tại sao mình hay tự làm khó mình?

Dạo gần đây, mình nhận ra có một điều khá buồn cười – đó là lúc chính mình tự làm khó mình. 🤯

Ví dụ sáng nay, mình muốn ngủ thêm nhưng lại nghĩ: "Dậy sớm sẽ có thêm thời gian thư giãn." Thế là mình nằm đó, không ngủ cũng chẳng dậy ngay, chỉ mắc kẹt giữa hai lựa chọn. 😵‍💫 Hay khi định mua một món đồ 🛍️, mình bấm vào giỏ hàng rồi lại chần chừ: "Mình có thực sự cần nó không?" Kết quả? Không mua cũng chẳng xóa giỏ hàng.

Đây chính là hiện tượng bất hòa nhận thức (cognitive dissonance), một trạng thái căng thẳng tâm lý khi con người có hai suy nghĩ, niềm tin hoặc hành động mâu thuẫn với nhau. Điều thú vị là bộ não của chúng ta rất ghét sự mâu thuẫn này, vì thế nó sẽ cố gắng điều chỉnh để tạo ra sự nhất quán. Nhưng nếu không tìm ra giải pháp hợp lý, ta sẽ bị kẹt trong chính cuộc đấu tranh nội tâm của mình.

Nhà tâm lý học Leon Festinger là người đầu tiên đề xuất lý thuyết bất hòa nhận thức vào năm 1957. Ông cho rằng khi một người đối mặt với hai suy nghĩ trái ngược, họ sẽ trải qua cảm giác khó chịu và sẽ tìm cách giải quyết bằng cách:

Thay đổi hành vi – Nếu bạn tin rằng tập thể dục là quan trọng nhưng lại lười biếng, bạn có thể cố gắng tập luyện để giảm bớt sự mâu thuẫn.Thay đổi niềm tin – Nếu không thể thay đổi hành vi, bạn có thể điều chỉnh suy nghĩ: "Thật ra nghỉ ngơi cũng quan trọng không kém tập thể dục."Tìm lý do biện hộ – Nếu không thể thay đổi suy nghĩ, bạn sẽ tự tạo ra lý do hợp lý hóa: "Hôm nay trời mưa nên mình không tập cũng không sao."

Một trong những thí nghiệm nổi tiếng nhất chứng minh lý thuyết này là thí nghiệm 1 đô la và 20 đô la của Festinger & Carlsmith (1959). Họ cho người tham gia thực hiện một nhiệm vụ cực kỳ nhàm chán rồi yêu cầu họ nói với người khác rằng nhiệm vụ này thú vị. Một nhóm được trả 1 đô la, nhóm còn lại nhận 20 đô la. Kết quả cho thấy những người chỉ nhận 1 đô la thực sự bắt đầu tin rằng công việc nhàm chán kia thú vị hơn. Lý do là vì họ không có một lý do đủ mạnh để bào chữa cho việc nói dối, nên bộ não buộc phải điều chỉnh suy nghĩ để giảm sự bất hòa nhận thức.

Một nghiên cứu khác của Jack Brehm (1956) cũng chứng minh cách bộ não xử lý sự bất hòa nhận thức. Ông yêu cầu người tham gia đánh giá một loạt sản phẩm gia dụng, sau đó cho họ chọn một món quà miễn phí từ hai sản phẩm có số điểm tương đương.

Điều thú vị là sau khi chọn xong, những người này bắt đầu đánh giá sản phẩm mình đã chọn cao hơn so với lúc đầu, và sản phẩm bị loại bỏ thì bị đánh giá thấp hơn. Đây là cách não bộ giảm sự khó chịu khi phải chọn giữa hai thứ gần như ngang nhau.

Bạn có từng mua một chiếc điện thoại rồi sau đó tìm mọi lý do để chứng minh rằng nó là sự lựa chọn tốt nhất chưa? Đó chính là cách chúng ta hợp lý hóa quyết định của mình để tránh cảm giác hối tiếc.

1️⃣ Chúng ta có những nguyên tắc cá nhân mạnh mẽCon người thường đặt ra những quy tắc riêng, chẳng hạn như:

"Mình phải chăm chỉ làm việc.""Mình không nên tiêu tiền hoang phí.""Mình cần tập thể dục đều đặn."

Nhưng khi bản thân muốn đi ngược lại những quy tắc này, ta sẽ cảm thấy tội lỗi và tự đấu tranh nội tâm.

2️⃣ Bộ não ghét sự mâu thuẫnMột nghiên cứu của Neal, Wood & Quinn (2006) chỉ ra rằng não bộ rất khó chịu với sự mâu thuẫn và sẽ cố gắng loại bỏ nó càng nhanh càng tốt. Khi không thể tìm ra giải pháp hợp lý, nó sẽ khiến ta chìm trong suy nghĩ để tìm kiếm câu trả lời hoàn hảo.

3️⃣ Chúng ta quá lo lắng về việc đưa ra quyết định sai lầmNhiều người có xu hướng phân tích quá mức mỗi khi đưa ra lựa chọn, vì họ sợ hối tiếc về sau. Tuy nhiên, điều này chỉ khiến ta bị mắc kẹt trong sự lưỡng lự và không hành động.

✅ Nhận diện khi nào mình đang rơi vào trạng thái bất hòa nhận thứcMỗi khi cảm thấy phân vân, hãy tự hỏi:

"Mình đang có hai suy nghĩ trái ngược nào?""Mình có đang làm quá vấn đề không?""Lựa chọn nào sẽ khiến mình ít hối tiếc hơn?"

✅ Chấp nhận rằng không có quyết định nào hoàn hảoCả hai lựa chọn đều có ưu và nhược điểm. Thay vì tìm kiếm quyết định hoàn hảo, hãy chọn phương án phù hợp nhất tại thời điểm đó và không quay lại tự vấn nữa.

✅ Học cách chấp nhận sự không hoàn hảoMột nghiên cứu của Gilbert & Ebert (2002) chỉ ra rằng con người có xu hướng hài lòng với những quyết định không thể thay đổi hơn so với những quyết định có thể thay đổi. Điều này có nghĩa là một khi bạn đã chọn, hãy chấp nhận nó thay vì tiếp tục nghi ngờ.

✅ Tự hỏi: Điều này có thực sự quan trọng không?Nhiều quyết định mà chúng ta dành quá nhiều thời gian suy nghĩ thực tế lại không ảnh hưởng lớn đến cuộc sống. Nếu một quyết định không ảnh hưởng dài hạn, có lẽ bạn không cần phải suy nghĩ quá nhiều về nó.

Bất hòa nhận thức là một phần tự nhiên của tâm lý con người. Đó là cách bộ não phản ứng khi có hai suy nghĩ mâu thuẫn. Nhưng nếu không biết cách xử lý, ta dễ mắc kẹt trong sự phân vân không hồi kết.

Quan trọng nhất là hãy học cách đơn giản hóa mọi thứ, chấp nhận sự không hoàn hảo và thoải mái với chính mình. Vì suy cho cùng, không phải lúc nào cũng cần thắng trong cuộc tranh luận với chính bản thân. Đôi khi, chỉ cần lắng nghe, đưa ra lựa chọn phù hợp và tiếp tục bước đi là đủ. 😊