Chống tham nhũng thời Hoàng đế Minh Mệnh (1820 – 1841), thống kê và phân tích. (phần cuối)

 “Bề tôi làm việc, nhầm lẫn thì có thể tha, tham nhũng thì không khoan thứ được. Bọn các ngươi phải gắng giữ mình trong sạch, chớ để mất danh dự”. ([16] tr87)

“Trẫm nuôi dân như con, thực không kể phí tổn. Nhưng bọn quan lại tham lam giảo quyệt, ngấm ngầm chứa đầy túi riêng, mà kẻ quan quả cô độc lại không được thấm nhuần ơn thực. Gần đây Hoàng Công Lý làm Phó tổng trấn Gia Định không bao lâu mà bóc lột của dân đến trên 3 vạn. Nếu các viên mục thú đều như y cả, thì dân ta còn nhờ cậy vào đâu. Trẫm dẫu có lòng săn sóc thương xót cũng không làm thế nào được”.([16]tr 104, 105)

 “...người trên thích gì, thì người dưới tất làm quá lên. Trẫm tự lúc lên ngôi đến nay vẫn khen ngợi người hiếu hạnh... Nếu nghe mà cho chết thay, thì ra người bị giết là con hiếu mà người tội to ác cực lại được rộng tha, thế có phải là ý nghĩa dùng pháp luật đâu ?... Phàm cái người trên thích là chính đáng mà người ta còn hy vọng hùa theo, huống chi cái thích lại là thanh sắc chơi săn thì ai chẳng chiều theo mà nịnh!. Cho nên người làm vua ham thích không nên thiên.” (tk 49)

• Đầu tiên, là qua số lượng các vụ án - chính phạm tham nhũng qua các năm mà chúng tôi thống kê ở biểu đồ dưới.
  
  

  

  
  

  

  
  
  
  
• Theo biểu đồ, năm có nhiều vụ án  - nhiều chính phạm tham nhũng là 1827 với 10 vụ và 16 người, năm ít nhất là 1821, 1824 và 1839 với chỉ 1 vụ án và 1 chính phạm. Nhìn tổng thể, thì số án tham nhũng trong 21 năm không có xu hướng giảm, mà khá bất ổn, lên xuống thất thường.
  
  
• Thứ hai, việc ngăn chặn tham nhũng ở các chức vụ có nguy cơ và tỉ lệ tham nhũng cao không đạt kết quả gì, mà ở đây cụ thể là các chức Đốc phủ - Bố án các tỉnh. Như đã viết ở trên, các chức vụ Đốc phủ Bố án địa phương có tỉ lệ tham nhũng lớn, đứng đầu trong mức độ tham nhũng của các chức vụ, chỉ có 4 năm 1821, 1825, 1826, 1830 là không ghi nhận các vụ án tham nhũng của Đốc phủ - Bố án, còn lại năm nào cũng có các trường hợp tham nhũng bị phát hiện và xét xử, không hề ít đi qua các năm. Nhưng xử lý được người trước thì người sau lại có nguy cơ rất cao tiếp tục tham nhũng, điển hình là trường hợp ở Phiên An – Gia Định, bắt đầu từ Đào Quang Lý năm 1820, sau đó tới Trần Nhật Vĩnh, Phạm Văn Châu, Ngô Đức Chính năm 1828 – 1829, rồi đến Phạm Văn Quế, Bạch Xuân Nguyên năm 1833.
• Thứ ba, qua các tấu sớ phản ánh từ dưới đệ trình lên và lời dụ của Minh Mệnh hạ xuống (các tk 2, 3, 20, 28, 33, 41, 48, 56, 57, 59, 81, 101, 108, 110, 111, 120, 123, 125, 126).
  Trong đó, thực trạng tham nhũng phản ảnh trong lời tấu và dụ lần sau luôn nghiêm trọng hơn lần trước, nếu ở các ví dụ 2, 3, 20, 28 thì mới chỉ nhắc tới vấn đề tham nhũng của các quản quân, bớt xén tiền tuất, các thượng trà – tiểu sai, lại dịch nhũng nhiễu, ở bộ phận nhỏ quan lại, thì từ ví dụ 33 trở đi đã là thói tệ nhũng lại của quan viên nha lại khắp các kỳ, các địa phương trong ngoài, của cả hệ thống quan liêu.
  Vào tháng 5 (tháng 6) năm 1827 Minh Mệnh xuống dụ cho Bắc Thành
  “Từ trước đến giờ, quan lại Bắc Thành không biết thể tất ý ấy của trẫm, làm việc không đúng, thường hay làm khổ cho dân, cứ cho rằng cửa vua xa cách muôn dặm, chỗ hẻo lánh không soi xét đến, nên nhân tuần làm bậy, chẳng được công gì. Trước đã từng tuỳ việc răn bảo, mà quen thói đã lâu, vẫn nhiều sâu mọt."
  Kèm theo đó là những hướng dẫn hoạt động rất chi tiết cho các Cục, Tào ở Bắc Thành sao cho liêm chính và đúng phép công.
  
