Việt Nam: lựa chọn nào đủ vững để đi tiếp?

Bài viết này không bàn về đúng sai, cũng không cố đưa ra kết luận. Nó chỉ bắt đầu từ một quan sát đơn giản:

“Không phải lúc nào lựa chọn đẹp cũng là lựa chọn sống sót.”

Từ đó, bài viết đi qua một chuỗi lý do – kinh tế, chính sách, chính trị – để lý giải vì sao Việt Nam lại chọn mô hình như hiện nay.

Không có tuyên ngôn. Không có mệnh đề lớn.

Chỉ là một cách nhìn hệ thống như nó đang tồn tại – và câu hỏi:

> Nếu đổi một bộ phận, thì toàn bộ có còn giữ được nhịp không?

Thế giới hiện đại đang vận hành trên hai mô hình kinh tế tưởng chừng đối lập, nhưng lại song song tồn tại: một bên chạy theo kỳ vọng, một bên neo vào sản xuất thực. Câu hỏi không còn là "chủ nghĩa tư bản hay chủ nghĩa xã hội đúng hơn?" mà là: chúng ta đang sống dựa trên cái gì – giấc mơ hay nền móng? Để trả lời câu hỏi ấy, trước tiên cần nhìn vào hai mô hình gốc rễ: H–T–H (Hàng – Tiền – Hàng): bạn tạo ra một hàng hóa thật, đổi lấy tiền, rồi dùng tiền đó mua một hàng hóa khác phục vụ nhu cầu thật. Đây là chuỗi sản xuất thực, nơi giá trị được tạo ra từ lao động và vật chất. T–H–T (Tiền – Hàng – Tiền): bạn dùng tiền mua một hàng hóa không để tiêu dùng, mà để bán lại với giá cao hơn. Đây là chuỗi đầu cơ, nơi hàng hóa chỉ là phương tiện sinh lời cho tiền. Khi chuỗi T–H–T trượt dài thành T–T’ – tiền sinh ra tiền không qua hàng hóa – bạn bước vào thế giới của kỳ vọng thuần túy. Ở đó, giá trị thật không còn là yếu tố cốt lõi – mà là niềm tin tập thể. Trong thế giới này, người ta sẵn sàng đầu tư vào: Một công ty chưa có lợi nhuận, chỉ vì tin rằng tương lai sẽ sáng. Một mảnh đất chưa san, chỉ vì "nghe nói" sắp quy hoạch. Một đồng tiền số không gắn với tài sản thật, chỉ vì cộng đồng tin vào nó. Từ cổ phiếu startup, đến bất động sản nóng sốt, đến thị trường tiền số – kỳ vọng đã trở thành phương tiện phân phối, thay vì sản phẩm. Thị trường không còn chờ hàng hóa ra đời – mà tin vào những lời hứa, câu chuyện và cảm xúc. Giá cả không còn phản ánh chi phí sản xuất – mà phản ánh mức độ tin tưởng. Đây không chỉ là lý thuyết. Hàng loạt ví dụ thực tế đã chứng minh: WeWork từng được định giá gần 47 tỷ USD dù chưa có lợi nhuận ổn định. Kỳ vọng về khả năng “định nghĩa lại không gian làm việc” tan vỡ, cổ phiếu rơi tự do. Luna/Terra, một hệ thống stablecoin từng được coi là nền tảng của DeFi, sụp đổ chỉ trong 5 ngày khi cơ chế giữ niềm tin đứt gãy – làm bay hơi hơn 60 tỷ USD. Thị trường bất động sản Việt Nam, có nơi tăng giá gấp 5 lần chỉ nhờ tin đồn “sắp quy hoạch”, đến khi thông tin bị đính chính hoặc nhà đầu tư mất kiên nhẫn – thị trường đóng băng, người người ôm nợ. Tư bản tài chính hiện đại không tạo ra giá trị mới – nó tái phân phối niềm tin. Và khi niềm tin ấy bị lung lay, toàn hệ thống sụp đổ như hiệu ứng domino. Mọi cuộc khủng hoảng đều bắt đầu bằng cụm từ: “thị trường mất niềm tin”. Tuy nhiên, giữa làn sóng đầu cơ, vẫn có những doanh nghiệp âm thầm chứng minh sức sống bền vững của mô hình H–T–H: Thế Giới Di Động (MWG) – với chuỗi cung ứng vật lý thật, doanh thu từ sản phẩm thật, không định giá ảo, không đầu cơ, vẫn phát triển ổn định qua nhiều chu kỳ khủng hoảng. Vinamilk – không phải doanh nghiệp công nghệ, không chạy theo định giá vô hình, nhưng gần 50 năm giữ vững lợi nhuận ổn định, dựa trên giá trị thực và sản xuất thật. Điều này cho thấy: không dễ để “quay lại với Marx”, vì mô hình H–T–H cần chuỗi cung ứng, hệ thống R&D, phân phối ổn định và thời gian dài để sinh lời. Nhưng ngược lại, chạy theo T–T’ thì tăng nhanh, sụp cũng nhanh. Bạn không còn chọn phe. Bạn phải chọn khả năng tồn tại. Lai hóa có kiểm soát – bạn sống. Lai mất kiểm soát – bạn sụp đổ.

