VĂN HÓA HY LẠP - PHẬT GIÁO: SỰ GIAO THOA THẦN KỲ GIỮA PHƯƠNG ĐÔNG VÀ PHƯƠNG TÂY

Phật giáo, trong suy nghĩ của đa số người, thường được gắn liền với hình ảnh “rất Á Đông”: những ngôi chùa mái cong, những bức tượng Phật mang dáng vẻ mập mạp và khuôn mặt đặc trưng của người Á Đông, các nhà sư mặc trang phục đậm chất phương Đông. Có thể nói, dấu ấn Phật giáo là một phần không thể thiếu của văn hóa Á Đông.

Nhưng sẽ thế nào nếu mình nói với bạn rằng, người Hy Lạp cổ đại, một nền văn minh “rặt châu Âu”, không những đã từng tiếp xúc mà còn góp phần không nhỏ vào việc định hình Phật giáo như chúng ta biết ngày nay? Không những thế, điều đó diễn ra từ rất sớm, thậm chí còn trước cả khi Phật giáo truyền sang Đông Á.

Từ việc những tăng đoàn gốc Hy Lạp xuất hiện trong mạng lưới truyền đạo thời vua A Dục, đến cuộc tranh biện triết học giữa vua Menandros và tỳ-kheo Na Tiên, rồi tới những nghệ nhân Hy Lạp ở vùng Gandhara đã đúc tượng Phật dựa trên nghệ thuật điêu khắc Hy Lạp, cho đến chuyện các vị thần Hy Lạp như Héc-quyn được “đắc đạo” thành bồ tát… tất cả đã hợp thành một dòng chảy văn hóa hết sức đặc biệt và thú vị, được gọi là Greco-Buddhism, hay tạm dịch là “Hy Lạp - Phật Giáo”.

Trong bài này, mình sẽ cùng bạn tìm hiểu về cuộc gặp gỡ thần kỳ ấy, nơi Đông phương và Tây phương giao thoa, để lại một di sản độc đáo trong lịch sử văn hóa và tôn giáo nhân loại.

Trước khi bàn tới Greco-Buddhism, ta nên lùi lại một bước để xem bối cảnh lịch sử đã tạo ra nó như thế nào. Và cái tên gắn liền với khởi đầu câu chuyện này, không ai khác ngoài Alexander Đại đế.

Alexander đại đế, vị vua xứ Macedonia, một thành bang ở miền Bắc Hy Lạp, thường được nhắc đến như một trong những nhà chinh phạt vĩ đại nhất lịch sử, chỉ xếp sau Thành Cát Tư Hãn. Trong vòng hơn mười năm ngắn ngủi từ năm 334 TCN đến năm 325 TCN, ông đã mở rộng lãnh thổ từ Hy Lạp, xuyên qua toàn bộ Ba Tư, tiến qua Trung Á và đặt chân tới tận Tây Bắc Ấn Độ mà chưa từng thua một trận nào. Mặc dù mất sớm ở tuổi 32 vì bạo bệnh, Alexander đã để lại một di sản khổng lồ, đó là ngôn ngữ, nghệ thuật, tới phong tục Hy Lạp. Tất cả đều được ông mang theo và truyền bá trên con đường chinh phục.

Ở vùng Gandhara và Bactria (nay thuộc Pakistan và Afghanistan), Alexander cùng các tướng lĩnh lập nên những thành bang Hy Lạp. Ban đầu chỉ là căn cứ quân sự, nhưng rồi chúng nhanh chóng biến thành trung tâm văn hóa thương mại, nơi người Hy Lạp và người Ấn Độ chung sống, trao đổi và học hỏi lẫn nhau. Gandhara (Càn-đà-la) từ đó trở thành một kiểu “vùng đệm” giữa hai thế giới, nơi triết học, nghệ thuật và tôn giáo Hy Lạp và Ấn Độ có cơ hội va chạm và hòa nhập.

