As you say of yourself, I too am an epicurean. I consider the genuine (not the imputed) doctrines of Epicurus as containing everything rational in moral philosophy which Greece and Rome have left us. - Thomas Jefferson, Letter to William Short, 31 October 1819 Dịch: Giống như bạn từng thừa nhận, tôi cũng là một người Epicurean. Tôi cho rằng những lời dạy của Epicurus (chứ không phải những thứ vẫn được gán cho ông ấy) chứa đựng tất cả những gì tinh túy nhất mà triết học cổ đại về đạo đức và lý tính từ thời Hy Lạp và La Mã để lại cho chúng ta.
Thomas Jefferson - cha già dân tộc của Mĩ. Nguồn ảnh: Google
Thomas Jefferson - cha già dân tộc của Mĩ. Nguồn ảnh: Google
Thực sự là một bất ngờ thú vị khi mình tìm thấy câu quote này, vì Thomas Jefferson là tổng thống Mĩ, có lẽ là một trong những người trái ngược nhất với tư tưởng của Epicurus: tránh càng xa chính trị càng tốt.
But when it comes to the business of the polis, Epicurus endorses the strategy of avoidance. He insists that those who seek security from political power and honor are mistaken about how best to achieve freedom from fear, and he counsels against the political life. Dịch: Nhưng khi nói đến chính trị, Epicurus đưa ra quan điểm là nên tránh xa nó. Ông cho rằng những người tìm kiếm cảm giác bảo đảm trong cuộc sống từ quyền lực và địa vị chính trị đã sai lầm trong việc nhìn nhận đâu là cách tốt nhất để có được (sự bình thản) tự do khỏi mọi lo lắng sợ hãi, và ông khuyên nên tránh một sự nghiệp trên chính trường.
Tuy nhiên, điều này hoàn toàn không có nghĩa là một người Epicurean sẽ vô trách nhiệm với quốc gia, dân tộc mình đâu nhé. Sự khác biệt ở đây hơi phức tạp hơn nhìn nhận thông thường một chút:
In Seneca’s opinion, the difference lies rather in the degree of intensity of the engagement: whereas the Stoic sage engages when nothing hinders him, the Epicurean, by contrast, engages only when it is absolutely necessary. Dịch: Seneca cho rằng, sự khác biệt về quan điểm chính trị (giữa 2 trường phái Stoicism và Epicureanism) nằm ở mức độ: với Stoicism, thánh nhân của họ sẽ tham gia chính trường khi mà không có gì ngăn cản ông ta, trong khi với Epicurean, thánh nhân sẽ chỉ tham gia chính trường khi điều đó là tối cần thiết mà thôi.
Vậy nên, nếu như quốc gia, dân tộc mình bị xâm lược, các Epicurean cũng sẽ tham gia vào chính trường và đoàn kết lãnh đạo nhân dân, thay vì cực đoan chỉ chăm chăm gìn giữ sự yên ổn cho riêng mình nhé.

Nhưng, nếu tránh xa chính trường, thì cuộc sống lý tưởng của một Epicurean sẽ như thế nào?

Nguồn ảnh: Google
Nguồn ảnh: Google
1. Ông ấy sẽ sống trong một cộng đồng thu nhỏ, tách biệt khỏi thế giới bên ngoài, với những người bạn thân thiết cùng chí hướng.
In one sense, Epicureanism is an intensely individualistic philosophy. Once we cast off the corrupting influences of superstition and society, we can recognize that the only thing that is valuable in itself is one’s own pleasure. Anything else (including philosophy) is valuable only in so far as it helps one obtain pleasure for oneself. But at the same time, Epicureanism is a communal philosophy. Epicurus holds that the most pleasant life is a tranquil one, free of fear and need. We need the help of other people to attain this life. Wise individuals who recognize this can gather together and form communities in which they protect one another from the dangers of the outside world. Epicurus stresses the importance of friendship in attaining blessedness. Dịch: Một mặt, Epicureanism là một trường phái triết học tập trung vào từng cá thể. Một khi ta có hiểu biết để loại bỏ toàn bộ những ảnh hưởng của tôn giáo mê tín dị đoan và những áp đặt của xã hội, ta sẽ có thể nhận ra rằng thứ duy nhất thực sự có giá trị là khoái lạc tịnh (trạng thái không có đau đớn của cơ thể hay lo lắng sợ hãi của tâm trí). Mọi thứ khác (bao gồm cả triết) chỉ giá trị nếu nó giúp ta đến hay duy trì được trạng thái ấy mà thôi. Nhưng, đồng thời, Epicureanism cũng là một triết lý cộng đồng. Epicurus cho rằng cuộc đời tốt đẹp nhất là một cuộc đời bình yên, không bị xáo động bởi lo sợ hay mong cầu. Ta sẽ cần sự trợ giúp của người khác để đạt được nó. Những người hiểu biết, khi đã nhận ra được điều này, có thể tập trung lại và tạo thành một cộng đồng nhỏ nơi họ bảo vệ lẫn nhau khỏi mọi hiểm nguy của thế giới bên ngoài. Epicurus nhấn mạnh sự quan trọng của tình bạn trong việc đạt đến hạnh phúc trong cuộc sống.