Trong sách giáo khoa kinh tế, thị trường lý tưởng là nơi cung – cầu gặp nhau một cách tự nhiên. Giá cả là kết quả của tương tác giữa sản xuất và tiêu dùng. Người mua lựa chọn vì nhu cầu thực, người bán định giá theo chi phí thật. Nhưng điều đó chỉ tồn tại trên lý thuyết. Thực tế thị trường hiện đại không vô hình. Nó bị dẫn dắt, điều khiển và lập trình – bởi những người có nhiều dữ liệu hơn, truyền thông mạnh hơn, và tiền nhiều hơn. Cung có thể bị thao túng: hàng bị găm, sản lượng bị điều chỉnh, thông tin bị che giấu. Cầu có thể bị thổi lên: qua truyền thông, quảng cáo, mạng xã hội, hiệu ứng đám đông. Giá cả không còn là biểu hiện của giá trị – mà là chỉ báo của cảm xúc. Khi bạn mua một sản phẩm không vì bạn cần nó, mà vì “sợ mai không còn” – bạn không còn là người tiêu dùng. Bạn trở thành mắt xích trong một chuỗi niềm tin bị thao túng. Không chỉ ở Việt Nam. Toàn cầu đang trải qua thời kỳ thị trường “phi lý trí”: Nhà đầu tư theo trend TikTok, không đọc báo cáo tài chính. Giá hàng hóa tăng chỉ vì… Elon Musk đăng tweet. Mọi người lao vào coin vì “ai cũng đang giàu lên”, mà không biết cơ chế đằng sau là gì. Thị trường không vô hình. Nó bị dẫn dắt – và người dẫn dắt không cần nhiều logic. Họ chỉ cần nắm được nỗi sợ và lòng tham. Khi đó, mô hình kinh tế không còn dựa trên sản xuất – mà dựa trên kỹ năng lập trình kỳ vọng. Các công ty không còn cần hàng hóa thật, mà chỉ cần giỏi kể chuyện. Startup không cần sản phẩm, chỉ cần “pitch deck” hấp dẫn. Nhà đất không cần xây, chỉ cần “tin nội bộ” được rò rỉ đúng lúc. Kỳ vọng đã trở thành hàng hóa. Nó được mua – bán – giao dịch – và thậm chí được token hóa thành cổ phiếu, coin, hay các hợp đồng tương lai. Nhưng cũng như mọi hàng hóa khác, kỳ vọng không phải là tài nguyên tái tạo. Một khi bị khai thác quá mức, nó cạn kiệt. Và khi không còn người cuối cùng tin vào câu chuyện – chuỗi T–T’ sụp đổ.

