Một chút ngây thơ của giống loài tinh vi - P2

Trong tình huống ở phần 1, bạn chắc chắn đã không bị lừa nếu biết ngoài mình ra vẫn còn có 63 người khác nhận được tin nhắn. Tương tự như vậy, chắc hẵn bạn cũng hay thấy được những bài báo hay quyển sách self-help với nội dung như: "Doanh nhân Jeff Bezos làm gì để trở thành tỷ phú" , "Thiên tài Messi đã luyện tập như thế nào?", "10 bí quyết của nhà đầu tư Warren Buffett"... Những phương tiện truyền thông thường chỉ hay tập trung vào những cá nhân đã đạt được thành công vang dội mà ít để ý đến những người có nghị lực, có quyết tâm hay tài năng tương tự nhưng không bao giờ tìm thấy thành công vì những lý do nằm ngoài tầm kiểm soát hoặc có một sự kiện ngẫu nhiên nào đó mà họ không thể vượt qua. Do vậy hầu hết những thất bại đã không được chúng ta nhìn thấy. Điều này khiến nhiều người ảo tưởng rằng bất kì ai, chỉ cần nổ lực và có tài năng đều có thể đạt được những điều tuyệt vời mà họ muốn. Sự thật là việc chỉ tiếp nhận được một phần nhỏ thông tin dẫn tới tư duy sai lầm như vậy là rất phổ biến trong cuộc sống hằng ngày. Hiện tượng này được gọi là survivorship bias hay survival bias, mình tạm dịch là thiên lệch sống sót. Dưới đây mình sẽ liệt kê vài ví dụ khác về hiện tượng này.

Trong thế chiến thứ nhất, ông John Leopold Brodie đã phát minh ra chiếc mũ bảo hiểm Brodie. Sau khi chiếc mũ được đưa vào sử dụng trong quân đội thì số lượng chiến sĩ nhập viện vì lý do bị thương nặng ở đầu đã gia tăng đáng kể. Việc này khiến bộ tư lệnh quân đội phải xem xét lại việc thiết kế, cho đến khi một nhà thống kê đã đưa ra nhận xét rằng có thể trước đây những chiến sĩ bị trúng các mảnh đạn vào đầu đã tử vong ngay lập tức và không thể xuất hiện trong các bệnh viện. Còn khi được trang bị mũ bảo hiểm này thì các chiến sĩ vẫn còn cơ hội sống sót và đã được đưa đến bệnh viện.

Trong thế chiến thứ hai, quân đội Mỹ đã thống kê lại những vị trí mà máy bay ném bom của họ bị ảnh hưởng nhiều nhất, họ kết luận rằng cần bổ sung áo giáp cho những vị trí bị tấn công nhiều. Tuy nhiên, nhà thống kê Abraham Wald và nhóm nghiên cứu của ông đã đưa ra quan điểm ngược lại. Ông cho rằng cần trang bị thêm áo giáp cho những phần ít bị thiệt hại nhất vì những chiếc máy bay bị tấn công vào phần này sẽ khó có cơ hội sống sót trở về và không được thống kê.

Trong một nghiên cứu được thực hiện vào năm 1987, người ta đã báo cáo rằng những con mèo rơi từ tầng 6 xuống thì có thương tích lớn hơn những con mèo rơi từ trên 6 tầng. Người ta đã đưa ra lời giải thích những con mèo rơi từ tầng 7 sẽ có đủ thời gian để phản ứng lại với cú rơi đó, cụ thể là mèo sẽ xòe rộng tứ chi giống như một chiếc dù và tiếp đất an toàn bằng bụng 😂 nghe hơi vô lý nhưng lại rất thuyết phục vào thời điểm đó. Chín năm sau, tờ The Straight Dope đã đưa ra một công bố khả dĩ hơn cho hiện tượng này là sự thiên lệch về khả năng sống sót. Trong nghiên cứu vào năm 1987, người ta đã dựa vào dữ liệu trong các trung tâm thú y, do đó những con mèo bị chết ngay sau khi rơi của các toà nhà cao hơn đã không được báo cáo trong nghiên cứu này.

Các bài hát và tác phẩm nghệ thuật từ những thời kì trước thường được cho rằng xuất sắc hơn bây giờ. Điều này được lý giải là do chỉ những bài hát hay nhất lúc đó mới được lưu hành đến ngày nay, còn hiện tại thì những bài hay và dở đều có sẵn nhiều hơn. Tương tự như vậy đối với các tác phẩm nghệ thuật như tranh vẽ, công trình kiến trúc...Do đó sự tồn tại của các tác phẩm xuất sắc đã tạo ra những thiên lệch về nhận thức.

Giả sử bạn đang hứng thú với việc mở một công ty thiết kế phần mềm, bạn tìm kiếm trên google phát hiện có 10 công ty như vậy và tất cả vẫn đang hoạt động rất tốt. Việc này khiến bạn nghĩ rằng đây là lĩnh vực dễ dàng phát triển và dễ kiếm được lợi nhuận. Tuy nhiên trong mười năm qua đã có hàng trăm công ty công nghệ thành lập và đã phá sản mà hầu như không một ai biết tới chúng. Chỉ những công ty được đầu tư nhiều, có quy trình và kế hoạch phát triển tốt mới được tiếp cận với công chúng đã tạo nên những sự thiên lệch trong nhận thức rằng có một số lĩnh vực ít bị cạnh tranh và có thể đạt được thành công dễ dàng.

Các nghiên cứu và dẫn chứng về thiên lệch sống sót chủ yếu muốn người ta suy nghĩ từ nhiều hướng hơn, tránh việc kết luận vội vàng hay lạc quan quá mức mà bỏ qua những thất bại có thể xảy ra. Quan trọng nhất là giảm thiểu việc đưa ra các tương quan nhân-quả ví dụ như thấy A thì suy ra B. Có khá ít mối quan hệ như vậy trong thực tế. Thật ra hai sự việc có vẻ liên quan thường vẫn bị chi phối bởi rất nhiều yếu tố khác mà ta không quan sát được.