This is because friendship is by far the greatest thing for making our whole life blessed Dịch: (Với các Epicurean) Tình bạn là thứ quan trọng nhất cho một cuộc đời tốt đẹp, hạnh phúc
Lưu ý lại một chút là tình bạn trong Epicureanism không phải là tình bạn kiểu tri kỷ một một, mà là kiểu ‘tình đồng chí’ trong một cộng đồng hiểu biết nhé:
Epicurean friendship is communal. Its focus is not on the one-on-one interaction between friends, but on how having a network of friends who look out for one another is beneficial to all Dịch: Tình bạn trong Epicureanism là tình đồng chí. Nó không phải là tình bạn giữa hai cá thể, mà là giữa một nhóm người chăm sóc gắn bó với nhau.
Để giải thích cho điều này thực ra cũng không quá khó, vì:
Indeed, Epicurus believes that friendship is more useful for tranquillity than the virtues, perhaps because friendship brings one the confidence that multiple virtuous people (one’s friends) will help instead of just one (oneself). Dịch: Epicurus tin rằng tình bạn thậm chí còn hữu ích hơn cả những phẩm cách, có lẽ bởi vì tình bạn trong một cộng đồng thu nhỏ này mang đến một đảm bảo rằng rất nhiều người hiểu biết, có nhân cách sẽ sẵn sàng giúp đỡ khi một trong số họ gặp khó khăn và cần đến bạn bè.
Hình ảnh The garden huyền thoại - cộng đồng nhỏ mà Epicurus tạo nên. Nguồn: Google
Hình ảnh The garden huyền thoại - cộng đồng nhỏ mà Epicurus tạo nên. Nguồn: Google
2. Vậy cái cộng đồng ấy sẽ sống như thế nào?
Một trong những điểm mình tâm đắc nhất khi tìm hiểu về Epicureanism là nó tuyệt đối nói không với những tranh biện hơn thua mang tính cá nhân. Tất nhiên, họ sẽ có những cuộc đàm đạo về triết, về mọi vấn đề trong cuộc sống, nhưng khi các thành viên không hài lòng về nhau, thay vì nói ra và tranh cãi, họ sẽ im lặng rồi viết thư cho nhau để nói lên ý kiến của mình.
And Epicureanism, whatever its faults, always tried to steer clear of logomachies, or verbal arguing Dịch: Những người Epicurean, bất kể họ có nhận định sai thế nào, cũng luôn cố tránh những tranh cãi, đặc biệt là về ngôn từ
Và:
Even in those early days all were not of one opinion. Leontion and Colotes are alleged to have had their little errors. When the chiefs of the sect saw such divergence, it was not, however, their way to correct the offender directly. Rather they wrote to another member, exposing and correcting these errors as supposed mistakes of their correspondent Dịch: Ngay cả ở thời điểm khởi đầu của trường phái bọn họ cũng không phải là luôn có chung một quan điểm. Leontion và Colotes được cho là có những sai lầm nho nhỏ. Khi Epicurus biết điều này, ông đã không lập tức sửa đổi chỉnh đốn họ ngay lúc ấy. Thay vào đó, ông viết thư cho họ, chỉ ra lỗi của họ cũng như cách sửa đổi chúng
Điều này mình tin là đặc biệt quan trọng để có được những cuộc đàm đạo mang tính xây dựng trong cộng đồng.
Và một điểm nữa mà Epicurus cực kỳ nghiêm khắc và rõ ràng, đó là ông cực lực lên án những thứ học thức chỉ để phô trương mà không hướng con người ta đến một cuộc sống tốt đẹp hơn.
Empty is the argument of the philosopher which heals no human disease; for just as there is no benefit in medicine if it does not drive out bodily diseases, so there is no benefit in philosophy if it does drive out the disease of the mind Dịch: Những tranh biện của triết gia mà không hướng đến chữa lành những ‘căn bệnh’ của tâm trí con người thì đều vô nghĩa; vì chúng cũng giống như y học mà không thể dùng để chữa bệnh cho cơ thể vậy.