  Đến tháng 10 (tháng 11), khi thấy sau gần nửa năm mà vẫn chưa có biến chuyển gì, lại xuống dụ tiếp, lời lẽ còn gay gắt hơn.
  
  “...đều bởi quan lại lớn nhỏ không để lòng nuôi nấng vỗ về, xét hình án thì ngầm mưu lấy lợi, không phân ngay gian mà công nhiên hối lộ, quản lý tiền thóc thì mưu đầy túi tham, không bàn phải trái mà hạch đòi đủ cách... Thậm chí mỗi khi có việc đòi hỏi thì nhân đó vơ vét. Những tình tệ rành rành thực không nỡ nghe, không lạ gì dân không chịu nổi mà rủ nhau làm bậy...”
  
  Nhưng nạn tham nhũng cũng không hề có dấu hiệu khoan giảm, những dụ và tấu sau đó lại cho thấy tình trạng các quan chức địa phương tiếp tục tham nhũng phổ biến trên diện rộng, như tham nhũng khi thu mua các sản vật cho nhà nước ( tk 111), mượn tay nha lại trung gian làm việc gây ra nạn nhũng nhiễu, cường hào lý dịch sách nhiễu đè ép dân quê (tk 48)….
  
  Vào năm cầm quyền cuối cùng (1840), tháng 2 (tháng 3) năm 1840, Minh Mệnh phải xuống dụ yêu cầu quan viên trong ngoài tố cáo kẻ nhũng lạm cũng như tự nhận lỗi với những lời lẽ vừa cứng rắn vừa thiết tha.
  
   “Trẫm từ khi lên ngôi đến nay sửa sang mối giường, thưởng phạt đúng mức, nói ra tức là pháp luật, ai có công phần nhiều khen thưởng, ai có tội chưa từng rộng tha, ai ai cũng tai nghe mắt thấy cả. Chỉ vì lúc làm dữ dội như sấm vang, chớp loè thì bọn trộm giặc đều muốn đổi lòng, đến khi im lặng như mưa tạnh mây quang thì kẻ gian nhũng đâu lại vào đấy.…Trong Kinh kể từ ngày hôm nay, các tỉnh ngoài lấy ngày dụ này phát đến là bắt đầu, hạn trong 15 ngày, nếu người nhà của bộ thuộc nào, lại dịch trong hạt nào, có kẻ không công bằng, không giữ phép, làm bậy làm gian lập tức bắt hỏi đem việc tâu lên, thì tội thất sát từ trước cũng được gia ân cho miễn nghị. Nếu viên nào tự mình làm bậy, biết hối lỗi trước cũng cho bày tỏ dâng sớ tự tham hặc mình, không được nói không hết tội, nói không đúng thực, phải nên có điều khoản, có lý do, tất cho được đổi mới, và được xá lỗi…Nay ta tự tay soạn dụ chỉ này là bởi từ lòng yêu thần dân, cho nên dạy dỗ hai ba lần, không nề rườm lời. Các ngươi nên coi làm lời răn dạy to lớn, chớ coi làm bài văn nói suông…”(tk 123).
  
  Đến cuối cùng, trong tất cả các “quan viên trong ngoài”, sử sách cũng chỉ ghi chép được có 4 quan chức chịu thú là đã nhận biếu xén và tội họ thú nhận lại được xét là quá bé, không cần truy cứu. Còn các tỉnh thần trong cả nước, chỉ có 5 tỉnh thú nhận, và cũng chỉ bị phạt cái án khá dễ thở là trừ lương.
  
