực sự - um, ý mình là, không đời nào mình thay đổi quan điệm về chuyện loạn luân nhưng mình không biết làm sao - làm sao để diễn đạt những gì mình đang cảm thấy. Thật là điên rồ."

Đây là một trong rất nhiều đoạn phỏng vấn mà các nhà nghiên cứu ghi lại được về sự tắc tịt lý luận đạo đức (moral dumbfounding), xảy ra khi chúng ta có một phản ứng đạo đức mạnh nhưng lại không thể "bịa" ra được lý do nào để hợp lý hóa chúng. Bạn có thể trực tiếp quan sát thế lưỡng nan này bằng cách thử nghiệm 4 ví dụ ban đầu với bạn của mình. Vậy, cơ chế hoạt động thực sự của các quyết định đạo đức là gì? Bạn dùng lý lẽ hay cảm xúc để quyết định mặc áo hai dây vào đền chùa là đúng hay sai?

Phán xét đạo đức nhanh và chậm

Nếu bạn đã từng đọc cuốn sách Tư duy nhanh và chậm (và tôi khuyên bạn nên đọc nó) thì bạn biết rằng có 2 mẫu hình tư duy: Hệ thống 1, rất nhanh, bản năng, cảm xúc, vô thức, tự động, và hệ thống 2, rất chậm, lý trí, logic, có ý thức. Bạn sử dụng hệ thống 1 kih đcọ nhữgn cữh cố tình đánh lỗi hay chỉ mất tích tắc để trả lời 2+2=. Bạn sử dụng hệ thống 2 trong khi 212+1156= , khi viết luận, khi đi thi, khi tranh cãi với phe rồ Mẽo và rồ Nga trên mạng... tất cả những công việc đòi hỏi đến lý trí.

Hệ thống 1 hoạt động nhanh và đòi hỏi ít năng lượng hơn rất nhiều hệ thống 2, vô cùng tốn tài nguyên (bạn đã tính ra kết quả của 212+1156=). Đó là lý do tại sao bạn không nên gặp người yêu lúc vừa đi làm về khi cả đều đã kiệt sức trên công ty, không còn đủ năng lượng cho hệ thống 2 để đưa ra các quyết định lý trí, vì vậy rất dễ để hệ thống 1, đầy cảm xúc lên ngôi, dễ gây đến cãi nhau. Nó cũng giải thích cho những cuộc họp 4h chiều điên rồ, thời điểm tồi tệ nhất cho các giải pháp năng suất, vì không ai còn đủ nhiên liệu để tiếp sức cho hệ thống 2 (bữa trưa đã tiêu hóa hết từ lâu) (Bạn có thể tự kiểm nghiệm bằng cách đi giải phương trình lúc 12h trưa). Tuy nhiên, câu chuyện về Tư duy nhanh và chậm xin được bàn đến ở các bài viết khác, còn trong bài viết này tôi chỉ muốn liên hệ nó đến mô hình xử lý kép tương tự trong các quyết định đạo đức.

Có lẽ phải có 90% các quyết định trong cuộc sống của chúng ta là các quyết định đạo đức. Bỏ tù 2 thanh niên cướp bánh mì vì quá đói là đúng hay sai? Hoa hậu Kỳ Duyên hút thuốc là có phải là quyền tự do của cô hay không? Tại sao lại cấm mại dâm mà không coi nó là một ngành nghề lao động (sử dụng cơ quan sinh dục) như các ngành nghề sử dụng các bộ phân khác như chân tay, trí óc? Tại sao chúng ta cấm hôn nhân đồng giới, loạn luân, quan hệ với động vật...? Ngoài địa hạt khoa học, đương đầu với những câu hỏi về sự thật (ví dụ Trái Đất quay quanh mặt Trời hay ngược lại) thì con người hàng ngày luôn phải đối mặt với các câu hỏi đạo đức: Mình (và người khác) làm thế này là đúng hay sai? Nó có chấp nhận được về mặt đạo đức hay không? 

Với một vấn đề vô cùng quan trọng và gẫn gũi như trên, nhưng trong gần như suốt thế kỉ 20, các nhà triết học, tâm lý, xã hội học vẫn cho rằng con người đi đến một quyết định đạo đức đơn thuần bằng lý trí, cảm xúc chỉ đóng vai trò thứ yếu. Giáo sư Jonathan Haidt đề ra một mô hình mà tôi cho rằng là đúng hơn và ngày nay nhận được nhiều sự đồng thuận trong giới nghiên cứu hơn khi giải thích về các phán xét đạo đức.

