Ah... cờ vua, một môn thể thao trí tuệ đầy cuốn hút và có lịch sử hàng thế kỉ, nơi mà hai bộ óc chạm trán khốc liệt với nhau ở khả năng tính toán, chiến lược và cả tâm lý. Những lợi ích mà trò chơi này mang lại phải nói là có rất nhiều. Từ phát triển tư duy logic, rèn luyện trí nhớ, tính sáng tạo cho đến hỗ trợ học tập, tăng điểm số, boost IQ.

Nhiều người cũng tin và hay truyền nhau rằng, nếu một người giỏi cờ vua thì anh/cô ấy cũng sẽ thể hiện tốt ở các lĩnh vực đòi hỏi khả năng lãnh đạo như làm quản lý hay CEO. Bản thân tôi ngày xưa còn được cô giáo bổ nhiệm cho vị trí... tổ trưởng chỉ vì tôi được hạng nhất cờ vua cấp quận năm xưa, dù hồi đấy tôi học cũng hơi dốt.

Vừa rồi là những tác dụng phổ biến của cờ vua mà hầu hết mọi người đều có thể đọc hoặc nghe được từ nhiều nguồn khác nhau trên mạng. Có cái được kiểm chứng bằng khoa học, có cái thì chỉ đơn thuần là định kiến chung. Dù vậy, trong bài viết này tôi sẽ không bàn về tính đúng sai của chúng mà sẽ tìm hiểu về một lợi ích khác, ít khi được chú ý đến và khai thác đủ sâu. Đó là cờ vua có thể dạy ta về kỹ năng ra quyết định, hay decision-making.

Sau đây sẽ là chia sẻ của tôi về một số bài học decision-making từ cờ vua.

Đây là bài học cơ bản nhưng cũng quan trọng nhất trong cờ vua. Khi tiếp cận một thế cờ, nhất là khi nó có độ phức tạp cao, người chơi sẽ quan sát và phân tích rất nhiều yếu tố khác nhau. Từ những nước khả thi, những chi tiết nhỏ cho đến đánh giá lợi thế và nhược điểm, nhận biết mối đe dọa từ đối phương. Với các kỳ thủ cấp cao, họ sẵn sàng dành hàng tiếng đồng hồ chỉ để suy nghĩ về một thế trận duy nhất. Như tại sao chỉ là chạy quân sang A hay B trông có vẻ giống nhau mà một nước có thể duy trì tốt thế cân bằng, còn nước kia thì khiến cho tất cả lợi thế bốc hơi sau vài lượt đi nữa.

Việc phân tích và đánh giá kỹ lưỡng các thông tin có sẵn sẽ giúp họ cân nhắc được nhiều lựa chọn khác nhau để có thể đưa ra nước đi tốt nhất có thể. Và trong cuộc sống cũng có không ít lần ta phải thực hiện các quyết định quan trọng như chọn thi vào trường nào, theo ngành gì, nên đầu tư vào đâu, triển khai dự án ra sao... và danh sách cứ tiếp tục.

Khi áp dụng bài học vào đời sống, nó sẽ giúp ta nhìn được bức tranh toàn cảnh hơn, quản lý tốt rủi ro và cuối cùng là học cách chịu trách nhiệm với quyết định của bản thân. Thật là một bài học hữu ích. Tuy nhiên, nếu bạn phân tích và suy nghĩ quá mức, bạn sẽ rất dễ rơi vào một cái hố sâu mang tên Analysis Paralysis.

Trong cờ vua hay có một câu nói là "long think, wrong think" để mô tả việc người chơi dành quá nhiều thời gian vắt óc suy nghĩ về nước đi tiếp theo. Nhưng khi áp lực thời gian lớn dần, họ bỗng nhiên quên đi hết các tính toán của mình và đi phải nước tệ nhất.

Tình huống tương tự như vậy cũng xảy ra ở ngoài thực tế và nó được gọi là Chứng tê liệt phân tích, hay Analysis Paralysis. Đây là khái niệm cho việc một người suy nghĩ hay phân tích quá nhiều dẫn đến việc bị mắc kẹt và không thể đưa ra được bất kỳ kết luận, quyết định hay hành động nào.

Đây là một cái bẫy mà bất cứ ai cũng có thể vướng vào khi mà lượng thông tin có sẵn trở nên dày đặc và phức tạp, thứ vẫn hay xảy ra trong cờ vua.

Nhiều người hay cho rằng, cờ vua rốt cuộc cũng chỉ toàn là tính toán và logic mà thôi. Khi đối diện với thế cờ phức tạp, người chơi chỉ cần kiên nhẫn dành nhiều thời gian suy nghĩ cho đến khi tìm ra được nước đi thích hợp là xong. Nhận định này có ý đúng của nó, chỉ có điều thời gian và sức lực để tìm những nước ấy lại có hạn.