  Một tháng trước khi Minh Mệnh qua đời (tháng 1 năm 1841), các Kinh lược sứ lại chỉ ra thực trạng quan lại tham nhũng lộng hành ở Trấn Tây thành, và đó cũng là một trong những nguyên nhân gây ra tình trạng dân phiên trấn phản kháng, làm bất ổn, rối loạn ở Trấn Tây thành lâu nay.
  
  
•  Thứ tư, khi xử lý các án tham nhũng trong thời Minh Mệnh, rất hay lâm vào cảnh “mất bò mới lo làm chuồng”, nhiều vụ án đã gây hậu quả nghiêm trọng như dân chúng đã bất bình nổi dậy, tham nhũng đã quá lớn vỡ ra...rồi mới được phát hiện xử lý, đến lúc đó có xử nghiêm minh, hợp lý hợp tình tới đâu, thì cũng đã là quá trễ. Điển hình như những sự việc của Trần Nhật Vĩnh, Nguyễn Văn Quế, Bạch Xuân Nguyên, Phạm Văn Thuyên…hay việc xử lý các quan lại tham nhũng tại Nam Định sau khi dẹp tan nổi dậy của Phan Bá Vành, mà số lại dịch quan chức bị kiện, xét hỏi và trốn đi tới hàng trăm, khiến chính Minh Mệnh đã phải hạ chỉ dụ trách mắng trấn thần Nam Định
  “Thuộc viên hạt ngươi nhiều kẻ tham lam hại dân, trẫm xét hỏi đích xác, đã nhân việc phê bảo, hai ba lần nghiêm dụ, mà bọn ngươi nhất vị che chở kẻ gian, dám tâu rằng không xét thấy việc tham bỉ, thế là cam lòng vì kẻ thuộc lại mà nói dối trẫm…Trị dân thì vỗ nuôi sai pháp, giặc nổi như ong, xét quan thì không biết phân biệt, dung túng thiên vị, khép vào tội nịch chức cũng là chưa đủ…”. ( tk 28, 29, 30)
  
  Những ví dụ trên cho thấy một vấn đề nữa của không chỉ việc chống tham nhũng thời Minh Mệnh mà còn là của hệ thống hành chính quan liêu nhà Nguyễn, đó là chính quyền trung ương khó kiểm tra và giám sát hoạt động của các quan chức tại địa phương, dẫn tới nạn tham nhũng, các cuộc nổi dậy, khởi nghĩa thời Nguyễn đều có nguyên nhân trực hoặc gián tiếp từ đó và bản thân triều đình cũng nhận thức được nguy cơ này.
  Minh Mệnh đã gọi những quan chức bất tài, tham nhũng bằng cụm từ “Dong thần” (庸臣 – thần liêu kém cỏi), trách rằng:
  “…
  Quan to ngoài biên nhiều đớn hèn
  Cuối xuân Sơn Tây Hồ Bảo Định
  Nuôi nhọt để lo nên hại dân
  …
  Phiên An Xuân Nguyên, Nguyễn Văn Quế
  Tham lam mờ tối chỉ béo mình
  Đã chẳng nghiêm phòng lại kích biến
  …
  Này xem như Tuyên Quang người Phạm Phổ
  Thái Nguyên Nguyễn Đôn Tố
  Cao Bằng Bùi Tăng Huy
  Lạng Bình Hoàng tuần phủ
  Kẻ thì tham ô nên sinh biến
  Kẻ thì ăn không, ngồi rồi, không biết việc binh
  …
  Chú (1):…Lại Nguyễn Văn Quế, Bạch Xuân Nguyên là tổng đốc bố chính tỉnh Phiên An, đã không biết nghĩa sâu xa, lại gặp việc mờ tối, chỉ biết ăn tiền đến nỗi khích động sinh biến…([1] tr46, 47, 48, 49, 50)
  “...
  Vừa gặp biến loạn ở Phiên An
  Ngầm thông tin tức gây phản loạn
  Việc phát ra, những kẻ cầm đầu bị bắt
  Dư đảng im, không dám ngo ngoe
  Lại gặp lũ tham quan ô lại
  Thu thuế nặng để dân bất bình
  Chúng sợ bị lây chết, tụ họp thành đám quân cướp bóc làm đứt đường bưu dịch.
  ...
  Chú (5): Xem tờ tâu ta tức giận tóc dựng ngược lên... Mà quan lại bình nhật đã tham ô bóc lột lại không biết xem xét. Đến khi việc phát ra lại không có kế hoạch gì, không có kế đánh giặc...” ([1]tr 84, 86, 87)
  
