Tôi tỉnh giấc giữa đêm, lòng trống rỗng như sương mùa sương khói. Gần như không biết mình đang "thức" hay "mơ". Đó là khoảnh khắc ý thức mình bị kéo căng giữa nguyên vẹn và tan biến – cảm giác “không ở đâu nhưng lại thấy rõ mọi thứ”. Ý thức có thật sự là một khối rắn chắc hay chỉ là dòng chảy mù mờ?

I. Ý THỨC – KHÔNG PHẢI MỘT, MÀ LÀ NHIỀU CHẾ ĐỘ

Tỉnh thức bình thường: Thấu hiểu, định vị bản thân trong thời gian–không gian.
Mơ tỉnh (lucid dreaming): Nhận thức đang mơ, can thiệp được vào nội dung giấc.
Thiền nhập (jhāna, Vipassana): Đánh mất tâm trí lí tính, giảm DMN, cảm nhận thời gian/thể chất khác lạ.
Psychedelics (LSD/psilocybin/DMT…): Xé rã cái “tôi”, thời gian giãn, kết nối thăng hoa.

II. KHOA HỌC VÀ THẦN KINH VỀ Ý THỨC THAY ĐỔI

1. Default Mode Network (DMN)

DMN là một tập hợp các vùng não (bao gồm medial prefrontal cortex, posterior cingulate cortex, precuneus...) hoạt động mạnh nhất khi ta không làm gì cụ thể – kiểu “thẫn thờ suy nghĩ vu vơ”. Đây là lúc não mặc định quay về nội dung liên quan đến bản thân: ký ức, tương lai giả định, lo lắng, tự đánh giá – hay nói gọn, cái tôi.
Điều thú vị là:
Thiền định lâu năm được chứng minh có thể làm giảm hoạt động DMN, đặc biệt là trong Vipassana hoặc thiền tập trung hơi thở. Khi đó, ta “quan sát cái tôi” thay vì “sống trong nó”.
Psychedelics như psilocybin và LSD làm gián đoạn DMN theo hướng mạnh hơn: kết nối vùng DMN bị cắt, các mạng não khác “vượt biên” và liên kết theo cách không bình thường. Điều này dẫn đến hiện tượng gọi là ego dissolution – cảm giác “cái tôi tan rã” nhưng không mất kiểm soát.

2. Psilocybin + Mindfulness – Dẫn dụ vào trạng thái cao

Trong một nghiên cứu năm 2019 (Smigielski et al., Frontiers in Pharmacology), các nhà khoa học tại Đại học Zurich đã thử nghiệm việc kết hợp psilocybin liều thấp với liệu pháp chánh niệm hướng nội (mindfulness-based self-compassion).
Kết quả cho thấy:
Sự kết hợp này không chỉ giảm hoạt động DMN, mà còn giúp não bộ tái tổ chức lại cách tự quy chiếu, tức là cách ta tự nhìn và đánh giá bản thân.
Những người trải nghiệm báo cáo cảm giác “được hòa tan nhưng không biến mất” – họ nhận thức rõ mình là ai, nhưng không còn bị ràng buộc bởi bản ngã tiêu cực.
Hiệu ứng kéo dài nhiều tuần sau đó, với sự gia tăng đáng kể về compassion, clarity và khả năng “giữ hiện diện”.

3. Entropic Brain – Não càng hỗn loạn, ý thức càng... sáng?

Lý thuyết Entropic Brain Hypothesis (Carhart-Harris & Tagliazucchi, 2014) cho rằng trạng thái ý thức khác nhau có thể phân biệt bằng mức độ entropy thần kinh – hiểu nôm na là sự hỗn loạn/đa dạng hoạt động não.
Trong trạng thái bình thường, não ổn định nhưng “giới hạn”: có khuôn mẫu, phản xạ lặp lại, ít sáng tạo.
Khi dùng psilocybin hoặc DMT, não chuyển sang trạng thái entropy cao: hàng loạt vùng não bắt đầu liên kết với nhau theo cách chưa từng có → sinh ra hình ảnh lạ, liên tưởng kỳ dị, cảm hứng sáng tạo mạnh mẽ.
Đây là lý do vì sao nhiều nghệ sĩ, nhà sáng chế và cả bệnh nhân trầm cảm mô tả psychedelic như “hành lang mới dẫn đến nhận thức mở rộng”.

III. LỢI ÍCH VÀ RỦI RO CỦA CÁC TRẠNG THÁI THAY ĐỔI

Lợi ích

Insight & kết nối tâm lý: Nhiều người báo cáo trải nghiệm sâu sắc, chữa lành PTSD, trầm cảm.
Hiệu ứng kéo dài: Psilocybin + thiền tạo DMN mới ổn định, hỗ trợ nhận thức tích cực.

Rủi ro

Depersonalization: Trạng thái “tôi cảm thấy lạc lõng giữa đời” nếu không kiểm soát tốt.
Bối rối thực tại: Lâm trận với "thế giới khác" mà chưa có gắng sức tâm lý vững.
Pháp lý & đạo đức: Psychedelics vẫn là chất cấm tại nhiều nơi, nguy cơ y tế nếu tự thí nghiệm.