Sau khi Alexander Đại đế mất, đế chế khổng lồ trải dài từ Hy Lạp đến Ấn Độ mà ông để lại nhanh chóng tan rã. Các tướng lĩnh của Alexander chia nhau cát cứ mỗi người một vùng: nhà Ptolemy ở Ai Cập, nhà Seleukos ở Ba Tư, còn ở vùng Trung Á thì hình thành những vương quốc Ấn-Hy như Bactria.

Ở tiểu lục địa Ấn, vùng đất từng nằm trong tay Alexander rơi vào quyền kiểm soát của đế quốc Maurya, tức Đế quốc Khổng Tước do vị vua Ấn Độ Chandragupta Maurya sáng lập. 

Khoảng nửa thế kỷ sau, vua Ashoka, hay Hán Tạng phiên âm là A- Dục, cháu nội của Chandragupta, lên ngôi. Ông là vị vua đã có công đưa Phật giáo từ một phong trào địa phương trở thành tôn giáo quốc tế đầu tiên trong lịch sử, nhờ đó được Phật Giáo tôn vinh như vị Hộ Pháp Vương vĩ đại nhất. Ông cử rất nhiều sứ giả và tăng đoàn đi khắp nơi trên thế giới để lan tỏa Phật Pháp, thậm chí đến cả vùng Địa Trung Hải.

Trong số các phái đoàn truyền giáo mà A-Dục vương cử đi, có một nhân vật đặc biệt là Dharmaraksita, một trong chín trưởng đoàn. Người đương thời gọi ông là Yona Dharmaraksita, nghĩa là Pháp Hộ người Hy Lạp. Từ Yona vốn bắt nguồn từ Ionia, tên vùng đất có dân Hy Lạp sinh sống ở Tiểu Á. Chi tiết này cho thấy ngay từ thế kỷ thứ ba trước Công nguyên, Phật giáo đã có sự tham gia trực tiếp của người Hy Lạp trong Tăng đoàn.

Truyền thống còn kể rằng Dharmaraksita chính là thầy của Nagasena, vị cao tăng nổi tiếng về sau, người từng đối thoại cùng vua Hy Lạp Menander trong tác phẩm Na-Tiên vấn đáp.

Sau khi Ashoka qua đời, đế quốc Maurya nhanh chóng suy yếu. Đây là lúc vị vua gốc Hy Lạp Menander, trong Hán Tạng phiên âm là Mi-Lan-Đà, tiến quân chiếm lấy Pataliputra, tức Hoa Thị Thành, kinh đô cũ của nhà Maurya. Tại đây, ông lập nên vương quốc Ấn-Hy Lạp ở vùng Bactria, người Trung Hoa gọi là Đại Hạ.

Menander xuất thân từ dòng dõi Hy Lạp cai trị Đại Hạ, lớn lên trong bầu không khí triết học thời Hậu Alexander, một giai đoạn nổi bật với truyền thống lý luận logic chịu ảnh hưởng của Socrates, chủ nghĩa Hoài Nghi cũng như trường phái Khắc Kỷ. Nền tảng đó khiến Menander tiếp cận Phật giáo như một triết gia thực thụ. 

Một trong những sự kiện quan trọng nhất là khi ông cho mời các vị tỳ-kheo Phật Giáo vào cung để đàm luận triết học. Đây là một nước đi cực kỳ anh minh của Menandros, vừa giúp ông có được lòng tin và ngưỡng mộ của người bản địa, vừa giúp ông hiểu được văn hóa và tư tưởng của họ.

Trong buổi vấn đàm ấy, người trực tiếp vấn đáp với vua Menandros là tỳ-kheo Nagasena, tức Na Tiên, một nhà sư uyên bác, nổi tiếng về tài biện luận, cũng là học trò của Dharmaraksita. Từ cuộc gặp gỡ này, kinh Na-Tiên vấn đáp ra đời. Văn bản này ghi lại những cuộc đối thoại giữa vua Menander và Na-Tiên, nhà vua hỏi, vị sư trả lời. Phong cách chất vấn của Menander đậm tinh thần Socrates, còn lời đáp của Nagasena bám sát tư tưởng triết học Phật Giáo.