Trong một thế giới nơi thị trường vận hành bằng kỳ vọng, nơi cảm xúc thay thế logic, nơi giá trị thật bị che lấp bởi niềm tin bị lập trình – thì việc để thị trường “tự điều tiết” là một canh bạc. Việt Nam không đánh bạc. Việt Nam chọn neo lại hệ thống bằng định hướng xã hội chủ nghĩa. Điều này không có nghĩa phủ nhận thị trường. Mà là chọn lọc: Thứ gì để thị trường tự điều tiết. Thứ gì phải giữ lấy bằng mọi giá. Mô hình kinh tế thị trường định hướng XHCN trở thành lớp giáp cuối cùng giữ ổn định cho hệ thống. Cụ thể: Vốn phải được kiểm soát: để tránh đầu cơ, thao túng, rút ruột tài nguyên. Ngành cốt lõi phải được bảo vệ: như nông nghiệp, năng lượng, y tế – những trụ đỡ của xã hội, không thể giao phó cho logic lợi nhuận. Giá cả không thể thả nổi: đặc biệt là các mặt hàng thiết yếu như xăng, điện, giáo dục, y tế. Thị trường chỉ hoạt động hiệu quả khi có một lực cân bằng đủ mạnh. Trong nhiều trường hợp – lực đó chính là Nhà nước. Nhà nước không thể ngồi chờ thị trường sửa sai. Trong một hệ thống vận hành bằng lòng tham, chính sách phải hành động trước, chủ động dẫn dắt và giữ trật tự. Những gì Việt Nam làm không phải ngẫu nhiên: Trong khi giá xăng thế giới tăng 60%, Việt Nam chỉ tăng hơn 2.000 đồng. Trong khi nhiều quốc gia quay vòng cắt điện, Việt Nam vẫn giữ ổn định lưới điện. Trong khi bão giá toàn cầu cuốn trôi chi tiêu của người dân, giá gạo và điện của Việt Nam vẫn giữ được nhịp. Đó không phải nhờ may mắn. Đó là nhờ những đơn vị đã gồng thay bạn.

Không ít người phàn nàn: Doanh nghiệp Nhà nước (DNNN) lỗ, chậm, kém hiệu quả. Nhưng nếu chỉ nhìn qua lăng kính lợi nhuận, bạn đã bỏ sót toàn bộ sứ mệnh thật sự của họ. DNNN không tồn tại để sinh lời – mà để chịu trận. Họ gánh lỗ thay bạn trong những giai đoạn nguy cấp. Họ không được phép đầu cơ. Không được phép rút lui. Không được phép “cứu mình trước”. Họ tồn tại chỉ với một nhiệm vụ: giữ cho hệ thống không vỡ. Hãy nhìn vào con số và thực tế: Giá xăng dầu thế giới tăng chóng mặt – nhưng trong nước vẫn giữ được nhịp ổn định. Ai đã gánh phần chênh lệch đó? Là các DNNN. Giá điện, giá nước, giá gạo – trong bối cảnh toàn cầu vật lộn với lạm phát – Việt Nam vẫn kiên định giữ ổn định giá lương thực, thực phẩm và năng lượng. Giáo dục, y tế công – dù còn bất cập – nhưng vẫn giữ mức học phí, viện phí dễ chịu hơn hầu hết các nước đang phát triển trong khu vực. Nhiều người hỏi: “Giá thế giới giảm rồi, sao trong nước chưa giảm?” Câu trả lời: Vì đã từng bán dưới giá thật. Vì hệ thống đã gồng quá mức – và bây giờ cần thở. Nếu không hồi vốn, không bù lỗ, thì DNNN gãy. Và khi DNNN gãy – không ai còn giữ được giá, giữ được hàng, giữ được chuỗi cung ứng. Đó là lý do vì sao giá không giảm ngay lập tức. Không phải vì vô cảm. Mà vì hệ thống đang ở giới hạn cuối cùng của khả năng chịu đựng. Thế giới tự do thì sao? Campuchia cho thuê đất dài hạn: mất kiểm soát nông nghiệp. Philippines tư nhân hóa hoàn toàn viễn thông: giá tăng phi mã, dữ liệu rơi vào tay tư nhân. Thái Lan sống dựa vào du lịch: dịch tới là toàn bộ nền kinh tế liệt. Việt Nam chọn cách khác: Không phi mã. Không lệ thuộc. Không sụp đổ. Không quá đẹp – nhưng đủ vững để đi qua khủng hoảng.

