“Uống trà bàn chuyện thế sự” và văn hóa dùng mạng của người trẻ

Tôi đoán chắc nhiều người trong chúng ta cũng đã lớn lên trong môi trường hay ít nhiều vài lần nhìn thấy trong những buổi họp mặt gia đình hay gặp gỡ bạn bè “các chú - các bác” vừa thưởng thức chén trà, hay nhâm nhi ly rượu vừa “bàn chuyện thế sự”. Nội dung cuộc trò chuyện có thể là những câu hỏi xoay quanh “Tình hình kinh tế, chính trị dạo gần đây như thế nào”; “Tại sao ông Tổng thống A, bà Đại biểu B,... lại đưa ra những lập luận và chính sách như vậy” hay đó cũng có thể là lời kể với nhau về những giai thoại lịch sử, về những câu chuyện, kiến thức chưa từng nhìn thấy trong sách giáo khoa. Cả một bầu trời kiến thức, thời sự nhưng chỉ đơn giản được chia sẻ với nhau bên mâm cơm gia đình hay chiếc bàn nhỏ cùng vài cốc trà đá vỉa hè.

Có một sự thật dễ dàng nhận thấy, nếu không phải những cuộc họp liên quan đến công việc thì những buổi gặp mặt đa phần người trẻ chỉ thảo luận với nhau những câu chuyện phiếm, kể cho nhau nghe những câu chuyện vô thưởng vô phạt hay mỗi người lại có một thế giới riêng trên chiếc màn hình điện thoại - laptop và thiếu vắng đi những cuộc trò chuyện thật sự có chiều sâu, quan tâm đến sự vận động thay đổi của thế giới ngoài kia hay đàm đạo về những câu chuyện lịch sử.

Thế hệ trẻ đang sống trong một thời đại mà thông tin có sẵn và dễ tiếp cận hơn bao giờ hết. Không thể phủ nhận về trình độ và kiến thức chuyên môn nhiều người trẻ rất giỏi nhưng dường như văn hóa "uống trà bàn chuyện thế sự" đã dần biến mất. Người trẻ chỉ biết kiến thức sâu chứ chưa rộng. Nhiều bạn trẻ chỉ biết các trend hot chứ không nắm tình hình chính trị, kinh tế, lịch sử,...

Theo báo cáo điều tra về thanh, thiếu niên Việt Nam năm 2024 của Viện Nghiên cứu thanh niên (Trung ương Đoàn TNCS Hồ Chí Minh):

- Mục đích chính khi sử dụng internet của thanh niên (xếp theo thứ tự ưu tiên) bao gồm: Giải trí (75,4%); học tập, tìm kiếm thông tin (71%); giao tiếp, kết bạn (65,9%) và cập nhật tin tức (63,5%). 

- Khung giờ sử dụng internet của thanh niên từ dưới 2 - dưới 8 giờ/ngày là chủ yếu (gần 80%), trong đó gần 1/3 thanh niên sử dụng mạng từ 6 - dưới 8 giờ/ngày (29,8%). Có 16,8% thanh niên sử dụng internet từ 8 giờ/ngày trở lên.

Người trẻ có điều kiện tốt hơn để học hỏi, tra cứu kiến thức trên Internet nhưng thực tế có bao nhiêu người thực sự sử dụng mạng và mạng xã hội với mục đích trên. Giới trẻ hiện nay sử dụng mạng xã hội với tần suất cao, trung bình khoảng 7 giờ mỗi ngày. Tuy nhiên, việc lạm dụng mạng xã hội để giải trí có thể dẫn đến nhiều hệ lụy tiêu cực như nghiện ngập, giảm khả năng giao tiếp trực tiếp và thiếu hiểu biết về các vấn đề xã hội quan trọng. 

Nhưng câu chuyện không chỉ dừng lại ở việc người trẻ dùng công nghệ phân nhiều để giải trí mà ngay cả trong học tập nhiều người còn đang lạm dụng AI, Internet để tìm sẵn đáp án thay vì tư duy hoặc dùng các phần mềm số như bộ não thứ hai để tìm kiếm và ghi nhớ khi cần thiết mà không tự mình chủ động tìm hiểu và biến các tri thức ấy thành “của mình”, tự mình ghi nhớ và gợi ra áp dụng khi cần thiết mà không cần sự hỗ trợ của bên thứ ba.

Có thể biện hộ cho người trẻ một chút rằng người ta chỉ thường nói với nhau những câu chuyện mà mọi người đều có điểm chung nhưng ở độ tuổi chỉ mới bước chân vào đời, giới trẻ chưa trải qua hay có cho mình đủ trải nghiệm, kinh nghiệm lại càng chưa thấm các vấn đề Kinh tế - Chính trị - Xã hội sẽ ảnh hưởng tới cuộc sống mình ra sao mà những gì chưa mang lại lợi ích đủ lớn và không tác động trực tiếp tới mình thì người ta chẳng còn mấy hứng thú để quan tâm.