Cho đến nay, bộ kinh Mi-Tiên Vấn đáp vẫn là một trong những bộ kinh nổi tiếng được công nhận bởi các tín đồ Phật Giáo, được Phật giáo Miến Điện xếp vào Thánh điển, và Phật giáo Sri Lanka tôn thờ và phụng hành. Kinh bàn đến những vấn đề siêu hình mà cả triết học Phật Giáo lẫn triết học Hy Lạp đều quan tâm như bản chất của Ngã, sự luân hồi, sự giải thoát, sự khổ và hưởng lạc,...

Sau cuộc đối thoại ấy, vua Menander đã quy y Phật pháp, trở thành vị Phật Hoàng và Hộ Pháp vương ngoại tộc đầu tiên, thậm chí ông đã chứng quả A-la-hán. Khi ông mất, tro cốt ông được các thành bang chia ra để xây tháp thờ.

Chưa dừng lại ở Bactria, mối lương duyên giữa Phật Giáo và triết học Hy Lạp còn truyền sang Phương Đông. Các nhà sư Phật giáo ở vùng Gandhara về sau đóng vai trò quan trọng trong việc truyền bá tư tưởng Phật giáo sang Trung Hoa. Một ví dụ tiêu biểu là Lokaksema, một nhà sư thuộc triều đại Kushan, đã đến kinh đô Lạc Dương khoảng năm 178 và trở thành người đầu tiên dịch kinh Phật sang tiếng Trung. 

Ngay cả trong truyền thuyết, ảnh hưởng ấy vẫn hiện rõ. Bồ-đề-đạt-ma, vị tổ sư sáng lập Thiền tông cũng được các nguồn Trung Hoa xưa miêu tả như một nhà sư gốc Trung Á. Ông còn khai sinh các bài tập rèn luyện thân thể của chùa Thiếu Lâm, thứ mà về sau trở thành nền tảng của võ công Thiếu Lâm. Trong nghệ thuật Phật giáo, Bồ-đề-đạt-ma được miêu tả với hình ảnh khá dị biệt: gương mặt cau có, râu rậm, đôi mắt trừng to, và đặc biệt ông thường được gọi là “Bích nhãn Hồ”, có nghĩa là người ngoại quốc có mắt xanh.

Một chi tiết thú vị khác, theo sử liệu Lương Thư (thế kỷ 7), vào năm 485, có năm vị sư từ Gandhara vượt biển sang xứ Phù Tang, chính là Nhật Bản ngày nay, để truyền bá Phật pháp.

Những biến chuyển lịch sử phía trên không chỉ dừng lại ở tư tưởng và tôn giáo, mà còn mở đường cho sự giao thoa sâu sắc trong văn hóa và nghệ thuật, để lại dấu ấn Hy Lạp rõ nét trong mỹ thuật Phật giáo sau này. Đó là nội dung mà chúng ta sẽ bàn đến trong phần tiếp theo.

Chuyện gì đang diễn ra trong bức phù điêu Gandhara này? Đúng vậy, đó chính là Herakles , vị anh hùng huyền thoại của Hy Lạp , đang xuất hiện trong vai trò một hộ pháp Phật giáo. Trong nghệ thuật Phật Giáo ở vùng Gandhara, Herakles được đồng hóa thành Vajrapani, tức Kim Cương Thủ Bồ Tát, vị bồ tát tượng trưng cho sức mạnh của nhà Phật và ý chí bảo vệ Phật Pháp. Các bức tượng và phù điêu nửa Hy Lạp nửa Phật giáo như thế không hề hiếm, mà thực ra xuất hiện khắp nơi ở Gandhara và Hadda.

