Zelensky - Sai lầm hay Cơ hội?

Nga và Ukraine từ trước tới nay luôn có một mối quan hệ phức tạp. Kể từ khi Liên bang Xô Viết tan rã, Ukraine đen đủi thay lại có vị trí lãnh thổ mang tầm chiến lược đối với Nga nên không ít lần bị áp lực và rơi vào tình trạng bất ổn. Đỉnh điểm nhất khi Nga quyết định nổ súng, tuyên bố chiến tranh với Ukraine vào khoảng đầu năm 2022. Nhưng tại sao phải cho đến khi Zelensky đương nhiệm tổng thống thì Putin mới bắt đầu khai hoả? Và tại sao người ta lại bầu cho một diễn viên hài lên lãnh đạo cả một đất nước? 

Nga và Ukraine là từ một gốc, có thể coi như là anh em thân tình từ xa xưa. Nhưng kể từ giai đoạn chiến tranh lạnh cho tới nay, các nước phương Tây đối địch với Nga, hay là tổ chức NATO, bắt đầu tiếp cận và tăng cường ngoại giao với Ukraine một cách có chủ đích, là để nhắm vào Nga. Cụ thể vào năm 2008, NATO cho biết Ukraine có thể trở thành một thành viên thuộc tổ chức này. EU cũng có nhiều thỏa thuận nhằm hỗ trợ Ukraine. Và rõ ràng là nước Nga, hay cụ thể hơn là tổng thống Vladimir Putin, không hề thích điều này. Tình hình chỉ càng ngày càng căng thẳng hơn khi mà Ukraine đã chơi Nga một vài vố. Một trong số đó là vụ cắt nguồn dẫn dầu từ Nga vào châu Âu vào năm 2008-2009.

Tất cả bắt nguồn từ việc Nga và Ukraine không thống nhất được thoả thuận về giá dầu vào đầu năm 2009. Ukraine không thể trả được khoản nợ 1.67 tỷ Đô, kèm thêm 450 triệu Đô phí phạt, khiến Nga buộc phải ngừng cung cấp dầu thông qua những đường dẫn của Ukraine. 18 quốc gia khác nhau đều rơi vào tình trạng thiếu thốn và khan hiếm dầu đốt, còn Nga thì tồn hàng, gây thiệt hại lớn về tài chính lên đến khoảng 1 tỷ đô.

Bản thân người dân Ukraine cũng có những chia rẽ nhất định, có bộ phận thì muốn chính phủ chơi với NATO, có bộ phận lại muốn chơi với người anh hàng xóm. Tổng thống Viktor Yanukovych nắm quyền năm 2010, ông này muốn ngả về phía Nga và không ngại ngần công khai điều đó. Bởi vậy mà Nga quyết định tài trở hẳn 15 tỷ Đô cho Ukraine để tài trợ phát triển cho quốc gia này. Nhưng người dân Ukraine không đồng tình lắm, quốc hội cũng vậy. Biểu tình và bạo loạn xảy ra khắp nơi. Cuộc bỏ phiếu lật đổ Yanukovych nhanh chóng được thiết lập, dù chỉ đạt 72.88% phiếu thuận, trong khi con số cần thiết phải là 75%, nhưng phía phương Tây lờ đi điều này để hợp thức hoá một cách trắng trợn cho hành động hất cẳng này. Ngay lập tức, những người dân thuộc phía Tây Ukraine theo Nga đòi ly khai, hệ quả là Nga đã sáp nhập được bán đảo Crimea năm 2014. Kèm theo đó còn thêm một vài cuộc xung đột vũ trang khác xảy ra giữa lực lượng ly khai Donesk với quân đội Ukraine. Còn Yanukovych phải chạy sang Nga để được bảo vệ.

Trong tình huống như vậy, quốc hội và người dân ủng hộ chính quyền theo phương Tây cần một người lãnh đạo mới, và người này phải có cùng tư tưởng. Đó là khi Volodymyr Zelensky xuất hiện. 