Một quốc gia muốn phát triển không thể chỉ nhìn vào tăng trưởng GDP hay xuất siêu tạm thời. Phát triển bền vững là kết quả của một chu trình khép kín giữa ba trụ cột: Kinh tế – Chính trị – Xã hội. Và chu trình đó chỉ hoạt động nhịp nhàng khi có một lực lượng điều phối thống nhất về tư tưởng, đường lối và chiến lược. Chu trình ấy vận hành như sau: Kinh tế phát triển → tạo ra nguồn lực vật chất cho bộ máy chính trị. Chính trị ổn định → định hướng xã hội, đưa ra chiến lược giữ ổn định lâu dài. Xã hội gắn kết → nuôi lại nền kinh tế thông qua tiêu dùng, đồng thuận, lao động và ổn định dân sinh. Nếu một mắt xích bị phá vỡ – toàn chu trình đứt gãy. Điều đó lý giải vì sao Việt Nam không thể có một hệ thống chính trị phân mảnh, chia rẽ hoặc vận hành theo nhiệm kỳ ngắn hạn. Bởi vì sự ổn định của chính sách – từ xăng dầu, điện lực đến nông nghiệp, an ninh lương thực – không thể được đảm bảo nếu đường lối bị thay đổi mỗi 5 năm. Và đó là lúc vấn đề trung tâm được đặt ra: > Chỉ một lực lượng chính trị duy nhất, nhất quán và xuyên suốt mới đủ khả năng duy trì ổn định chu trình kinh tế – chính trị – xã hội của Việt Nam. Việt Nam không có hệ thống bang liên minh như Hoa Kỳ, không có mô hình nghị viện phân quyền như Anh – và càng không có nền pháp trị chia sẻ với bất kỳ thể chế đồng đẳng nào trong khu vực. Tính đơn nhất trong cấu trúc nhà nước khiến việc chia rẽ chính trị đồng nghĩa với việc vỡ khung quản trị. Từ đây, ta bước vào một câu hỏi lớn hơn – và cũng là phần tiếp theo.

Trong nhiều cuộc tranh luận, khi có người đặt câu hỏi: “Tại sao Việt Nam không đa đảng?” – phần lớn lập tức bị cuốn vào trận đồ cảm xúc: bên này ủng hộ dân chủ, bên kia bảo vệ ổn định; một bên đòi đổi mới thể chế, bên kia giữ nguyên hệ thống. Nhưng bỏ qua cảm xúc, bỏ qua ý thức hệ, vẫn còn một câu trả lời đơn giản hơn – dựa trên cấu trúc và lịch sử: > Bởi vì Việt Nam không có lựa chọn nào khác.

Lịch sử Việt Nam không ghi nhận ai nói đúng – mà ghi nhận ai giữ được đất nước. Hồ Quý Ly, dù cải cách triều chính, nhưng để mất nước – lịch sử không công nhận. Trần Doãn diệt nhà Lý – nhưng giữ được lãnh thổ và ổn định triều cương – được xem là chính thống. Bảo Đại, từng tuyên bố thoái vị để “trao quyền cho nhân dân”, nhưng khi nhận chức quốc trưởng dưới quyền Pháp bảo hộ – đánh mất lòng dân, mất luôn chính danh. Chính danh trong lịch sử Việt Nam không đến từ lá phiếu – mà đến từ hành động giữ lấy nền độc lập dân tộc. Và trong suốt thế kỷ 20 đầy biến động, giữa chiến tranh, thực dân, nội chiến và can thiệp quốc tế, chỉ một lực lượng duy nhất giữ được nền độc lập đến cùng: > Đảng Cộng sản Việt Nam. Không chỉ giành được độc lập – mà giữ được, và dẫn dắt đất nước qua thời kỳ bao vây cấm vận, khủng hoảng tài chính châu Á, đại dịch toàn cầu, cho đến hiện tại. Và đó là lý do sâu xa nhất vì sao Đảng này có chính danh để tiếp tục dẫn dắt – bất chấp tranh cãi hình thức.