Người ta gọi hiện tượng này là “syncretism”, hiểu nôm na là quá trình hòa trộn các tín ngưỡng khác nhau để tạo ra một hệ thống chung, dễ dàng được chấp nhận trong môi trường đa văn hóa. Người Hy Lạp là bậc thầy trong lĩnh vực này. Khi đến các vùng đất mới, họ không xóa bỏ thần bản địa mà gắn kết các vị thần với nhau: Thần Zeus kết hợp với thần Amun của Ai Cập để thành Zeus-Ammon, Hades hòa nhập với Osiris thành Serapis. Đây là cách họ vừa giữ được bản sắc Hy Lạp, vừa khiến văn hóa của mình thấm vào đời sống tôn giáo sở tại.

Ở Gandhara, vùng đất nằm giữa Ấn Độ, Ba Tư và thế giới Hy Lạp hóa sau thời Alexander, syncretism cũng được áp dụng. Hệ quả là một loạt biểu tượng “lai” ra đời trong Phật giáo. Trong đó nổi tiếng nhất là Kim Cang Thủ Bồ Tát được thể hiện với dáng vẻ của vị thần Hy Lạp Heracles, thường được người Việt biết đến với cái tên Héc-quyn, nổi bật với cơ thể cường tráng, tay cầm chùy sắt. Trong truyền thống Đại thừa, ông trở thành vị Bồ Tát đại diện cho sức mạnh nhà Phật, sánh cùng Văn Thù Bồ Tát và Quan Âm Bồ Tát.

Không chỉ Herakles, nhiều vị thần khác cũng bước vào nghệ thuật Phật giáo. Boreas, thần gió Bắc của Hy Lạp, với chiếc túi thổi gió quen thuộc, xuất hiện rồi dần biến thành Phong thần trong nghệ thuật Trung Hoa và Nhật Bản.

Tyche, nữ thần vận mệnh, lại trở thành nguồn cảm hứng cho Hariti hay còn gọi là Quỷ Tử Mẫu. Hình ảnh Tyche bế trẻ nhỏ và cầm sừng sung túc được chuyển thẳng vào hình tượng mới này.

Ngoài ra, người ta còn tìm thấy sự hiện diện của rất nhiều vị thần Hy Lạp khác ở vùng Hadda: hai thần tình yêu Eros đội vòng hoa cho Đức Phật, thần Hermes quay bánh xe Pháp Luân trên đồng xu Gandhara, hay thần Atlas nâng đỡ mái chùa ở Hadda. Tất cả những điều đó chính là dấu vết của nghệ thuật Hy Lạp hóa, do các nghệ nhân Hy Lạp đem đến.

Những hình tượng dung hợp này giúp người Hy Lạp xưa không cảm thấy xa lạ khi tiếp xúc với Phật giáo, ngược lại cũng khiến người Ấn Độ dễ dàng chấp nhận văn hóa Hy Lạp.

Ít ai biết rằng Phật giáo thời kỳ đầu hoàn toàn không có tượng Phật. Lúc ấy, Đức Phật chỉ được thể hiện bằng những biểu tượng như bánh xe Pháp luân, dấu chân, hay cây bồ-đề. Với giới bình dân, những biểu tượng này thường quá trừu tượng, khó tạo sự gắn kết cảm xúc, từ đó cũng khiến cho công việc lan tỏa Phật Pháp khó khăn hơn..

Mọi thứ chỉ thay đổi khi hai trường phái điêu khắc Gandhara và Mathura xuất hiện. Đây là hai trung tâm tiên phong trong việc đưa Đức Phật “xuống gần với con người hơn” bằng hình tượng cụ thể. Nếu Mathura phát triển theo phong cách bản địa Ấn Độ, thì Gandhara lại học trực tiếp từ nghệ thuật điêu khắc Hy Lạp, vốn đã đạt đến trình độ đỉnh cao từ hàng thế kỷ trước.

Tượng Phật Gandhara vì thế mang dáng dấp rất “Tây”. Khuôn mặt và mái tóc rõ ràng lấy cảm hứng từ Apollo , vị thần ánh sáng, nghệ thuật, và cũng là gương mặt đẹp trai bậc nhất của Olympus. Trong văn hóa Hy Lạp, thần Apollo chính là hiện thân của vẻ đẹp lý tưởng, không chỉ ở ngoại hình cân đối, thanh thoát, mà còn gắn với sự thần thánh, thoát tục. Do đó thần Apollo trở thành nguyên mẫu hoàn hảo để các nghệ nhân Hy Lạp “dịch” sang hình tượng Đức Phật, một bậc giác ngộ vượt lên trên đời thường.