Có thể nói, sự nghiệp diễn xuất đã phần nào trực tiếp đưa Zelensky tới với chiếc ghế tổng thống. Anh có được bằng luật từ trường Đại Học Quốc Gia tài chính Kyiv. Nhưng những chiến thắng từ chương trình hài nổi tiếng KVN đã đưa Zelensky tới với giới giải trí. Để các bạn hiểu rõ hơn thì KVN giống như “Gala Cười” của Việt Nam vậy, nhưng các nghệ sĩ tham gia phần lớn là dân không chuyên và cùng thi đấu với nhau, sau đó được ban giám khảo và khán giả bầu chọn. Zelensky thành lập nhóm hài Kvartal 95 vào năm 1997 và đạt được vô số thành công, các thành viên của nhóm nhận được sự nổi tiếng và đi tour diễn khắp các quốc gia hậu Soviet. Tới năm 2003, nhóm này sản xuất một chương trình riêng trên đài 1+1 của Ukraine. Còn riêng đối với Zelensky, anh tham gia vào rất nhiều các dự án phim trong nước, nổi bật nhất trong đó là 3 phần phim “Love in the Big City”. Vào năm 2014-2015, tình hình chính trị của Nga và Ukraine ngày càng căng thẳng, ảnh hưởng đến cả nền văn hoá giải trí cũng như góc nhìn của người dân về chính quyền. Bởi vậy mà truyền thông càng có vai trò quan trọng trong việc định hình chính kiến của công chúng. Không rõ là may hay rủi, show “Servant of the People” do nhóm Kvartal 95 sản xuất được phát sóng vào đúng thời điểm đó, và nhận được thành công ngoài sức mong đợi.

Zelensky thủ vai chính trong bộ phim này. Nhân vật của anh là một giáo viên lịch sử làm việc trong trường cấp 3. Anh chỉ trích một nhân vật cấp cao của nhà nước về sự thối rữa của chính quyền Ukraine. Toàn bộ những lời chỉ trích ấy được quay lại bởi một học sinh và được upload lên Youtube rồi trở nên viral. Người giáo viên bỗng chốc trở nên nổi tiếng chỉ trong một đêm. Các học sinh của anh tổ chức một chiến dịch quyên góp để anh có thể tranh cử tổng thống Ukraine, và kế hoạch đó thành công. Không có một chút kinh nghiệm chính trị nào, nhưng người giáo viên vẫn cố gắng để hoàn thành trách nhiệm của mình như một vị tổng thống, cũng như quét sạch đến tận gốc sự thối rữa của bộ máy chính quyền. 

Show “Servant of the People” ra mắt đúng thời điểm nhạy cảm, lại được phát sóng trên kênh 1+1, kênh truyền hình lớn thứ 2 của Ukraine. Tất cả các tập phim cũng được phát sóng miễn phí trên Youtube, nên độ phổ biến và tốc độ lan truyền là rất lớn. Tới năm 2018, các thành viên của Kvartal 95 đăng ký thành lập một đảng phái chính trị, cũng lấy tên “Servant of the People”. Nhưng khi đó, theo lời của Zelensky, anh không có ý định chen chân vào chính trường, chỉ đăng ký để không ai có thể sử dụng cái tên này với mục đích trục lợi cá nhân. Nhưng khi đó, tin đồn Zelensky đang chuẩn bị tranh cử đã bắt đầu lan rộng. 

Những nghi ngờ bắt đầu được dập tắt khi Zelensky chính thức thông báo chiến dịch tranh cử của mình vào đêm giao thừa bước sang năm 2019. Từ một kẻ ngoại đạo, anh chính thức trở thành một trong những ứng cử viên sáng giá nhất trong cuộc chạy đua tới chiếc ghế tổng thống. 