Đa đảng chỉ có thể vận hành ổn định nếu các đảng chia sẻ một gốc tư tưởng chung, một nền tảng hiến pháp không ai phủ định. Nhưng ở Việt Nam, điều đó là bất khả. Khác với Hoa Kỳ, nơi Cộng Hòa và Dân Chủ dù tranh cãi gay gắt vẫn đồng thuận ở: Vai trò tư hữu, Pháp trị Anh – Mỹ, Địa vị cường quốc toàn cầu. Họ khác nhau về cách tiếp cận, nhưng không phá nền móng lẫn nhau. Chính vì thế, dù tranh luận nảy lửa suốt 200 năm, Hoa Kỳ vẫn bảo vệ được một bản hiến pháp thống nhất từ năm 1787. Việt Nam không có hai đảng cùng gốc. Nếu mở ra đa đảng trong bối cảnh hiện tại – thì: Không có luận cương chung → mỗi đảng muốn viết lại hiến pháp theo ý mình. Không còn trục chính trị thống nhất → chiến lược trung ương vỡ vụn. Luật pháp bị phân tán → mỗi tỉnh, mỗi vùng có thể chạy theo “đảng địa phương” → dẫn tới hiện tượng “liên tỉnh lập pháp”. Việt Nam là nhà nước đơn nhất, không phải mô hình liên bang. Không có bang nào có quyền tự trị. Mọi sự chia tách chính trị – dù trên danh nghĩa dân chủ – đều tiềm ẩn nguy cơ phá vỡ khung pháp lý toàn quốc.

Mỗi đảng khi ra đời đều cần: Nguồn tài trợ, Truyền thông riêng, Khác biệt để tồn tại. Tức là nếu không kiểm soát được gốc rễ tư tưởng, đa đảng sẽ trở thành cánh cổng mở toang cho lợi ích nước ngoài len vào – thông qua tài trợ, dữ liệu, hoặc truyền thông định hướng. Việt Nam đang đứng giữa tam giác địa chính trị: Trung Quốc – Mỹ – Nga, cùng ảnh hưởng đan xen từ EU, Nhật, Hàn, ASEAN. Nếu không có một hệ tư tưởng xuyên suốt để giữ trung tâm, thì mô hình đa đảng sẽ không tạo ra dân chủ – mà tạo ra giằng xé. > Không có chuẩn chung – thì đa đảng là tự sát.

Chính trị không chỉ là luật pháp. Chính trị là quyền lực – và quyền lực luôn đi kèm với rủi ro bị giật dây. Một hệ thống càng nhiều trung tâm quyền lực, càng dễ bị giằng kéo bởi các lợi ích đối kháng. Khi mỗi đảng đều có quyền đại diện, mỗi đảng đều cần được bầu – thì mỗi đảng đều cần tiền, dữ liệu, truyền thông và sự ủng hộ. Và đó là lúc các lỗ hổng an ninh hình thành.

Trong thế giới hiện đại, mọi chính đảng đều cần vận hành như một thực thể doanh nghiệp – có thu, có chi, có chiến dịch, có ngân sách. Nhưng ở đâu ra tiền? Ai tài trợ cho các đảng phái non trẻ? Có gì đảm bảo rằng đằng sau các nhà tài trợ không phải là các tập đoàn nước ngoài, quỹ chính trị xuyên quốc gia, hoặc thậm chí là các cơ quan tình báo trá hình? Khi người có tiền có thể thiết kế chương trình nghị sự, thì không còn ai đại diện cho quốc gia – mà chỉ đại diện cho lợi ích.

Không một đảng nào tồn tại mà không có tiếng nói công khai. Và tiếng nói ấy phụ thuộc vào nền tảng truyền thông, vốn đang được kiểm soát phần lớn bởi Big Tech – những công ty ngoài lãnh thổ, ngoài luật pháp Việt Nam. Khi thuật toán ưu tiên nội dung gây tranh cãi thay vì xây dựng, Khi mạng xã hội đẩy tin giả nhanh hơn phản bác, Khi dư luận bị định hướng bởi những đội ngũ vận hành từ bên kia đại dương, Thì một hệ thống chính trị đa đảng sẽ nhanh chóng biến thành đấu trường cảm xúc, nơi ai hét to hơn người đó thắng.