Về sự phát triển của mỗi cá nhân trong cộng đồng ấy, ông luôn hướng nó tới một cuộc đời giản dị, thanh đạm, trước sau như một trong tất cả mọi hoạt động - từ ăn uống, viết lách, đến chuyện trò đàm đạo. Trong các bức thư của Epicurus cho bạn bè còn được lưu giữ và truyền đến ngày nay, người ta biết được trong Khu vườn (The Garden, tức là cộng đồng Epicurean), ông và bạn bè của mình chỉ ăn bánh mỳ và uống nước lọc, và mỗi ngày cũng chỉ có một chén rượu nhạt mà thôi. Ở một bức thư thậm chí ông còn đề nghị bạn gửi cho ông một ít pho mát (thứ rất thông thường trong bữa ăn người phương Tây) để có thể cải thiện bữa ăn.
Epicurus says that cheese is enough to turn bread and water into a feast Dịch: Epicurus nói rằng pho mát là đủ để khiến bánh mỳ và nước lọc trở thành một bữa tiệc
Còn về triết và viết lách:
Epicurus had made clarity the sole quality of good speaking and writing, and for that reason the philosopher writes in a relatively plain prose style Dịch: Epicurus coi sự rõ ràng là thứ quan trọng duy nhất đối với thuyết giảng và viết lách, và vì vậy mà triết gia cần phải viết với ngôn ngữ giản dị, câu cú rành mạch, thay vì trau chuốt bóng bẩy
Đồng thời:
Avoid all culture, was the advice of Epicurus. He is at war with the artificialities of life. Nature had made man upright, but he had sought out many inventions. An exclusive literary training was leading men away from the perception of the truth of life, to spend their days in a hollow world of unreality, filled with aesthetic vanities, with political pomps, with religious anxieties Dịch: Epicurus khuyên mọi người hãy cố tránh mọi áp đặt của văn hóa. Ông ấy luôn chống lại mọi thứ giả tạo hay áp đặt trong cuộc sống. Tự nhiên tạo ra những con người thứ thiệt, nhưng con người thì cứ luôn tự ‘sáng’ tạo ra những thứ mới. Sự đào luyện quá chuyên sâu về văn học, về kiến thức sách vở có thể khiến một người xa rời khỏi thực tại cuộc sống, chỉ để dành thời gian quý báu của họ trong một thế giới trống rỗng của những thứ không chắc chắn, lấp đầy bởi những thẩm mĩ hư ảo phù phiếm, của sự phù hoa nơi chính trường, của lo lắng tôn giáo.
Và:
Society as a whole inculcated the importance of money-making in citizens, as it did with the liberal arts, especially grammar and rhetoric Dịch: Xã hội đã khắc sâu vào trí não mỗi người sự quan trọng của việc kiếm tiền và ham muốn giàu sang, như nó đã làm với những ngành nghệ thuật khai phóng, đặc biệt là ngôn ngữ và thuật hùng biện
3. Về ham muốn nhục dục và tư tưởng về phụ nữ
Có một điểm rất thú vị, đó là vì chọn sự cô lập cho cộng đồng, xa lánh thế sự, nên có rất nhiều những điều tiếng về trường phái. Đặc biệt là một quan điểm cực kỳ, phải nói là cực kỳ tân tiến của Epicurus ở thời đại của ông: ông chấp nhận trong cộng đồng mình cả phụ nữ, đặc biệt là cả những người phụ nữ nô lệ hay gái bán dâm. Điều này đã gây nên không ít tai tiếng, kể cả những lời đồn thổi như là đây mà một cái ổ mại dâm đồi trụy nhất, vui chơi nhục dục tập thể - mọi thứ đủ cả. Mà quên mất rằng thực ra Epicurus có một cái nhìn khá tiêu cực về tình dục và thậm chí là hôn nhân:
Epicurus and all true Epicureans took a dim view of man's most intense and sometimes most painful pleasure, sexual love: " The sophisticated man will not fall in love," and "Sex never benefited any man, and it's a marvel if it hasn't injured him!" Epicurus would have approved the complete wisdom of a recent professorial pronouncement: "I would rather spend an hour in bed with Dickens than with any woman Dịch: Epicurus và những người học trò của mình có một cái nhìn tiêu cực với ham muốn mãnh liệt nhất, và nhiều khi là đau đớn nhất của con người – nhục dục: “Những người tinh ý sẽ không đâm đầu vào yêu đương” và “Tình dục thì không bao giờ có lợi cho con người, và đó là một điều kỳ diệu nếu nó không làm hại người trong cuộc” Epicurus chắc sẽ đồng thuận với lời tuyên bố này của một học giả gần đây: “Tôi thà có một tiếng trên giường cùng Dickens còn hơn là với một người đàn bà
4. Và cuối cùng, đôi lời về khoa học và tôn giáo
Thực ra khi nói đến Epicureanism thì không thể không bàn về thuyết nguyên/phân tử (atomism) và triết học tự nhiên (natural philosophy), có thể nói là phần quan trọng nhất của Epicureanism. Với mục đích muốn giải thoát con người khỏi những ràng buộc của tôn giáo (thứ đã trở nên quá quyền lực ở thời đại của Epicurus), ông đã xây dựng một học thuyết nguyên tử khá trọn vẹn để giải thích mọi sự vật sự việc trong cuộc sống. Tuy nhiên, vì 2 lý do: (1) ở thời đại ngày nay số người vô thần có lẽ còn nhiều hơn số người thực sự theo tôn giáo, và (2) sự phát triển của khoa học trong hơn 2000 năm, việc tóm lược lại về học thuyết nguyên tử của Epicurus thiết nghĩ là không còn cần thiết.
