Đó là một câu hỏi thú vị mà trang NoFilmSchool đặt ra gần đây, sau khi bộ phim Zack Snyder’s Justice League gây sốt toàn cầu và tạo ra nhiều tranh luận gay gắt.Có lẽ, khi nhắc đến khái niệm “auteur” (tạm dịch là “tác gia”), nhiều người sẽ nghĩ đến những đạo diễn lớn hay làm “phim nghệ thuật” nổi danh như Vương Gia Vệ, Kim Ki Duk, Apichatpong, Bergman, Kiarostami, Tarkovsky… Thành ra, khi xếp họ ngang với một đạo diễn “phim thị trường” như Zack Snyder, nhất là sau khi ông ra mắt một phim siêu anh hùng, càng tạo ra những dị nghị.

Mà ủa, “auteur” là kí rì dzậy? 

“Auteur” trong tiếng Pháp nghĩa là “tác giả”, và trong ngữ cảnh điện ảnh thì thường chỉ những vị đạo diễn có phong cách, dấu ấn cá nhân lên tác phẩm sâu đậm tới mức chỉ cần xem phim là biết ngay ai làm đạo diễn. 
Kiểu đôi khi, bạn chỉ xem vài cảnh quay chậm, nhạc da diết rồi đèn neon lập lòe là đoán ra ngay phim của Vương Gia Vệ, hay phim nào có bố cục đối xứng, nhân vật kỳ cục (quirky) thì rất có thể là phim của Wes Anderson rồi. Hoặc, cứ coi phim nào có nhiều cảnh hành động quay chậm, màu sắc u ám, bạo lực thì có thể bạn đang coi một phim của Zack Snyder đó. Nhưng, nếu đó chỉ là phong cách cá nhân thì sao? 
In the Mood for Love của Vương Gia Vệ là một hình mẫu điển hình của lý thuyết tác giả.
Quả thật, một câu hỏi quan trọng khi bàn về “auteur” chính là làm sao để có thể phân biệt những “tác gia” danh giá với những đạo diễn bình thường khác.Nhà phê bình/đạo diễn François Truffaut - người đầu tiên phát triển thuật ngữ auteur, thì cho rằng “auteur là những đạo diễn có tầm nhìn độc đáo, tự viết kịch bản và chỉ đạo phim của mình, khác với những đạo diễn chỉ làm theo kịch bản của người khác mà không có phong cách riêng”. 
Khái niệm đó của Truffaut ra mắt từ năm 1954 nhằm phân chia rạch ròi những đạo diễn có tài và đạo diễn được studio thuê làm dòng phim đại chúng đang thịnh ở Pháp lúc bấy giờ. Sau đó, học giả Andrew Sarris đã nghiên cứu lý thuyết của Truffaut và đặt tên nó là Lý thuyết tác giả (Auteur theory) khi công bố ở Mỹ vào năm 1962.
Theo Sarris, một đạo diễn được coi là auteur nếu thỏa mãn 3 tiêu chí:
1. Năng lực kỹ thuật: Một auteur phải xuất sắc trong kỹ nghệ làm phim. Auteur luôn đảm đương nhiều vai trò trong các công đoạn làm phim (biên kịch, đạo diễn, dựng phim…) và có thể làm mọi việc tốt.
2. Phong cách khác biệt: Điều khác biệt giữa các auteur với các đạo diễn khác là cá tính và phong cách dị biệt của họ. Khi xem các tác phẩm của một auteur, bạn có thể thấy họ sử dụng các kỹ thuật phim hao hao nhau, cũng như khám phá các chủ đề nhất quán, “xem là nhận ra phim của ai luôn”.
3. Ý nghĩa bên trong: Auteur làm những bộ phim có nhiều tầng ý nghĩa và có nhiều điều để nói về thân phận con người. Phim do auteur thực hiện vượt ra khỏi những nội dung mang tính giải trí đơn thuần do các hãng phim lớn sản xuất. Thay vào đó, các nhà làm phim tiết lộ những góc nhìn và suy ngẫm độc đáo về cuộc sống.
Chungking Express có lẽ thỏa mãn 3 tiêu chí trên của Sarris.
Có lẽ, Zack Snyder khó có thể trở thành auteur theo khung lý thuyết kể trên của Truffaut và Sarris - vốn phản ánh quan điểm của họ vào thời kỳ điện ảnh những năm 50, 60 và được ghi chép trong sách vở từ đó đến giờ.
Thế nhưng, vị đạo diễn của Justice League này lại dễ dàng được xếp vào hàng ngũ những vulgar auteur (𝑳𝒐̛́𝒑 𝑴𝒐̛ 𝑷𝒉𝒊𝒎 tạm dịch: auteur bình dân) như Sam Raimi, Đỗ Kỳ Phong, Michael Mann, M. Night Shyamalan… Vulgar auteur là một phong trào mới của giới phê bình có vào đầu những năm 2010, trong đó chữ “vulgar” có hàm ý “không được giới tinh hoa công nhận”. Các cinephile sử dụng nó để tôn vinh những đạo diễn nổi danh của dòng phim kinh dị/hành động (thể loại vốn không được giới phê bình đánh giá cao như drama) nhưng có một phong cách đặc biệt và không giống ai.
Như vậy khi đi sâu vào nguồn cội, khái niệm auteur có thể ngày càng phân nhánh, thay đổi so với nghĩa nguyên gốc ban đầu của nó khi xã hội ngày càng phát triển hơn. Vulgar auteur hiện nay chưa được đánh giá cao, nhưng hoàn toàn có thể được công nhận trong một giai đoạn lịch sử đề cao những giá trị tư tưởng khác (lúc đó, có khi nhiều auteur hiện nay còn không được gọi là auteur nữa cơ). Vậy nên đôi khi ta không cần phân chia cao thấp, thứ bậc, đạo diễn nào giỏi hơn, mà chỉ cần suy xét những tác phẩm của họ đem đến được giá trị gì cho mình và xã hội. 
(*) Cùng đến với khoá học cảm thụ phim Lim Dim ở Hà Nội để đi sâu vào tâm trí người làm phim và trân trọng phim hơn nha. Đăng ký sớm để nhận ưu đãi ở bit.ly/dangkyloplimdim
𝑯𝒆̣𝒏 𝒈𝒂̣̆𝒑 𝒃𝒂̣𝒏 𝒐̛̉ 𝑳𝒐̛́𝒑 𝑴𝒐̛ 𝑷𝒉𝒊𝒎!