Mỗi đảng để tồn tại đều cần khác biệt. Nhưng khi không còn gốc tư tưởng chung, sự khác biệt tất yếu sẽ chuyển hóa thành đối kháng. Một đảng có thể nhân danh “đổi mới triệt để”. Một đảng có thể muốn “phi nhà nước hóa toàn bộ”. Một đảng khác có thể kêu gọi “đưa tôn giáo vào chính quyền”. Khi ấy, chính trường không còn là nơi tranh luận chính sách, mà trở thành nơi tranh giành quyền viết lại luật chơi. Trong điều kiện Việt Nam là quốc gia đơn nhất, từng trải qua chiến tranh ý thức hệ, từng bị chia cắt bởi các thế lực quốc tế – thì việc để chính trị rơi vào thế “nhiều cờ, nhiều hướng” là điều không chỉ nguy hiểm – mà là rủi ro hiện hình.

Không phải ngẫu nhiên mà thế giới chú ý đến Việt Nam: Là quốc gia duy nhất có biên giới đường bộ với Trung Quốc và biển Đông giáp các tuyến hàng hải chiến lược. Là nơi các cường quốc đều muốn kéo về phe mình: từ Mỹ, Nhật, EU đến Nga, Trung Quốc. Là mắt xích quan trọng trong chuỗi cung ứng toàn cầu hậu COVID. Trong bối cảnh đó, mọi lỗ hổng nội bộ đều có thể bị khai thác. Mỗi đảng nếu bị thao túng, không chỉ gây ra xung đột chính sách, mà còn trở thành cánh tay nối dài cho quyền lực mềm của nước ngoài. > Một khi trung tâm bị chia tách – Việt Nam không chỉ mất ổn định, mà có thể mất quyền tự quyết.

Thế giới hôm nay không được vận hành bằng logic, mà bằng kỳ vọng. Không được điều tiết bằng lý trí, mà bằng cảm xúc. Và khi thị trường được lập trình bởi thuật toán và tin đồn, còn chính trị bị cuốn theo truyền thông và quyền lợi cục bộ, thì một quốc gia nhỏ như Việt Nam không thể sống bằng lý tưởng – mà phải sống bằng cấu trúc. Chúng ta đã thấy: Kinh tế tài chính có thể tạo ra bong bóng tỷ đô chỉ từ một câu chuyện. Thị trường có thể bị thao túng chỉ bằng nỗi sợ “ngày mai không còn”. Chính sách nếu thiếu định hướng sẽ bị dẫn dắt bởi kẻ có tiền và dữ liệu. Đa đảng nếu không có nền móng tư tưởng chung sẽ nhanh chóng trở thành công cụ tranh chấp quyền lực và thao túng lợi ích. Và trong bối cảnh đó, mô hình “kinh tế thị trường định hướng XHCN dưới sự lãnh đạo của một đảng duy nhất” không phải là một thiết kế lý tưởng. Mà là phương án thực tế duy nhất để Việt Nam có thể vừa phát triển, vừa giữ được độc lập, ổn định và chủ quyền. Một bên là tốc độ – một bên là kiểm soát. Một bên là niềm tin – một bên là thực chất. Một bên là cuộc chơi toàn cầu – một bên là bản sắc quốc gia. Không quốc gia nào còn "thuần" Marx hay tư bản. Nhưng nếu lai hóa mất kiểm soát – sẽ thành khủng hoảng. Còn lai hóa có kiểm soát – mới giữ được chủ quyền trong cơn bão toàn cầu. > Chơi thuần Marx – sống chậm, dễ ngủ quên. Chơi thuần tư bản – tăng nhanh, dễ lao đầu vào tường. Lai có kiểm soát là mô hình. Lai mất kiểm soát là tai họa. Việt Nam không chọn mô hình tối ưu. Việt Nam chọn mô hình tồn tại. Không phải tô hồng. Không phải né tranh luận. Chỉ là một sự thật đơn giản: > Việt Nam chỉ và chỉ có thể là một đảng.