(Chúng tôi thừa nhận rằng tiêu đề hơi mang tính giật tít, nhưng kính mong người đọc công tâm và có tinh thần xây dựng, nếu được vậy thì chúng tôi rất biết ơn)
Có lẽ ai học hóa học ở cấp đại học, nhất là bộ môn hóa học vật lý (hóa lý) đều biết về khái niệm "tốc độ phản ứng", đôi khi còn là "vận tốc phản ứng". Nom cũng dễ hiểu vì nếu ta coi phản ứng là một quãng đường đi đến sản phẩm thì nó sẽ có "tốc độ" hay "vận tốc", biểu trưng cho tiến trình chuyển hóa. Kỳ lạ thay, hai khái niệm này không hề có mặt trong hóa văn Anh ngữ, vì tốc độ là speed, còn vận tốc là velocity, tìm đỏ mắt cũng chẳng thấy tài liệu, giáo trình chính thống bằng tiếng Anh nào gọi tương xứng 1-1 như Việt Nam. Phương Tây là nơi khai sinh môn hóa học nên ta cần tôn trọng ý kiến của họ về thuật ngữ.
Các nhà vật lý học xưa vừa giỏi chuyên môn, vừa giỏi ngôn ngữ, đã dịch cố định velocity là vận tốc, nhằm chỉ một đại lượng vector liên quan đến độ nhanh chậm, phân biệt với speed là tốc độ. Cái gọi là "tốc độ" hay "vận tốc" của phản ứng ở Việt Nam thực chất là dịch từ rate of reaction/taux de réaction. Dịch rate thành tốc độ là thiếu tính liên kết với các chuyên ngành khác như vật lý và toán học, vì họ đã dịch đây là tỷ suất, hoặc ngắn gọn súc tích là suất. Suất là tỷ số giữa hai đại lượng không cùng đơn vị, với mẫu số thường là thời gian, với tốc độ là một ví dụ điển hình. Liên quan đến thời gian cũng là nói về độ nhanh hay chậm, nên chúng ta dùng tốc suất cũng được. Vậy rate of reaction, tỷ số nồng độ trên thời gian phản ứng, nên được dịch là suất hay tốc suất phản ứng mới phải, cách thứ hai nghe cũng có âm hưởng hơn. Không thể gọi nó là tốc độ, do không có đơn vị độ dài trên thời gian, như thế là sai về mặt vật lý. Chúng ta đã dịch sai, nhưng không phải không thể vãn hồi, chúng tôi thỉnh cầu các giảng viên, sinh viên trong môi trường giáo dục đại học chịu từ bỏ thói quen cũ mà hiệu chỉnh cách dùng cho chính xác.
Xin nói thêm rằng trong các chuyên ngành khác, họ dịch rate là tỷ suất vì không liên quan đến thời gian, như investment rate là tỷ suất đầu tư, birth rate là tỷ suất sinh, v.v. Đáng buồn thay, kinh tế học lại dịch rate of economic growth thành tốc độ tăng trưởng kinh tế, trong khi ít ra nó phải là suất hoặc tốc suất... Không thể nói nước sông không phạm nước giếng nên ngành nào tự dịch của bên đấy, điều đó làm chúng ta mất tính liên hệ giữa các từ vựng và tạo ra một hệ thống thuật ngữ lộn xộn, vô trật tự, mà thực tế đã như vậy từ lâu rồi.
Trong vật lý học có rất nhiều đại lượng được gọi là suất, dùng như thế này dễ phân biệt hơn tiếng Anh, chẳng hạn như resistivity/resistance là suất/độ điện trở, conductivity/conductance là suất/độ dẫn điện, power là công suất (đúng nghĩa suất của công theo thời gian), electromotance là suất điện động, v.v. Tuy nhiên có lúc họ cũng hơi lạm dụng, khi gọi refractive index/indice de réfraction là chiết suất [suất chiết quang], trong khi chỉ số khúc xạ là cách dịch dễ hiểu và phù hợp hơn.
Xin nói thêm là rate và các từ liên quan như ratio, proportion cũng đang được sử dụng bất nhất và loạn xạ, mà chúng tôi nhận thấy ngay cả một bộ sách giáo khoa mới chính thống cũng dùng sai (!) Ratio là tỷ số, nó cho biết số này chứa bao nhiêu lần số kia. Chẳng hạn như một giỏ có tám quả cam và sáu quả chanh, ta nói tỷ số cam trên chanh là 8:6, tương đương với 4:3. Nó phân biệt với thương số (quotient) là kết quả của phép chia trực tiếp. Một số viết được dưới dạng tỷ số p/q được gọi là số hữu tỷ (rational number), ngược lại là số vô tỷ (irrational). Suất hay tỷ suất (rate) chính là tỷ số khi tử số và mẫu số không cùng đơn vị. Khi các đôi biến số khác nhau có cùng giá trị tỷ số thì phương trình liên hệ chúng được gọi là proportion, đây mới đúng là tỷ lệ, đầy đủ hơn là tỷ lệ thức. Trong dân dụng, tính từ proportional cũng chỉ sự cân đối. Ngay cả khi khó phân biệt các thuật ngữ gần nghĩa này, chúng ta vẫn phải dịch đúng để đảm bảo phân biệt và chính xác. Cũng như tránh sự suy diễn, như trong bóng đá, score lại trở thành tỷ số, trong khi nó nên là điểm số.
Khoa_học_công_nghệ Ngôn ngữ học Hóa học Khoa học và công nghệ khác