Đọc một người đọc Nguyễn Tuân (tiếp theo)

Trước Cách mạng tháng Tám và trước ngày Kháng chiến, tôi sống tuyệt đối bằng cảm tính, chỉ dựa hoàn toàn vào những xúc cảm bản năng và phản ứng tình cảm để đánh giá cái tốt cái xấu cái thiện cái ác. Tôi nghĩ rằng thời kỳ ấy, tôi đã là người của thuyết hư vô và nhiều lúc đã quan niệm một cách nguy hiểm rằng người trí thức chân chính là phải hoài nghi tất cả. Đối với vấn đề đảng phái và hoạt động đảng phái, kể cả Đảng ta, lúc ấy, tôi hết sức né tránh, nghĩ sai rằng nghệ thuật là ở ngoài chính trị và còn ở trên cả mọi chính trị, mọi hoạt động chính trị. Về những vấn đề lớn thuộc về vận mệnh dân tộc, tôi nghĩ rằng cái biểu hiện yêu nước của tôi ở tôi, tôi chỉ xin khung nó gọn vào vấn đề xây dựng tiếng nói dân tộc mà bản thân mình sẽ cố công đóng góp vào ít nhiều, qua những tìm tòi sáng tác văn học của bản thân mình. Trước mọi biểu hiện và mọi tương quan với cuộc sống chung quanh, tôi tự cho tôi là một đơn vị. Đối với chủ nghĩa Cộng sản, con người duy tâm và tự do vô chính phủ của tôi đã là người tán thành cái thuyết viển vông được làm người cộng sản mà không ở trong tổ chức Đảng.  

Về quan niệm nghệ thuật, trước đây, tôi là người của phái nghệ thuật vị nghệ thuật, tức là tôi chủ trương nghệ thuật không phục vụ chính trị. Một số sách và tiểu thuyết của những tác giả tờ-rốt–skít hoặc có quan điểm tờ-rốt–skít về tư tưởng nghệ thuật, đã ảnh hưởng phần nào đến cái nhìn của tôi đối với Xít–ta-lin, đối với những hoạt động chính trị, và cụ thể là rất có định kiến nghi ngại đối với tổ chức Đảng nói chung trên thế giới cũng như ở ta. Tôi cho rằng làm chính trị thì không tránh được thủ đoạn này thủ đoạn khác và trên cái nhận thức sai lệch ấy, tôi càng tách con người văn nghệ ra khỏi bất cứ hoạt động chính trị gì. 

(Nguyễn Tuân, Nhìn rõ sai lầm)

‘Nếu anh phải theo các anh em khác dùng văn chương để phục vụ cho người khác, chắc chắn anh không thể bằng ai, ấy là chưa nói có thể kém người ta là khác. Vì thế tôi tin rằng, dù có thiện chí đến mấy, yêu kháng chiến đến mấy, anh cũng không, sẽ không “lột xác” được, và Tuân sẽ vẫn cứ là “Tuân mũi to” nửa điên nửa tỉnh, nửa ác nửa thiện, có một lúc nằm đêm không ngủ đã phải chọn lấy một trong hai con đường.’