Nếu nhìn kỹ, dấu ấn Hy Lạp hiện rõ trong từng chi tiết của tượng Phật Gandhara. Mái tóc tượng Phật Gandhara thường xoăn thành lọn nhỏ, búi gọn phía sau. Khuôn mặt có sống mũi cao, hốc mắt sâu và trán rộng đặc trưng của người phương Tây, và đặc biệt là “góc nghiêng Hy Lạp” , với trán và sống mũi tạo thành một đường gần thẳng.

Đến phần cơ thể, nghệ thuật Gandhāra còn tái hiện cực kỳ chính xác cấu trúc giải phẫu. Người Hy Lạp vốn ám ảnh với việc nghiên cứu cơ thể con người và đưa toàn bộ kiến thức ấy vào điêu khắc. Vì thế, tượng Phật Gandhara không chỉ có dáng người thanh mảnh, mà còn chuẩn đến từng đường gân, múi cơ. Trong khi đó, nghệ thuật Ấn Độ truyền thống thường chú trọng tính biểu tượng hơn là giải phẫu thực.

Ngay cả tư thế tượng cũng mang đậm hơi thở Hy Lạp. Thay vì đứng thẳng, cứng nhắc, tượng Phật Gandhāra thường áp dụng kỹ thuật contrapposto của người Hy Lạp: cơ thể dồn lực vào một chân, chân còn lại thả lỏng, khiến hông và vai nghiêng ngược chiều nhau, xương sống tạo thành một đường cong. Đường cong tự nhiên này mang lại cảm giác uyển chuyển, sống động, như thể Đức Phật sẵn sàng bước ra khỏi khối đá.

Y phục cũng vậy. Tấm áo của tượng Phật Gandhara được thể hiện với những nếp gấp mềm mại, mỏng tang chảy xuống theo cơ thể theo trọng lực. Người xem thậm chí có thể “cảm” được chất vải từ đá. Đây là đặc sản của điêu khắc Hy Lạp, hóa cương thành nhu, biến thứ cứng rắn thành mềm mại.

Tượng Gandhara cũng mang quy tắc nhấn nhá của Hy Lạp. Người Hy Lạp cho rằng một tác phẩm đẹp cần phải biết nhấn vào đúng chỗ và đơn giản hóa phần còn lại chứ không phải cố gắng đưa hoa văn phức tạp vào bất cứ chỗ trống nào. Ví dụ trong bức tượng bên dưới, vòng hào quang phía sau đầu Đức Phật, thay vì trang trí bằng hoa văn cầu kỳ như ở Mathura, lại được để trơn, để toàn bộ ánh nhìn tập trung vào gương mặt.

Có thể nói Gandhara chính là sự kết hợp giữa cái đẹp lý tưởng Hy Lạp với linh hồn Phật Giáo. Và chính nhờ sự giao thoa ấy, tượng Phật Gandhara đã trở thành hình mẫu kinh điển, ảnh hưởng sâu rộng đến toàn bộ mỹ thuật Phật giáo về sau.

Ảnh hưởng đó không chỉ dừng lại ở Gandhara. Nó lan theo Con đường Tơ lụa, đi qua Kucha, Khotan, Bamiyan, rồi tiến sâu vào Trung Quốc. Tại Vân Cương, Long Môn, Đôn Hoàng thế kỷ 4,6, dấu vết Gandhara vẫn còn nguyên.

Tuy nhiên về sau, Đông Á dần phát triển phong cách bản địa, với gương mặt tròn đầy, mắt nhỏ, mũi thấp , gần gũi hơn với vóc dáng Á Đông, nên chúng ta không còn thấy nhiều các bức tượng mang phong cách Gandhara nữa.

