Vì sao thuyết âm mưu chống Vaccine bùng nổ?

"Thuyết âm mưu" không chỉ tồn tại mà còn lan rộng xuyên suốt chiều dài lịch sử nhân loại, đặc biệt nổi bật thời gian gần đây với phong trào MAHA của John. F. Kennedy Jr. liên quan đến các thuyết âm mưu về y tế như vaccine. Từ việc vaccine gây tự kỷ đến việc các hãng dược âm mưu kiểm soát dân số, những câu chuyện này đã ăn sâu vào tâm lý một bộ phận dân chúng toàn cầu nhất là sau đại dịch COVID 19. Bài viết này sẽ tổng hợp các về đề về nguồn gốc, động lực tâm lý xã hội và tác động của thuyết âm mưu vaccine. Đồng thời làm rõ vai trò của các tập đoàn dược, chính phủ và công nghệ thông tin trong việc củng cố hoặc bác bỏ những tin đồn này.

Vaccine kể từ khi Edward Jenner phát minh ra phương pháp phòng bệnh đậu mùa năm 1796, đã trở thành một trong những thành tựu y học lớn nhất của nhân loại. Tuy nhiên, từ những ngày đầu tiên, việc tiêm chất lạ vào cơ thể đã gây lo lắng, sợ hãi và phản kháng. Trong thế kỷ 19, người dân lo ngại việc tiêm vaccine từ bò sẽ khiến họ sẽ sinh con bị di dạng do những di truyền từ động vật ngoại lại. Dưới góc nhìn tâm lý học xã hội, vaccine như một biểu tượng của quyền lực y tế ngày càng dễ trở thành mục tiêu của sự ngờ vực.

Thuyết âm mưu thường nảy sinh từ ba yếu tố tâm lý chính: cảm giác mất kiểm soát, thiên kiến xác nhận (confirmation bias) nhu cầu tìm kiếm nguyên nhân rõ ràng cho những hiện tượng phức tạp. Vaccine trong bối cảnh đại dịch hội tụ đầy đủ các yếu tố đó: bệnh dịch chưa rõ ràng, thông tin y học thay đổi nhanh chóng, và sự can thiệp của chính phủ vào đời sống cá nhân qua chính sách tiêm chủng bắt buộc. Điều này tạo điều kiện cho các thuyết như: "vaccine là công cụ kiểm soát người dân”

Năm 1998, bác sĩ Andrew Wakefield công bố nghiên cứu liên kết vaccine MMR (rubella) với chứng tự kỷ. Dù nghiên cứu bị rút lại, Wakefield bị tước bằng y, và nhiều nghiên cứu sau đó bác bỏ hoàn toàn kết luận này, thuyết âm mưu "vaccine gây tự kỷ" vẫn sống mãi, đặc biệt tại Mỹ và châu Âu.

Vaccine COVID-19 và sự bùng nổ thuyết âm mưu hiện đại

Trong đại dịch COVID-19, vaccine một lần nữa trở thành tâm điểm. Thuyết “ virus đại dịch này là nhân tạo” từ sự cố tại phòng thí nghiệm Vũ Hán, “ một chương trình sinh học bí mật hợp tác giữa Mỹ, Pháp và Trung Quốc” hay "Bill Gates là thủ phạm", hoặc đại loại "COVID là giả để bán vaccine", hay "vaccine MRA thay đổi gene con người" lan rộng trên mạng xã hội. Những thuyết này kết hợp nỗi sợ hãi (cái chết, kiểm soát xã hội), sự bất tín chính quyền và các tập đoàn dược – tạo thành "siêu cấu trúc âm mưu" khó bác bỏ.

- Thuật toán ưu tiên nội dung gây sốc khiến các video, bài viết phản vaccine lan truyền mạnh hơn nội dung khoa học chính thống. Facebook, YouTube, TikTok từng là nơi nuôi dưỡng nhiều nhóm phản đối vaccine với hàng triệu người theo dõi

- Sự thiếu minh bạch của chính phủ và các hang dược phẩm lớn: Một số vụ việc thực tế (ví dụ: vắc-xin cúm năm 1976 gây biến chứng thần kinh; các vụ kiện của Monsanto hoặc Purdue Pharma) đã khiến công chúng tin rằng các công ty lớn không minh bạch và chính phủ bao che cho họ. Dù không liên quan trực tiếp đến vaccine hiện đại, chúng củng cố niềm tin rằng âm mưu là có thật.

- Vai trò của cá nhân có ảnh hưởng (influencer): Robert F. Kennedy Jr., luật sư môi trường kiêm chính trị gia, hiện tại là bộ trưởng Bộ y tế là một trong những người dẫn đầu phong trào hoài nghi vaccine hiện đại. Bằng một số lập luận trên một số ca bệnh có liên quan đến vaccine, ông và các nhân vật tương tự vẫn tạo được ảnh hưởng lớn qua mạng xã hội và các nền tảng podcast, truyền thông độc lập. Con trai của ông bị bệnh tự kỷ sau khi tiêm vaccine MMR trong giai đoạn xảy ra thuyết Vụ MMR và tự kỷ

Trong năm 2021, Pfizer thu gần 37 tỷ USD từ vaccine COVID-19; Moderna từ một công ty nhỏ trở thành tập đoàn tỷ đô. Điều này củng cố quan niệm rằng vaccine là công cụ kiếm tiền.

Các tập đoàn dược chi hàng trăm triệu USD mỗi năm để vận động hành lang, tài trợ chiến dịch bầu cử và duy trì vị thế chính trị. Dù hợp pháp theo luật Mỹ, điều này khiến công chúng ngờ vực về tính trung lập của chính phủ và các cơ quan kiểm định như FDA.

Việc giữ bản quyền vaccine, từ công nghệ mRNA đến kháng thể đơn dòng, khiến các công ty như Pfizer, Moderna kiểm soát nguồn cung và giá cả toàn cầu. Dù điều này là kết quả của đầu tư R&D, nó vẫn tạo ra hình ảnh về "sự thao túng y tế" trong mắt những người hoài nghi.

Vaccine từ lâu không còn là vấn đề y học thuần túy. Tại Mỹ, đảng Cộng hòa và Dân chủ có sự khác biệt lớn trong thái độ với vaccine COVID. Trong nhiều quốc gia, việc tiêm chủng bắt buộc dẫn đến biểu tình quy mô lớn. Vaccine trở thành công cụ chính trị hóa, thay vì vấn đề y tế cộng đồng. Chính điều này làm tăng tính thù địch và sự phân cực, khiến thuyết âm mưu càng có đất sống.

Thuyết âm mưu về vaccine không đơn thuần là sự mê tín hay thiếu hiểu biết. Nó là sản phẩm của một xã hội hiện đại phức tạp, nơi thông tin được kiểm soát bởi các thuật toán, nơi các tập đoàn y tế có quyền lực lớn, và nơi chính trị can thiệp sâu vào khoa học. Để đối phó với thuyết âm mưu, cần không chỉ truyền thông khoa học minh bạch, mà còn cải cách cấu trúc quyền lực minh bạch hóa quan hệ giữa chính phủ, doanh nghiệp và y tế. Khi đó, niềm tin công chúng mới được phục hồi và vaccine, thay vì trở thành biểu tượng của chia rẽ – sẽ trở lại đúng vai trò bảo vệ mạng sống con người.