Những giấc mơ ban đêm, rồi lại những giấc mơ còn bí hiểm hơn nữa kè kè bên tôi trong suốt ngày, gần bề mặt đến nỗi chỉ cần một va chạm nhỏ nhất là chúng liền hiện ra, ở đó có một sự tồn tại mà thêm những dấu hiệu khác nữa thể hiện sự hiện diện thường trực và giàu tiềm năng. Những gì tôi chểnh mảng và rơi tõm lại vào sự quên rồi một ngày nào đó, đầy ngẫu hứng, sẽ lại chui ra, nhưng đã được chuyển hóa, được phú cho cả một dạng chất nào đó mà tôi sẽ không biết, giống như hạt mầm vùi trong đất vươn lên, hoa hoặc cây. Chỉ cần có một cảm giác, chẳng hạn một màu nào đó, đập khẽ, ở bên trong tôi, vào một ô cửa sổ tròn bí mật, là tức thì ô kính mở ra, tạo lối thông cho một sự tăng vọt đột ngột của cảm xúc hoặc của sự chắc chắn. Đôi khi, tôi nhận ra ở những đợt bừng nở đột nhiên đó một kỷ niệm xa xăm, và tôi cứ tưởng đâu chỉ ký ức thôi cũng đủ để thực thi màn ảo thuật; nhưng, thường thì tôi không sao phát hiện được trong cái điều xâm chiếm suy tư của tôi như vậy một vẻ giống nào với xưa kia. Tôi có cảm giác cái đó xuất phát từ xa hơn bản thân tôi, từ một hồi tưởng tiền kiếp hoặc từ một vùng không phải vùng của khoảng cá nhân tôi. Chỉ cần một hình ảnh, được lưu giữ trong ngôn từ của một nhà thơ hoặc được gợi lên từ họa tiết hoa lá của một bức phù điêu, khơi dậy, không thể khác, trong tôi một âm hưởng tình cảm, là tôi có thể lần theo sợi dây xích gồm các hình thức huynh đệ với nhau nối hình ảnh ấy với các mô típ thuộc một huyền thoại nào đó rất xa xưa: tôi chưa từng biết huyền thoại ấy, nhưng tôi nhận ra nó. Giữa các câu chuyện thuộc nhiều hệ thần thoại khác nhau, các truyện cổ tích, các sáng tạo của một số nhà thơ và giấc mơ vẫn tiếp diễn ở bên trong tôi, tôi nhận ra một sự gần gũi ngầm sâu. Trí tưởng tượng cộng đồng, trong các sáng tạo bộc phát của nó, và trí tưởng tượng mà, ở cá nhân, các khoảnh khắc ngoại lệ giải phóng, như thể cùng dẫn chiếu về cùng một vũ trụ. Hình ảnh của chúng có đúng cái năng lực gây cảm động giấc mơ bên trong của tôi, gọi nó ngoi lên bề mặt và phóng chiếu nó lên những thứ bao quanh tôi; hoặc giả, nếu muốn, đó là những thứ không còn ở bên ngoài bản thân tôi, cũng là những thứ, rốt cuộc được gọi bằng đúng cái tên ma thuật của chúng, trở nên sống động để cùng tôi bước vào một mối quan hệ mới. (Nhị Linh dịch)

“Câu văn điêu khắc bị giải thể, nhường chỗ cho một sản phẩm mới mang dáng dấp của câu văn tự hành. Toàn suy nghĩ nội tâm. Nói miên man còn nhẹ. Bảo đầu Ngô mình Sở không oan. Những hình ảnh trong một giấc mơ. Lẽ ra loại câu văn ấy chỉ gây cảm giác khó chịu. Thế mà đọc không dứt ra được mới tài. Đọc xong chẳng nhớ gì hết. Đọc lại vẫn cứ quên, thế mà đọc không biết chán”. 

Một nhà văn cổ điển là một nhà văn đã làm giàu tâm trí con người, gia tăng kho tàng đó, và đưa nó tiến thêm một bước nữa; là người đã khám phá ra những sự thật đứng đắn và đầy xác quyết, hoặc làm hé lộ ra những đam mê bất tận trong tâm hồn mà tưởng chừng đã biết hết và khám phá hết; người đã bày tỏ suy nghĩ, quan sát hoặc ý kiến của mình trong bất kỳ dạng thức nào chỉ để giúp nó rộng lớn và vĩ đại, tinh túy và hữu lý, có nghĩa và đẹp đẽ trong chính nó; người đã nói với toàn bộ phong cách đặc trưng của chính mình, một phong cách riêng tư nhưng cũng chính là của toàn thế giới, một phong cách mới nhưng không xu thời, mới và cũ, luôn luôn đương thời với mọi kỷ nguyên.

Một nhà văn cổ điển trong một lúc nào đó có thể có tính cách mạng; chí ít có vẻ như thế, nhưng thực ra thì không; nó chỉ công kích và lật đổ bất cứ thứ gì ngăn trở sự phục hồi của một cân bằng giữa trật tự và cái đẹp.

(...)

“Nếu ông ấy nhận được sự trong sáng của mỹ cảm, sự đúng mực của ngôn từ, sự đa dạng của biểu cảm, sự cẩn trọng trong việc chọn lựa ngôn từ phù hợp với tư duy, từ các tác phẩm cổ điển của chúng ta, ông nợ chính riêng ông cái cá tính độc nhất mà ông tạo ra cho tất cả". [M. de Rémusat, khi nói về M. Royer-Collard]

(...)

Những nhà văn gần chạm đến mức cổ điển là những nhà văn trung dung, chính xác, hữu lý, tinh tế, luôn luôn tường minh, nhưng có cảm xúc quý phái và có sức mạnh kín đáo.