Một câu hỏi thú vị trong câu chuyện Greco-Buddhism là tại sao người Hy Lạp, cụ thể là vua Menander, lại chọn Phật giáo mà không phải Bà-la-môn giáo? Thời ấy cả hai tôn giáo cùng hiện diện mạnh mẽ ở Ấn Độ và các vùng lãnh thổ xung quanh, nhưng chỉ có Phật giáo bén rễ và tạo thành một cuộc gặp gỡ văn minh với triết học và văn hoá Hy Lạp.

Nguyên nhân đầu tiên nằm ở cấu trúc xã hội. Bà-la-môn giáo gắn chặt với hệ thống đẳng cấp đã ăn sâu hàng nghìn năm trong đời sống Ấn Độ. Tầng lớp cao nhất là Bà-la-môn tức giới tu sĩ, tiếp theo là Kshatriya tức vua chúa và chiến binh, rồi đến Vaishya tức thương nhân và cuối cùng là Shudra tức nông dân và lao động phổ thông. Ngoài bốn tầng lớp này còn có những người bị coi là tiện dân, sống bên lề xã hội và không được tham gia vào bất kỳ nghi lễ nào. Trong bối cảnh đó, quyền lực chính trị của một vị vua ngoại tộc như Menander cũng không thể giúp ông chen chân vào hàng ngũ tôn giáo nếu không có dòng máu bản địa. Cánh cửa Bà-la-môn giáo vì thế gần như khép lại trước mặt ông.

Phật giáo thì khác. Ngay từ đầu, giáo lý đã mang tính phổ quát. Bất kể xuất thân là vua chúa, thương nhân hay dân nghèo, ai cũng có thể quy y và tu tập. Với Menander, đây là cơ hội để trở thành hộ pháp chính danh mà không bị chặn đứng bởi hàng rào đẳng cấp và huyết thống.

Người Hy Lạp cũng tìm thấy trong Phật giáo một ngôn ngữ quen thuộc. Từ lâu, triết học Hy Lạp cũng đã quan tâm đến những câu hỏi như ngã, nghiệp, khổ, giải thoát, luân hồi giống y như Phật Giáo. Khi tiếp xúc với Phật giáo, họ nhận ra đây không phải một tín ngưỡng xa lạ mà giống như một hệ tư tưởng song song, một triết học anh em đến từ phương Đông. Chính sự tương đồng này khiến việc tiếp nhận trở nên dễ dàng và tự nhiên.

Nếu Bà-la-môn giáo là tôn giáo gắn liền với một xã hội khép kín, nơi vị trí của con người được định sẵn ngay từ khi sinh ra, thì Phật giáo lại mở ra một cánh cửa bình đẳng. Khi Menander bước qua cánh cửa đó, ông không chỉ tìm thấy một đức tin mà còn gặp một triết lý đồng điệu với tinh thần khai phóng vốn có của quê hương Hy Lạp.

Greco-Buddhism là một trong những minh chứng hiếm hoi cho sự giao thoa sâu sắc giữa văn minh phương Tây và tư tưởng phương Đông, nhưng cũng như nhiều hiện tượng lịch sử khác, nó đã dần phai mờ và gần như biến mất. Điều này không đến từ một biến cố đơn lẻ, mà là kết quả của nhiều tầng nguyên nhân lịch sử, chính trị và tôn giáo chồng lấp qua hàng thế kỷ.

Yếu tố đầu tiên đến từ sự thay đổi cán cân chính trị. Sau thời kỳ đỉnh cao của đế quốc Maurya, Bactria và Kushan, những thế lực ủng hộ mạnh mẽ cho văn hóa Hy Lạp hóa tại Trung Á và Bắc Ấn Độ dần suy yếu. Các vương quốc mới nổi lên sau đó, đặc biệt là các triều đại Ấn Độ chịu ảnh hưởng sâu từ Bà-la-môn giáo, không còn mặn mà với việc bảo tồn di sản nghệ thuật và biểu tượng mang sắc thái ngoại lai. Những trung tâm Phật giáo chịu ảnh hưởng Hy Lạp như Taxila, Gandhara và Hadda mất đi sự bảo trợ của tầng lớp cầm quyền và dần rơi vào tình trạng suy tàn.