IV. CHÚNG TA LÀ AI KHI KHÔNG LÀ CHÍNH MÌNH?

Ý thức không phải bức tranh tĩnh, mà là vũ điệu dao động liên tục giữa các cấp độ nhận thức.Nếu mỗi trạng thái là một lát cắt trong “đại đại dương tâm thức”, con người chính là hành trình khám phá những mực nước mà trước đây không hề biết tồn tại.
Ý thức không phải bức tranh tĩnh – nó là một bản nhạc không lời, được chơi bằng hàng tỷ xung thần kinh đồng thời. Chúng ta tưởng rằng “tôi” là một trung tâm cố định – một điểm neo giữa hỗn độn. Nhưng thực tế, “tôi” có thể chỉ là kết quả thoáng qua của những giao điểm tạm thời giữa cảm giác, ký ức, niềm tin, và môi trường.
Nếu mỗi trạng thái ý thức là một lát cắt của tâm thức, thì ta không phải là "cái tôi" duy nhất – mà là một phổ trượt vô hình giữa tỉnh và mộng, giữa kiểm soát và buông lơi, giữa biết và... không cần biết.
Và chính trong những khoảnh khắc “lạc lối” – khi bản ngã mờ đi, thời gian mất tính tuyến tính, và thế giới thôi không là một khối cứng chắc – ta bắt đầu thấy được những vùng bản thể chưa từng được chiếu sáng.
Có thể chúng ta không phải là một cái tôi bất biến, mà là cuộc hành trình đang xảy ra giữa vô số cái tôi khả thể.

V. MỖI LẦN Ý THỨC TRÔI LẠC LÀ CƠ HỘI ĐỂ HIỂU CHÍNH MÌNH

Hành trình khám phá ý thức thay đổi không phải để “thoát khỏi bản thân”, mà để trở nên bao dung hơn với chính mình — học cách chấp nhận mọi trạng thái, dù là mơ hồ hay siêu thực.
Xã hội dạy ta phải tỉnh táo, phải rõ ràng, phải kiểm soát. Nhưng nếu cứ luôn “tỉnh” như một cái máy, liệu ta có đang bỏ lỡ những thông điệp đến từ phần sâu hơn của mình?
Altered states không chỉ là những hiện tượng kỳ quặc – chúng là cơ hội để gặp lại chính mình qua những tấm gương méo mó, nơi sự thật hiện ra không theo dạng lời, mà bằng cảm giác, trực giác, và cái rùng mình không tên.
Những lúc ý thức "trôi", ta thấy:
Một nỗi buồn chưa được gọi tên từ tuổi thơ.
Một hình ảnh chưa từng nhớ nhưng lại thân thuộc đến lạ.
Một nhận thức: mình không cần “trở thành ai” để được phép tồn tại.
Và chính trong vùng mờ ấy, ta học được cách tha thứ, chấp nhận, và bao dung với chính mình – như một thực thể luôn đang thành hình.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Carhart-Harris, R. L., Erritzoe, D., Williams, T., et al. (2012). Neural correlates of the psychedelic state as determined by fMRI studies with psilocybin. Proceedings of the National Academy of Sciences, 109(6), 2138–2143.
Palhano-Fontes, F., Andrade, K. C., Tofoli, L. F., et al. (2015). The psychedelic state induced by ayahuasca modulates the activity and connectivity of the default mode network. PLoS ONE, 10(2), e0118143.
Smigielski, L., Scheidegger, M., Kometer, M., et al. (2019). Psilocybin-assisted mindfulness training modulates self-consciousness and brain default mode network connectivity with lasting effects. Frontiers in Pharmacology, 10, 993.
Tagliazucchi, E., Carhart-Harris, R., Leech, R., et al. (2014). Enhanced repertoire of brain dynamical states during the psychedelic state. Human Brain Mapping, 35(11), 5442–5456.
Viol, A., Palhano-Fontes, F., Onias, H., et al. (2017). Shannon entropy of brain functional complex networks under the influence of the psychedelic Ayahuasca. Scientific Reports, 7, 7388.
Fox, K. C. R., Nijeboer, S., Dixon, M. L., et al. (2016). Is meditation associated with altered brain structure? A systematic review and meta-analysis of morphometric neuroimaging in meditation practitioners. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 43, 48–73.
Gotink, R. A., Meijboom, R., Vernooij, M. W., et al. (2016). 8-week mindfulness based stress reduction induces brain changes similar to traditional long-term meditation practice – A systematic review. Brain and Cognition, 108, 32–41.
Vox (2024). Can brain stimulation supercharge meditation? Vox Media. [Online article, accessed June 2025].
Griffiths, R. R., Johnson, M. W., Carducci, M. A., et al. (2016). Psilocybin produces substantial and sustained decreases in depression and anxiety in patients with life-threatening cancer: A randomized double-blind trial. Journal of Psychopharmacology, 30(12), 1181–1197.
Pollan, M. (2013). The trip treatment: Psychedelic drugs are back in the lab. Wired Magazine. [Online article, accessed June 2025].