“Trước đây có người muốn cho những ai chưa biết Nguyễn Tuân, hình dung được cuộc đời và văn chương ông, đã đem ông đối chiếu với Lê Văn Trương, cách đó làm nổi rõ được đặc điểm của ông hơn cả. Hai người hoàn toàn trái ngược nhau, từ cử chỉ, điệu bộ, ngôn ngữ, đến lối hành văn và quan điểm nghệ thuật... Lê Văn Trương nói năng thô lỗ, cộc cằn, ồn ào, nóng nảy, đôi lúc ngông nghênh có vẻ "cao bồi". Nguyễn Tuân đàng hoàng, từ tốn, chậm rãi, điềm tĩnh như một chàng thư sinh. Lê Văn Trương khoác lác, ba hoa, biết ít mà làm như biết nhiều. Nguyễn Tuân dè dặt đến mức ngây thơ, biết mà làm như không biết. Đến cách ăn mặc, đi đứng cũng thế. Lê Văn Trương vội vàng, cẩu thả bao nhiêu thì Nguyễn Tuân đủng đỉnh, cẩn thận bấy nhiêu. Từ cái lối thắt caravát, chải tóc, mang đôi giày, đến lúc ra đường, một mình hay chỗ đông người, Nguyễn Tuân lúc nào cũng mực thước. Văn chương cũng thế.

Văn Lê Văn Trương có những đoạn dài như rau muống, lẫn lộn triết lý, luân lý, không đầu không đuôi, đôi khi mâu thuẫn nhau, viết một mạch rồi đưa in, không bao giờ sửa lại. Văn Nguyễn Tuân trái lại thuần thục, điều hòa, mạch lạc, chải chuốt, nhà văn có ý thức về giá trị văn chương của mình. Nguyễn Tuân sửa bản thảo thật kỹ, nhiều trang sửa đi sửa lại ba bốn lần nhưng dù thêm dù bớt như thế nào đi nữa, văn Nguyễn Tuân vẫn giữ y nguyên đặc chất trầm tĩnh của nó. Đọc Nguyễn Tuân, người ta bị lôi cuốn một cách dịu dàng, êm ái, bởi câu chuyện của Nguyễn Tuân kể. 

Đọc Vang bóng một thời và gặp Nguyễn Tuân đôi ba lần, thấy nhận định ấy là đúng!”

“đọc Nguyễn Tuân tưởng như câu văn rất cổ, rất cổ, nhưng đọc kĩ thấy Tây lắm, đó là văn Pháp. Cứ đọc Vang bóng một thời sẽ thấy “cổ” lắm, mà thấy ảnh hưởng của Pháp rất nhiều. Lối phô diễn rất tây. Chỉ hạ một câu:

Chao ôi!

Mà mô tả được hết, rất Tây, đào được tận gốc của cảm giác. Rất thâm thúy.”

“Người ta sẽ nhắc đến một nhà văn tài hoa, có cái nhìn sắc sảo, một cách hành văn mới mẻ ở đó thể hiện một sự giao thoa (interference) sâu sắc giữa quá khứ với hiện tại, đặc điểm không thể thiếu ở một nhà văn lớn. Nhưng không cách nào xem anh là một nhà văn lớn được, ngay về mặt phong cách. Bởi vì cái gì ở anh cũng nửa vời. Cái nhìn kỹ thuật mới chớm nở ở một vài biểu hiện của văn hóa cổ thì đã rơi tõm vào con đường mỹ hóa sự trụy lạc, con đường chẳng có gì mới mẻ và ngay ở đây cũng chưa bằng một nhà thơ khác.”

"Gió sởn quanh gáy, không ai biết cơn lạnh thít người. Bác Chữ cất chai vào ngăn kéo lại lôi ra hai thanh tre mà mỗi hôm vừa đặt gánh, thằng con trai bác đã đi các phố quanh quanh chõ vào đầu ngõ gõ sực tắc, sực tắc cho mọi người biết cay hạp trúc sực tắc cháo gà đã đến. 

Thanh tre kê xuống mặt đường nhựa, thanh tre sực tắc thành cái phách. "Nhà em xin hầu cán bộ một khổ".

"Hãy còn giăng gió gió giăng
Đừng lo lắng thanh xuân bất tái
Biết rằng ai đã hơn ai..."

Nguyễn Tuân hứng chí cầm cái ống khói bếp gõ ngón tay đánh trống chầu nhịp. Ông xích lô đầu quả gáo tưởng đi ngay, nhưng đã lại đương thiu thiu lúc ấy cũng nhỏm dậy. Mỗi người một tâm sự ở cái ngã sáu đường đời này. Chẳng ai đoái hoài đến Aki ngồi yên, nước mắt lã chã. Aki khóc. Cũng không ai để ý những câu ư ử rên rỉ bát nháo gió giăng của bác hàng cháo. Im lặng một lúc lâu. Nguyễn Tuân vỗ lưng Aki: 

"Mai đã đi rồi, Tokyo đương đợi anh. Tôi hò chúc Aki một bài đường trường từ biệt Hà Nội. Hãy giữ lâu được nỗi nhớ cái đêm đạm bạc này."