Theo bác Garry Kasparov - một trong những kỳ thủ cờ vua mạnh nhất mọi thời đại và đồng thời cũng là doanh nhân thành đạt - một người sẽ cần đến nhiều thứ hơn là logic để trở thành kỳ thủ đẳng cấp thế giới. Dù ở trình độ cao nhất, người chơi có thể tính toán được nhiều nước đi trong tương lai nhưng vẫn sẽ có giới hạn. Ngay cả chính bác Kasparov cũng chỉ có thể tính trước được khoảng 15 nước đi mà thôi (quái vật). Việc rơi vào tình huống mà phải dựa vào cảm giác và trí tưởng tượng thay vì là logic và tính toán là điều không thể tránh khỏi. Tại lúc này, bạn đang chơi bằng trực giác của mình.

Đôi khi, trực giác sẽ giúp ích nhiều hơn là bộ não của bạn. Khi nghiên cứu các ván cờ của những danh thủ mạnh trong lịch sử bằng máy tính, Kasparov phát hiện ra rằng, trực giác là yếu tố quyết định nên một kỳ thủ vĩ đại. Thông thường, vào những khoảnh khắc khốc liệt nhất của ván cờ, khi mà phải dựa hoàn toàn vào trực giác thuần túy, những kỳ thủ ấy đã đưa ra được những nước đi mạnh nhất và cũng vô cùng đột phá. Mỉa mai thay, sau khi ván đấu kết thúc, các kỳ thủ đó cơ hội được thoải mái xem lại ván đấu và phân tích nó trước công chúng, họ thường mắc nhiều sai sót hơn so với lúc thật sự thi đấu.

Với ông, điều được ám chỉ từ quá trình nghiên cứu đã trở nên rõ ràng: Thứ làm nên tên tuổi của những con người ấy không nằm ở khả năng tính toán mà là ở trực giác khi đứng trước áp lực.

Để xử lý được chứng tê liệt phân tích, ta cần học cách trở nên quyết đoán hơn, nhận biết khi nào là nên tin vào trực giác (rút từ kinh nghiệm cá nhân, hiểu biết về vấn đề mình đang gặp) và khi nào việc tính toán đơn thuần là điều cần thiết. Cờ vua hoàn toàn có thể giúp bạn rèn luyện được kỹ năng này. Mấu chốt ở đây là học cách sử dụng được cả hai kỹ năng khác nhau và áp dụng đúng cách làm vào đúng tình huống.

Có một sai lầm phổ biến với người mới khi học chơi cờ vua là họ không muốn thực hiện một nước đi chỉ vì nó trông tệ hoặc không được đẹp mắt. Vì suy nghĩ này mà họ cứ cố cầu toàn, muốn đi được nước sao cho hoàn hảo với họ nhất có thể.

Nhưng thực tế, bất kỳ nước đi nào cũng sẽ có nhược điểm của nó. Cách các nước đi trong cờ vua được thực hiện là bởi sự ưu tiên. Đôi khi ta phải chấp nhận một vài bất lợi nhỏ để có thể đạt được mục tiêu lớn hơn, quan trọng hơn. Phải biết đập đi vài quả trứng thì mới làm món ốp-lết được.

Một trong những nguyên nhân khác gây ra chứng tê liệt phân tích là từ chứng cầu toàn. Ta dành nhiều thời gian và công sức để nghĩ ra nhiều lựa chọn khác nhau, nhưng mãi vẫn không ưng cái nào và rồi chọn cách tiếp tục suy nghĩ nữa với hy vọng tìm ra được câu trả lời. Cứ như một vòng xoáy tận cùng.

Vậy nên nếu bạn học được cách chấp nhận sự không hoàn hảo, quá trình đưa ra quyết định của bạn cũng sẽ trơn tru hơn.

Như đã được bàn đến ở phần trước, trực giác là một yếu tố cũng quan trọng không kém gì so với logic, tính toán ở trong cờ vua. Nhưng đôi khi, chính cái trực giác ấy cũng cản trở quá trình suy nghĩ của người chơi.

Tôi cố ý không dùng ván đấu minh họa vào bài viết này để tránh gây khó hiểu với các bạn không rành về cờ. Thế nên, mong các bạn hãy thứ lỗi và hình dung qua câu chuyện dưới đây.

Tưởng tượng bạn đang chơi một ván cờ đầy hấp dẫn (dù bạn không hề biết chơi), bạn rất muốn đẩy quân tốt lên 1 ô cờ mạnh đễ hỗ trợ cho kế hoạch tấn công. Nhưng đối thủ nhận thấy được điều đó và đưa quân đến để bảo vệ ô cờ mà bạn muốn đẩy tốt vào. Trực giác bạn tự động mách rằng: "Không được rồi, nếu mình đẩy tốt lên thì sẽ bị ăn đi mất. Mình cần tìm cách khác."