Các chiến dịch của Zelensky hầu hết đều được tiến hành trên mạng, tận dụng tối đa các nền tảng truyền thông hiện hành bao gồm Youtube, Instagram và Twitter. Đối với phần nhỏ các chiến dịch quảng bá kiểu truyền thống, anh tận dụng tối đa thế mạnh của mình, thực hiện các tour theo kiểu stand-up comedy cùng với team Kvartal 95. Zelensky xây dựng cho mình hình ảnh giống như nhân vật anh thủ vai trong show “Servant of the People”, hướng đến mục tiêu xây dựng lại bộ máy chính quyền mục rữa và củng cố lại lòng tin của dân chúng. Với chiến dịch xây dựng hình ảnh hiệu quả, hứa hẹn đảm bảo những thay đổi có lợi cho nhân dân, Zelensky dễ dàng vượt qua vòng tranh cử đầu tiên, đánh bại cựu tổng thống Poroshenko. Sau đó anh nhận được 73% lượng phiếu bầu, so với 25% của Poroshenko để chính thức ngồi vào chiếc ghế tổng thống, cao nhất kể từ khi Ukraine trở thành quốc gia độc lập. Câu chuyện của Zelensky giống hệt như nội dung của tập phim “The Waldo Moment” thuộc series Black Mirror được đưa ra ngoài đời thực vậy. Bởi thế mới biết sức mạnh của truyền thông đại chúng là lớn đến nhường nào. 

Zelensky khẳng định sẽ yêu cầu tổng thống Nga Vladimir Putin “chấm dứt việc chiếm đóng lãnh thổ Ukraine”, ám chỉ vụ Crimea năm 2014, đồng thời dũng cảm duy trì lập trường gắn bó với phương Tây và quay lưng với Nga. Thúc đẩy trao đổi tù nhân giữa các phe đối lập, rút quân đội và vũ khí ra khỏi vùng giao tranh, khôi phục lại hoạt động của các diễn đàn cấp cao. Đó là những gì mà Zelensky có thể làm được sau 1 năm cầm quyền. Tuy nhiên, những gì người dân mong muốn là chấm dứt nội chiến và ly khai, cũng như cải thiện quan hệ giữa Nga và Ukraine. Ngay cả công cuộc dọn dẹp chính trường, Ukraine đi vào bế tắc khi vai trò và ảnh hưởng của giới tài phiệt và kinh tế tư nhân vẫn là quá lớn. Những gì Zelensky làm được là chưa đủ để dân chúng hài lòng, người dân Ukraine dần bị đưa xuống mặt đất, trở lại với thực tại. 

Khó khăn và thách thức lớn nhất của của Zelensky là nguy cơ chính phủ sẽ cạn kiệt nguồn tài chính. Kinh tế Ukraine rơi vào khủng hoảng. Bloomberg còn xếp Ukraine là quốc gia châu Âu nghèo nhất vào năm 2020. Quỹ tiền tệ quốc tế IMF ra điều kiện là quốc hội Ukraine phải thông qua một bộ luật ngăn toà án dùng phán quyết để trả lại các tổ chức ngân hàng và tài chính bị quốc hữu hoá thời khủng hoảng tài chính và nợ công. Nói cách khác, nhà tài phiệt Igor Kolomoisky, người sở hữu đài truyền hình 1+1, cũng là người giúp Zelensky có thể bay từ lĩnh vực giải trí sang chính trị giờ đang muốn giành lại ngân hàng của mình bị mất vào tay chính quyền khi xưa. Nếu thoả mãn yêu cầu này, Zelensky chắc chắn sẽ bị người dân cho lên giàn thiêu bởi trở thành chính những gì mà ông hứa sẽ diệt trừ. Bởi vậy, Zelensky đã đi thêm một nước đi rất dũng cảm, đó là kêu gọi sự trợ giúp của NATO. Cụ thể hơn, ngày 14/9/2020, Zelensky nộp đơn đăng ký xin vào tổ chức NATO. 