  Đặc biệt, càng xuống tới các cấp thấp ở địa phương, việc xử lý tham nhũng càng kém hiệu quả. Xuống tới cấp làng xã, thì triều đình Mình Mệnh nói riêng và nhà Nguyễn nói chung gần như bất lực trước nạn tham nhũng, lũng đoạn, lộng hành của cường hào lý dịch làng xã. Nạn cường hào lý dịch này “sản sinh ra từ sự rối rắm, phức tạp của cơ cấu làng Việt cổ truyền, từ sự lợi dụng những kẽ hở của luật pháp nhà nước, từ sự bất lực của triều đình trong việc quản lý bộ máy xã thôn và từ những căn nguyên của đặc tính văn hóa làng xã…”([23] tr 48)
  
  Vấn nạn này vẫn không có xu hướng giảm vì “tất cả các giải pháp mà nhà nước trước đây đã thực thi hoặc là đề cao vai trò trách nhiệm của người đứng đầu làng xã, hoặc là hạn chế bớt đi, hoặc là biến họ thành viên chức nhà nước, đứng tách khỏi dân làng để quản lý làng hoặc đẩy họ về phía làng, đứng cùng với dân làng và để dân làng quyết định, đều chỉ là những biện pháp đối phó thụ động, ít có hiệu quả.” ([23] tr 47, 48) Vào thời Minh Mệnh, phần lớn dân số Đại Nam là nông dân và sống ở nông thôn, là phần tử, nền tảng căn bản của xã hội. Nếu chống tham nhũng mà không thể chống được ở cấp nền tảng và rộng nhất thì việc chống tham nhũng sẽ không đem lại kết quả gì.

“Trước hết, phải thừa nhận quan hay sĩ đều là người, người cần được sinh tồn, cần được sống những ngày tươi đẹp. Đó là lợi và cũng là tư, không thể trách cứ điều tư lợi đó.” ([3] tr 368)

“Dương Chấn từ khước vàng, Ôn Tẩu từ chối tiền, người đời có mấy người được như thế. Nếu không được thế, thì nghèo túng tất sinh lòng tham, cũng là thường tình, mà cho ra làm việc dân, đó là cho lăng chăn dê, đưa vịt nuôi chim ưng. Kinh Thư có câu: ‘Có được giàu mới cho làm quan, cho nên rút bớt số quan mà cho có lương bổng là việc cần lắm’.” ([8] tr146)

 “đủ cơm ăn áo mặc rồi mới nói đến chuyện vinh hay nhục, mà muôn việc ở đời cơ bản là sự nuôi sống”. 

  “Tôi tính lương tri huyện mỗi ngày không quá ba, bốn mạch như vậy nuôi một người còn không đủ huống chi nuôi một gia đình nhà quan. Đã biết rõ thiếu hụt mà cứ đem lời nói suông khuyên người ta thanh liêm, như thế là ngầm để cho người ta tham nhũng...gấp rút xét xem địa thế, hợp hai ba tỉnh thành một tỉnh, hoặc ba bốn huyện làm một huyện, lấy số lương dư ra cấp thêm cho các quan hiện chức. Họ đã được cấp lương tiền đầy đủ, để giúp họ giữ được thanh liêm, bấy giờ nếu họ không thanh liêm thì mới có thể trách”. ([25] tr 368, 369, 370)

 “Tiền lương bổng của các quan viên lúc bấy giờ mà so sánh với bây giờ, thì thật là ít ỏi quá. Nhưng mà chắc là sự ăn tiêu thủa trước rẻ rúng không hết bao nhiêu. Nhà vua lại sợ những phủ huyện thiếu thốn mà nhũng lạm của dân, cho nên mỗi năm lại phát thêm tiền dưỡng liêm.” ([24] tr 425, 426)

“Lệ lương bổng các quan văn, võ từ tứ ngũ phẩm trở xuống dần dần giảm đi, đến nỗi có người tháng chỉ lĩnh có 1 quan. Người ta ai cũng có vợ con, thì lấy gì mà chu cấp”.