Chỉ có một điểm mình cảm thấy khá ấn tượng, đó là việc Epicurus nhấn mạnh sự cần thiết phải duy trì một thái độ hoài nghi với những sự vật, sự việc mà bản thân chưa thể giải thích được, đừng ngay lập tức gán cho nó một ý nghĩa siêu nhiên, thần thánh.
Một ví dụ điển hình là:
Lucretius wrote more than four hundred lines and adduced more than twenty five arguments to show that the soul is mortal and therefore unable to experience any sort of life after death Dịch: Lucretius (một nhà thơ nổi tiếng của trường phái) viết hơn 400 dòng thơ, trình bày hơn 25 luận điểm để chứng minh linh hồn không tồn tại vĩnh hằng và vì vậy nó sẽ không thể trải ngiệm điều gì sau cái chết.
Nhưng, bên cạnh đó là một sự thực dụng, nhiều khi đến đáng sợ của Epicurus, chỉ tập trung duy nhất hướng đến sự bình thản trong cuộc sống. Và để đạt được điều đó, thì ngay chính việc có tìm ra chân lý hay không, với ông cũng không quá quan trọng:
Epicurus is concerned with epistemology, and how we gain what we consider to be knowledge. He recognizes limits to our ability to know, and justifies his advocacy of multiple causation by explaining that, according to his teaching, ‘we do not seek to wrest by force what is impossible, nor to understand all matters equally well, nor make our treatment always as clear as when we discuss human life or explain the principles of physics in general Dịch: Epicurus quan tâm đến nhận thức luận, hay cách mà chúng ta thu nhận kiến thức. Ông nhận ra những giới hạn của khả năng con người, và bảo vệ quan điểm của mình về việc có thể có nhiều nguyên nhân cho một sự vật, sự việc bằng cách giải thích rằng: ‘chúng ta không cố công vô ích để tìm ra thứ không thể, hay để hiểu tất cả mọi thứ một cách tường tận minh bạch, hay phải rạch ròi những biện pháp của mình như khi chúng ta bàn luận về cuộc đời hay giải thích những nguyên lý khoa học.
Kết: Càng đọc về Epicureanism mình càng không khỏi ngỡ ngàng, tại sao một trường phái hướng đến sự thanh đạm, thông thái như thế mà cuối cùng lại bị hiểu sai thành nào là triết học của khoái lạc hưởng thụ, chỉ quan tâm đến sung sướng vật chất tiệc tùng, nhục dục sa đọa blah blah loạn hết cả lên.
Nhưng có lẽ, chính vì thế mà hiểu được sự độc địa, phù phiếm của miệng lưỡi người đời. Và: nếu đã xây dựng được cho mình một lẽ sống, thì tất cả những thứ ấy, đâu có gì quan trọng đâu.
Nguồn ảnh: Google
Nguồn ảnh: Google
Series còn 2 phần:
Phần 3: Về cuộc đời và con người Epicurus (Dự kiến ngày đăng: 20/06/2023) Phần 4: Những đoạn trích đáng suy ngẫm của trường phái còn được lưu giữ đến ngày nay (Dự kiến ngày đăng: 27/06/2023)
Mong mọi người sẽ chú ý đón đọc và góp ý cho mình nhé!
A Dreamer