Điều này khiến cho Moscow không hề vừa ý, và là một trong những lý do khiến Putin dùng đến biện pháp cực đoan nhất. Hành động này của Ukraine phần nào đã phá vỡ thế cân bằng giữa Nga và Phương Tây, bởi Ukraine là phòng tuyến cuối cùng của Nga trước sự mở rộng về hướng Đông của NATO. Đầu năm 2021, Nga bắt đầu đưa quân và xây dựng lực lượng quân sự trước biên giới Ukraine, đến đầu năm 2022 thì chính thức nổ súng, bất chấp tất cả các lệnh trừng phạt từ phía phương Tây. Sau 9 tháng từ khi chiến tranh bắt đầu nổ ra, Nga chiếm được 20% lãnh thổ của Ukraine. Số lượng dân tị nạn của Ukraine đã lên đến 7,8 triệu người, trở thành cuộc di cư lớn nhất kể từ chiến tranh thế giới lần thứ 2.

Zelensky bỗng chốc trở thành người lãnh đạo thời chiến. Trong tình thế ấy, dân chúng Ukraine lo sợ ngài tổng thống sẽ nhanh chóng đầu hàng và bỏ chạy khỏi cuộc chiến tranh khi phải đối mặt với một trong những siêu cường của thế giới. Nhưng không, Zelensky làm khá tốt công việc của mình, khác hẳn so với khoảng thời gian trước khi Nga thực hiện những hành động quyết liệt. Anh ở lại Ukraine, bỏ qua lời đề nghị của Mỹ có thể đưa mình ra khỏi đất nước nhằm đảm bảo an toàn cho bản thân. 

Anh củng cố niềm tin và thuyết phục mọi người chiến đấu cho tự do của đất nước. Đồng thời nỗ lực thực hiện các chính sách hỗ trợ và bảo vệ cho những người dân bị mắc kẹt ở trong chiến trận. 4.000 trung tâm hỗ trợ đã được thành lập, cung cấp những điều kiện sinh hoạt thiết yếu như điện, nước, thức ăn và chỗ ở cho dân thường. Đồng thời kêu gọi sự trợ giúp từ nước ngoài và công chúng trên toàn thế giới. Xây dựng hình ảnh cuộc chiến giữa Ukraine với Nga là một cuộc chiến giành lại sự tự do cho dân tộc, thoát khỏi áp lực từ cường quốc láng giềng 1 lần và mãi mãi. Cũng nhờ những chính sách này mà Zelensky trở thành “Person of the Year” của tạp chí Time, và “Tổng thống vĩ đại nhất Ukraine” do người dân bình chọn. 

Đến hiện tại, cuộc chiến tranh Nga - Ukraine đã bắt đầu tiến vào giai đoạn thứ 3. Nga đe dọa sẽ sử dụng vũ khí hạt nhân nhằm thôn tính 4 khu vực đã chiếm đóng từ trước. Trong khi đó, Zelensky phản hồi 

21/12/2022, Zelensky tới thăm Hoa Kỳ. Đây là chuyến công du đầu tiên kể từ khi cuộc chiến nổ ra. Chuyến viếng thăm này mang ý nghĩa lớn và có thể thay đổi cục diện của cuộc chiến, bởi Joe Biden đã chấp thuận yêu cầu hỗ trợ tên lửa Patriot cho Ukraine. Báo hiệu sự phức tạp cho giai đoạn sau của trận chiến. 

Vẫn còn tương đối rất nhiều cuộc tranh cãi nổ ra trên toàn thế giới. Có người coi cuộc chiến tranh là cần thiết để Ukraine hoàn toàn thoát khỏi áp lực từ Nga. Một phần khác cho rằng nếu cuộc chiến nổ ra thì Ukraine vẫn sẽ bị lệ thuộc và phương Tây, trả giá theo đó là sinh mạng của những người dân vô tội, và điều này là hoàn toàn có thể né tránh được nếu Zelensky thực hiện những quyết định sáng suốt hơn. Nhưng riêng đối với người dân Ukraine, việc Zelensky trở thành tổng thống có ý nghĩa lớn vì đã đề cao chủ nghĩa dân tộc, thứ mà Ukraine cố gắng hướng tới kể từ khi độc lập cho tới nay. 

Vậy liệu việc Zelensky trở thành tổng thống có phải là một điều tốt, hay chỉ là một tai nạn không đáng có?