Đối thủ đã ngăn chặn mất ý đồ của mình... or is it? (hoàn toàn không nhái Vsauce) Lúc này bạn có thể thử suy nghĩ để tìm nước đi khác; hoặc, tự đặt một câu hỏi: "Chuyện gì sẽ xảy ra nếu mình cứ triển luôn?"

Thế là hóa ra, sau khi bạn đẩy tốt lên, đối phương sẽ rơi vào rắc rối lớn nếu bắt lấy quân tốt của bạn đi. Tốt đã này được đẩy lên thành công và kế hoạch tấn công bắt đầu.

Bằng việc đặt câu hỏi trên, đầu óc của bạn sẽ mở khóa ra được nhiều suy nghĩ, lựa chọn hơn nữa. Thứ đã từng bị "ẩn" đi bởi trực giác, bởi đánh giá chủ quan của bản thân.

Sẽ có nhiều ví dụ khác nhau về bài học này nhưng tôi sẽ chọn ra 1 cái sau đây. Ví dụ như bạn là một người hướng nội, một người không thích đám đông và luôn cảm thấy thư giãn nhất khi được ở một mình. Khi được đồng nghiệp rủ đi dự một bữa tiệc nhỏ, bạn liền nghĩ tới những tình huống khó xử, những trải nghiệm xấu sắp phải đối mặt và tự vặn ra đủ kiểu lý do để từ chối. Nhưng rồi chợt nghĩ... sẽ ra sao nếu mình cứ đi thử xem?

Thế là khi bạn đến, mọi chuyện lại không tệ như bạn đã nghĩ. Thực tế, bạn còn gặp gỡ được nhiều con người tuyệt vời trong ngành và làm quen với họ. Từ đó mở rộng được thêm mối quan hệ công việc và có nhiều cơ hội thăng tiến hơn.

Tôi biết là câu chuyện vừa được vẽ ra ở trên có phần chỉ toàn là màu hồng nhưng tôi đã thực sự có được những bước tiến nhất định từ bài học này. Dù cũng có nhiều lần ngậm phải quả đắng. :')

Đôi lúc bạn phải từ bỏ đi thứ mà mình trân quý nhất.

Và không, cái này trong cờ vua không chỉ đơn giản là hy sinh quân Hậu đâu. Trong nhiều tình huống, để có thể tiếp tục duy trì thế thắng, người chơi sẽ phải chuyển hóa từ một lợi thế này sang lợi thế khác. Nhưng điều này không hề dễ dàng, lợi thế mà tôi nhắc ở đây thường là các quân cờ đang đứng ở vị trí đẹp, các quân đang phát huy tốt sức mạnh của nó.

Chính vì nó đẹp và mạnh nên theo lẽ thường, người chơi sẽ không muốn đổi lấy quân hoạt động kém hơn của đối phương. Họ thậm chí còn gắn kết cảm xúc với chính quân cờ đó, việc từ bỏ nó đi dường như là điều không tưởng. "Kill your darlings" ở đây sẽ là khuyến khích người chơi không ngần ngại từ bỏ đi quân cờ mình yêu thích vì lợi ích và mục tiêu lớn hơn.

Khái niệm này thực ra bắt nguồn từ trong văn học và nó đóng vai trò như một lời khuyên. Nếu tác giả muốn soạn ra một câu chuyện hay, họ sẽ phải sẵn sàng loại bỏ đi những yếu tố trong câu chuyện như nhân vật, sự việc, ý tưởng... Dù họ rất tự hào và yêu thích, nhưng nếu chúng không đóng góp gì vào nội dung, họ sẽ phải bỏ nó đi, "giết lấy đứa con cưng" của mình.

Không chỉ trong văn học, "kill your darlings" cũng mở rộng ở hầu hết các lĩnh vực sáng tạo khác như hội họa, thiết kế nói chung.

Và vừa rồi là tổng hợp 5 bài học lớn về decision-making từ cờ vua mà tôi biết được trong suốt nhiều năm chơi, tiếp thu được từ các tiền bối, HLV. Tất nhiên là sẽ còn nhiều bài học khác như cách ra quyết định trước mối đe dọa hoặc nỗi sợ này, cách nhận biết khi nào nước đi trước đó là xấu nhưng sau khi tình hình thay đổi thì nó lại thành nước tốt này...

Sẽ có dịp tôi sẽ làm thêm phần 2 nữa nếu các bạn muốn... nhưng vì sớm biết độ lười của bản thân nên chắc còn lâu. Thay vào đó, tôi sẽ mang chúng vào trong series Opening Theory, nơi tôi đi sâu hơn về lý thuyết cờ.

Nếu bạn có hứng thú học cờ vua nghiêm túc, bạn có thể tìm đọc series dưới đây do tôi nghiên cứu và viết.

___________________________________________________________________

Tác giả: Trần Hoàng Nguyên (Decemberr)

Cảm ơn vì đã đọc.