“…Từ chánh nhất phẩm đến chánh nhị phẩm, chi tiêu cũng đã được dư dụ, duy từ chánh ngũ đến tòng cửu thì xem ra có phần không đủ.”

“Xét lệ lương trước ; người phẩm cao thì lương quá nhiều, người phẩm thấp thì lương quá ít.” ([19] tr 609 - 611)

“Một vị quan nhất phẩm lương bổng một năm không bằng ba phần mười lương một viên tri phủ, tri huyện nhà Thanh, đó là do địa thế khiến cho như vậy. Vừa qua nhân có việc xảy ra, ân bổng và tiền dưỡng liêm tất cả đều bị đình lại và giảm bớt, lương quan tứ phẩm cũng bị giảm, đó là do khí vận khiến cho như vậy. Bất thần mắc lỗi bị giáng, bị phạt thì quan nhất nhị phẩm cũng chỉ lĩnh lương bát cửu phẩm; có người bụng rỗng đi làm, suốt năm không được lĩnh lương, đó là do phép công khiến cho như vậy.” ([4]tr16)

• Về mặt kinh tế, muốn tăng lương cho quan lại đều phải dựa vào nguồn ngân sách quốc gia, nguồn này lại phụ thuộc vào sự phát triển, tính ổn định và quy mô của nền kinh tế, cũng như nguồn thu của triều đình từ thuế và thương mại. Vào thời Minh Mệnh, thì nền kinh tế Đại Nam về cơ bản là lạc hậu, nghèo nàn, kém phát triển, khủng hoảng trầm trọng, dựa trên cơ sở chính là sản xuất nông nghiệp, công nghiệp và ngoại thương đều hạn chế. Với nguồn nội lực như vậy, thì nhà Nguyễn không đủ khả năng dành ngân sách cho việc tăng lương, chấp nhận tăng lương sẽ phải chấp nhận không chi vào các hạng mục khác của quốc gia. Bản thân cuộc cải cách lương năm 1839 cũng không phải tăng lương bổng đồng loạt mà là cắt ở những cấp quan cao bù xuống cho cấp thấp, như vậy khiến ngân sách phải chi ra ít nhất có thể.
• Về mặt hành chính, việc tinh giảm bộ máy quan liêu được tiến hành rất chậm trong suốt thời Minh Mệnh, dù có tiến hành cải cách hành chính, hợp nhất, thay đổi, các đơn vị hành chính và chức vụ, nhưng số lượng các viên chức trong bộ máy vẫn không thay đổi mấy. Thậm chí, chính Minh Mệnh còn phải 2 lần bác bỏ đề nghị tăng số ty viên và thư lại tại lục bộ vào năm 1829, vì “Đầu đời Minh Mệnh đặt viên dịch, so với đời Gia Long có tăng không giảm. Năm gần đây lại nghĩ hai bộ Hộ, Binh nhiều việc, đặt thêm nhân viên so với trước đã gấp rưỡi. Nay nếu cứ theo lời xin thì đến đâu cho cùng?”([11], tr814). Chỉ đến tháng 12 năm 1839 (tháng 1 năm 1840), Minh Mệnh nghe theo lời tâu của các Ngự sử mới tiến hành tinh giảm số lại dịch tại các địa phương thừa người và quy định số lượng lại dịch có thể tuyển để thanh trừng các tệ nhũng nhiễu, ([16]tr 627); nhưng đây một lần nữa lại là việc làm quá trễ và mới chỉ tác động tới một bộ phận nhỏ. Phải đợi đến năm Kiến Phúc thứ nhất (1884) do tình hình khi đó của nhà Nguyễn mới có một cuộc tinh giảm thuộc viên hàng loạt tại các cơ quan trung ương. ([22] tr17, 18). Có lẽ bắt nguồn từ thực tế này Nguyễn Trường Tộ mới đề yêu cầu cải cách hành chính bằng cách gộp tỉnh, huyện, phủ, bỏ bớt quan lại, lấy số lương dư ra bù vào lương quan lại tại chức như đã nêu trên.
• Về mặt xã hội, nhà Nguyễn cũng như các triều đại Đông Á khác đều lấy Nho giáo làm học thuyết nền tảng để xây dựng xã hội, đội ngũ quan lại phần đông được tuyển chọn từ các trí thức Nho học, chịu ảnh hưởng của luân lí Khổng – Mạnh, bản thân Minh Mệnh cũng là vị Hoàng đế sùng Nho học. Các lí tưởng của Nho giáo vốn đề cao những tấm gương kẻ sĩ bần hàn thanh bạch, việc kẻ sĩ ra làm quan  thì là để xây dựng và thực hiện các lí tưởng cao đẹp, không phải để kiếm lợi, tranh của cải. Chính Minh Mệnh vào năm 1837 cũng từng dụ xuống cho Nội các "Liêm là đầu sáu kế [để xét quan lại]. Tự xưa làm việc, tất lấy khen thưởng khuyến khích quan lại liêm chính làm đầu, trẫm chỉnh đốn quan cai trị, ân cần để ý đến dạy làm điều trung hiếu, từ trước đến nay, xét có thực trạng thanh liêm, tức đã nêu thưởng rất hậu” ([19], tr 187), đủ thấy trong quan niệm của Minh Mệnh sự liêm chính của quan lại là quan trọng nhất. Nguyễn Trường Tộ đã phê phán rất nặng nề với quan niệm về việc làm quan trên của tầng lớp Nho sĩ đương thời, vì sẽ là lố bịch khi tán tụng việc quan lại nên thanh bần, nên nhận lương thấp, rồi do đó khiến cho một ông quan hoặc có của cải cũng không dám phô ra hoặc vì không có của cải mà tham nhũng và làm giàu bất chính. ([25] tr365, 366)