Ông cho rằng “các phán xét đạo đức cũng không khác gì các phán xét về cái đẹp. Khi bạn nhìn thấy một bức tranh, bạn thường thường tự động và ngay lập tức biết rằng bạn có thích nó hay không. Nếu ai đó hỏi bạn tại sao nó đẹp, bạn bắt đầu bịa. Bạn không thực sự biết tại sao bạn lại nghĩ cái gì đó là đẹp, nhưng mô đun diễn giải của bạn (hệ thống 2) rất giỏi trong việc bịa ra một lý do. Bạn tìm kiếm một lời giải thích hợp lý trong đầu về lý do thích bức tranh và chộp ngay lấy bất cứ cài này hiện lên đầu tiên nghe có vẻ hợp lý...

Các tranh luận đạo đức cũng giống hệt như thế: 2 người cảm thấy bất bình về một vấn đề, cảm xúc của họ đến trước, và lý lẽ được sáng tác ngay tại chỗ, để lôi ra cãi nhau. Khi bạn bẻ gẫy được lập luận của một người, liệu cô ấy thường có thay đổi ý kiến của mình và đồng ý với bạn không? Tất nhiên là không, bởi vì lập luận bạn vừa chiến thắng không phải là nguyên nhân cốt lõi trong lập trường của cô. Nó được bịa ra sau phán xét đã được đưa ra bởi cảm xúc.” 

Lý trí không phải là ông chủ ra quyết định mà cảm xúc mới thật sự là người đứng sau giật giây. Như khi đọc 4 ví dụ đầu tiên, nếu tự quan sát mình trong gương, bạn sẽ cảm thấy cảm xúc kinh tởm hiện lên thoáng qua trong gương mặt bạn (mắt nheo lên, mũi nhăn lại). Rồi sau đó, đến khi tôi hỏi lý do tại sao, bạn mới bắt đầu "bịa" ra lý do để thỏa đáng hóa câu trả lời của mình. Bạn chống lại việc ăn thịt thú cưng, kể cả khi nó đã chết và cũng không ai biết được việc này? Là do bạn lo cho linh hồn của nó sẽ bị ô uế hay bạn cảm thấy thật kinh tởm khi ăn thịt "bạn thân" của mình. Bạn chống lại hôn nhân đồng tính? Có phải lý do là bạn lo cho con cái của họ sau này sẽ không được phát triển toàn diện (có cha - có mẹ) hay bạn bạn cảm thấy "eo ôi" mỗi khi nhìn thấy một đôi bạn gay hôn nhau giữa đường phố? (Tôi cá những người phản đối LGBT kịch liệt không thể xem hết được 1 bộ phim đồng tính dài 2 tiếng mà không cảm thấy rợn rợn trong người).

Chính sự thiếu sót về chức năng cảm xúc mới gây nên những tai họa đạo đức ở những kẻ biến thái tâm lý, mặc dù có khả năng logic, lập luận và IQ thậm chí còn cao hơn người bình thường, nhưng chúng hoàn toàn bị trơ về mặt cảm xúc. Tên hề sát nhân "John Wayne Gacy" của nước Mỹ, giết chết đến 32 thiếu niên từ năm 1972 đến năm 1978 - 26 người bị vứt xác dưới sàn nhà của mình, 3 được chôn quanh nhà, và 4 được vứt xuống sông - mà vẫn không hề cảm thấy tội lỗi, cắn rứt lương tâm, và vẫn có thể ngủ ngon như một đứa trẻ.

Nếu nhìn các phán xét đạo đức theo mô hình này thì đâu sẽ là các biện pháp can thiệp đúng đắn để thay đổi định kiến của mọi người. Nếu bạn muốn một ai đó ngừng kì thị người da đen, người nhập cư, LGBT, người khuyết tật, người dân tộc thiểu số... thì bạn nên tiếp cận lên cảm xúc hay ý chí của họ. Mở một lớp về quyền con người, tập trung vào ý tưởng trìu tượng về quyền bình đẳng và mưu cầu hạnh phúc cho các học viên.

Có thể có hiệu quả, nhưng tôi dám cá là sẽ không nhiều vì bạn chỉ đang tác động vào kẻ nô lệ là lý trí. Một cách hiệu quả hơn mà tôi nghĩ có thể sử dụng là tác động sâu cảm xúc của họ như cuốn tiểu thuyết Túp lều bác Tôm đã làm với người châu Phi da đen hay cô gái Đan Mạch với người đồng tính. Có vẻ sau ngần đấy năm thì triết gia David Hume cũng đúng khi cho rằng: “Lý trí là, và phải là nô lệ cho cảm xúc, và không bao giờ có thể giả vờ làm việc gì khác ngoài phục tùng và tuân lệnh ông chủ.”

Minh Ngọc.