"Chiều chiều mượn ngựa ông đô
Mượn kiệu chú lính đưa cô tôi về
Ngựa ô đi đến quán Lau
Ngựa hồng đủng đỉnh đi sau gò Điền"

Không rõ mấy câu ca dao Phú Yên ấy Aki hiểu đến đâu. Tôi thì tôi bồi hồi nhớ xưa kia những khi họp mặt thanh niên hay truyền bá quốc ngữ nghe Trường Đình Thi giọng Bắc lại hò Phú Ơn kể về người đàn ông lặn lội dắt vợ cõng con vượt đèo xa xứ kiếm miếng ăn. Người đứng cất tiếng hò cũng hốc hác não nề như người tha hương kia. Mỗi khi uống và buồn, Nguyễn Tuân thường bắt chước giọng Trường Đình Thi hò Phú Ơn. Có phải những câu hò ngơ ngẩn não lòng trong đêm lạnh giữa những con người đã trải mấy cuộc đời làm rơi nước mắt xuống đường thành phố như dòng sông miên man, nhớ nhà, mà mừng trở về, không còn lệ ai chan chứa biết đi đâu về đâu như khi ở rừng Thượng Yên, mà khóc cũng chẳng vì lẽ gì. Nguyễn Tuân nhìn Aki. Nguyễn Tuân rút khăn tay chấm mắt. Ở câu hò Phú ơn của con người ấy còn ngổn ngang bao nhiêu hơn cái thằng Aki trở về. Làm sao hiểu được những giọt nước mắt kia vì nỗi niềm ai.

Ngày xưa, có một lần Nguyễn Tuân, Hoàng Trung Thông về Đông Anh cùng với vợ chồng Nguyễn Hồng Phong – Ngọc Trai. Phong quê ở Đông Anh. Đêm ấy họ đi xem một đoàn cải lương Nam Bộ biểu diễn vở gì đó ở bên cạnh thành Cổ Loa.
Nguyễn Tuân nhớ gần đó có làng Quậy – rượu Quậy rất ngon – quê một đào hát ông đã quen rất lâu. Họ bèn đến hỏi thăm thì được biết cô đào ấy đã thắt cổ tự tử rồi vì bị quy là phản động gì đó trong cải cách ruộng đất. Buồn quá! Họ uống rượu, rượu rất ngon, đúng là rượu Quậy. Nguyễn Tuân vừa uống vừa khóc, vừa hát đi hát lại bài hát rất buồn của Đặng Thế Phong: “Ngoài hiên giọt mưa thu thánh thót rơi…”

Tôi thường là cầu nối giữa cha và những người bạn văn của ông, nên tôi biết đa phần những người cụ không ưa là người có tính tiểu nhân, trí trá, lừa thầy dối bạn... Ngược lại, cụ đã thương ai thì thương lắm.

Cha tôi rất thương ông Nguyên Hồng, nhưng cứ gặp Nguyên Hồng, cụ lại trêu “cái thằng nhà quê kia…”, nhiều lúc làm ông Nguyên Hồng phát cáu mà gắt lại “tôi là thằng nhà quê đấy!...”. Tính ông Nguyên Hồng rất bộc trực, chân chất tuy đôi lúc hơi thô.

Từ bé, tôi chưa từng thấy cha khóc bao giờ, vậy mà khi ông Nguyên Hồng chết, cha tôi đã khóc thành tiếng rồi lặn lội xuống tận Nhã Nam để viếng.
Cha tôi cũng rất thương ông Phái (họa sĩ Bùi Xuân Phái). Ông Phái lành lắm, ít nói nữa.

Tôi nhớ có lần, ai đó cho cha tôi mấy điếu thuốc ba số năm, cụ giữ lại 3 điếu để hút, còn lại cuộn vào một tờ giấy, viết vài dòng vào đấy rồi buổi sáng, khi tôi đi làm bảo tôi ghé vào đưa cho ông Phái. Đến buổi chiều khi đi làm về, ông Phái lại viết gì đó vào một mẩu giấy nhỏ bảo tôi mang về cho cha. Tình bạn của cha tôi với ông Phái cứ lặng lặng như vậy nhưng lâu bền và sâu sắc lắm.