Yếu tố thứ hai là sự thay đổi trong nội tại Phật giáo. Khi Phật giáo lan rộng sang Đông Á, đặc biệt là Trung Hoa, Hàn Quốc và Nhật Bản, những yếu tố mỹ thuật và biểu tượng Hy Lạp không còn phù hợp với ngữ cảnh văn hóa mới. Phật giáo tại Đông Á phát triển theo hướng khác, nhấn mạnh vào sự trừu tượng hóa, tượng trưng và bản sắc bản địa. Mỹ thuật Gandhara với đường nét điêu khắc mang đậm ảnh hưởng Hy Lạp dần bị thay thế bởi phong cách Trung Hoa và Nhật Bản. Các biểu tượng có nguồn gốc từ thần thoại Hy Lạp cũng bị thay thế hoặc biến đổi theo hệ quy chiếu mới.

Sự lan rộng của Hồi giáo vào Trung Á và Bắc Ấn Độ cũng là một trong những yếu tố quyết định khiến di sản Greco-Buddhism gần như biến mất về mặt vật chất. Nhiều tu viện, đền tháp và tượng đài Phật giáo bị phá hủy trong các chiến dịch bành trướng tôn giáo và chính trị. Các trung tâm như Bamiyan, nơi từng lưu giữ tượng Phật theo phong cách Gandhara, trở thành mục tiêu phá hủy qua nhiều thế kỷ. Sự vắng mặt của cộng đồng bảo tồn và sự thống trị của các hệ thống tín ngưỡng mới khiến cho các công trình Greco-Buddhism không còn người gìn giữ.

Thêm vào đó, chính sử học hiện đại cũng từng bỏ qua hoặc đánh giá thấp Greco-Buddhism. Nhiều thế kỷ nghiên cứu Phật giáo tập trung vào nguồn gốc Ấn Độ hoặc sự phát triển tại Trung Hoa, mà ít khi nhìn lại các điểm giao thoa ở biên giới văn hóa. Greco-Buddhism bị xếp vào lề của lịch sử, như một hiện tượng "phụ", trong khi trên thực tế, nó đã tạo ra một tiền lệ đặc biệt: một mô hình tôn giáo vượt khỏi giới hạn địa lý, đồng thời là không gian đối thoại giữa hai nền triết học lớn của nhân loại.

Greco-Buddhism không biến mất ngay lập tức, nhưng dần bị phủ bụi trong lịch sử bởi những lực đẩy chính trị, những thay đổi nội tại của Phật giáo, sự tàn phá bởi chiến tranh, và cả sự im lặng của hậu thế. Tuy nhiên, nếu quan sát kỹ, ta vẫn có thể nhìn thấy những di tích còn sót lại: trong mái tóc xoăn của một pho tượng Phật tại bảo tàng Lahore, trong dáng đứng contrapposto của một hộ pháp ở Hadda, trong chiếc túi gió của một vị thần đứng bên cổng chùa Nhật Bản. Đó là những vết tích lặng lẽ của một chương sử từng rực rỡ, một minh chứng cho khả năng thích nghi và mở rộng của tư tưởng khi được đặt đúng vào điểm gặp gỡ giữa các nền văn minh.

-----

Một số nguồn tham khảo:

Sách The Shape of Ancient Thought - tác giả Thomas  McEvilley

Bài luận Origins of the Gandharan Style: A Study of Contributory Influences -  tác giả nhà sử học người Ấn Độ Lolita Nehru

Sách Living Zen - thiền sư Robert Linssen

Sách Religions of the Silk Road - tác giả Richard Foltz

Sách Alexander the Great: East-West Cultural Contact from Greece to Japan - tác giả, nhà sử học Nhật Bản, Katsumi Tanabe