“Xưa có câu : ‘Hữu trị nhân, vô trị pháp' (Về việc thống trị, cốt ở người tốt, chứ không cốt ở pháp độ.), đủ biết pháp không phải là không hay mà chỉ bởi tại người thừa hành không hay đấy thôi.” ([17]tr 265)

“Việc cai trị dân tốt hay xấu, cốt ở quan lại hiền hay không.” (tk 108).

 “…phàm các việc chính sự hay dở, nhân dân lợi hại, có việc đáng làm đáng bỏ, tùy việc làm sớ tâu bày, việc cẩn mật cho được phong kín tiền trình. Phàm Hoàng thân, quốc thích, quan viên to nhỏ, có làm điều bất công bất pháp, thực trạng tham nhũng hay liêm khiết, hay hay dở của quan chức trong ngoài, cùng các chương tấu có ý kiến không theo công lý, đều được tham hặc”. ([15] tr 54)

“Bản triều chức Đô ngự sử cho lục bộ đường quan  kiêm làm (Đầu năm Minh Mệnh, Đô ngự sử là quan riêng, trong năm Tự Đức mới cho lục bộ đường quan kiêm giữ chức ngự sử) Như thế thì việc bộ, việc  tỉnh, Đô ngự sử, đốc phủ đã cùng làm cả rồi, tự mình cùng  làm lại tự mình củ soát, không  thể có lẽ nào như thế được. Còn Lục khoa và Giám sát ngự sử 15  đạo…Vẫn có trách nhiệm tham  hặc lục bộ các nha. Nhưng thường thường sau này là chuyển  bổ làm thuộc viên lục bộ. Thế là  những nha ngày nay mình tham hặc ngày sau mình lại là thuộc  viên, ai không nghĩ đến địa vị sau này, như thế thì sự thiếu sót lầm  lỗi của lục bộ, ai dám nói hết  với  triều đình, thành ra thái độ tham hặc ngay trước mặt dần dần mất hết.” ([5]tr 579)

“các quan viên cấp thấp và ở xa cung đình, cả đời chắc gì đã được nói vài câu với hoàng đế. Lúc này đã có ‘đường dây nóng trực tiếp’, có gì nói nấy, muốn tố cáo ai thì tố cáo, cấp trên cũng không quản được, lại không sợ bị lộ bí mật. Không còn gì vui vẻ, thú vị bằng. Tự nhiên người ta sẽ tích cực vượt tấu viết mật chiết, cam tâm tình nguyện làm tai mắt cho hoàng đế.” ([3] tr 411)