Thế nhưng, đó có chăng chỉ là những lời biện minh cho sự thờ ơ, vô tâm của một bộ phận giới trẻ. Không chỉ những vấn đề xã hội hiện nay mà còn cả một nền văn hóa, lịch sử, nghệ thuật,... triệu năm của nhân loại không đáng để giới trẻ quan tâm hơn so với những lời bàn tán về “anh kia, cô nọ”, tai tiếng đời tư, gia thế của diễn viên này, ca sĩ kia hay sao?

“Bàn chuyện thế sự” là cách chúng ta cùng nhau trao đổi để có góc nhìn sâu và đa chiều hơn về các lĩnh vực văn hóa, chính trị, lịch sử, nghệ thuật hay thông tin thời sự trong nước và thế giới thời gian gần đây. “Biết thừa không bao giờ là thiệt” bởi kiến thức dù bổ ngang hay bổ dọc thì luôn có sự liên kết với nhau. Chẳng hạn cải cách đổi mới năm 1968 đánh dấu bước chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, bao cấp sang nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, hoạt động theo cơ chế thị trường, có sự quản lý của Nhà nước và định hướng xã hội chủ nghĩa tạo nền tảng cho sự phát triển của hệ thống tài chính: Việt Nam tái cấu trúc hệ thống ngân hàng, thành lập các ngân hàng thương mại, mở cửa thị trường tài chính, thị trường chứng khoán ra đời (2000),... từ đó giúp tăng trưởng kinh tế và tài chính: Giai đoạn 1986-2000, tổng sản phẩm trong nước bình quân mỗi năm tăng 6,51%. Nếu làm trong lĩnh vực tài chính và biết đến kiến thức lịch sử trên, bạn sẽ nâng cao khả năng hiểu bối cảnh kinh tế vĩ mô giúp dự đoán chính sách tài chính, tiền tệ trong tương lai. Nếu cập nhật thêm cả những thông tin thời sự hiện hành như căng thẳng quốc tế ảnh hưởng đến tỷ giá hối đoái,... bạn là có khả năng dự báo rủi ro và cơ hội đầu tư. Nếu biết về lịch sử các cuộc khủng hoảng tài chính (1997, 2008) và theo dõi thời sự về tình hình lãi suất toàn cầu, bạn có thể dự đoán tác động của việc Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (Fed) tăng lãi suất đến thị trường Việt Nam, từ đó điều chỉnh danh mục đầu tư… 

Rõ ràng có cho mình kiến thức “thế sự” chẳng những hỗ trợ chúng ta đi được xa hơn trên còn đường sự nghiệp mà còn giúp ta dễ dàng giao lưu kết bạn, hội nhập quốc tế. Bên cạnh đó văn hóa chia sẻ tri thức hay “uống trà bàn chuyện thế sự” còn tạo điều kiện để mỗi người giúp nhau học hỏi, mở rộng vốn hiểu biết, kinh nghiệm.

Lợi ích của việc có kiến thức và cùng chia sẻ kiến thức là không thể bàn cãi nhưng tại sao nhiều người vẫn lựa chọn dành nhiều thời gian giải trí trên Internet hơn? Việc tìm hiểu tri thức giống như việc tập thể dục vậy, nhiều người biết nó tốt nhưng để duy trì được thì yêu cầu tính kỷ luật cao, trong khi cầm điện thoại lướt MXH lại đơn giản hơn nhiều.

Không nói đến trí thông minh, khả năng tập trung thì trong giờ hành chính, đa phần mọi người sẽ học tập hay làm việc tương tự nhau. Vậy khoảng thời gian trống bạn làm gì sẽ quyết định bạn khác người ta như thế nào. Nếu ngày trước, thú vui phần lớn của mọi người khi rảnh là cùng tụ tập nói chuyện, đọc sách vì điều kiện còn hạn chế thì ngày nay, chỉ với một chiếc điện thoại bạn có thể lựa chọn tìm đọc báo điện tự, tra cứu thông tin kiến thức hay chơi game, xem nội dung trên Youtube, Tik Tok. Rõ ràng, hình thức giải trí trong thời đại công nghệ đã nhiều và đa dạng hơn rất nhiều nên cũng dễ hiểu nếu nhiều người thích ngồi lướt mạng xã hội hóng drama, chơi game, xem review phim với nguồn dopamine dồi dào được bơm liên tục hơn là việc đọc sách báo hoặc thảo luận với nhau những vấn đề mà cần nhiều kiến thức nền và tốn nơron.

Với tôi, văn hóa sử dụng mạng xã hội và công nghệ số chính là nguyên nhân lớn nhất tạo ra sự mai một văn hóa bàn chuyện thế sự của thế hệ ngày trước và thế hệ ngày này.

- Nghiện Dopamine ăn liền: Mạng xã hội kích thích não bộ qua các tương tác nhanh như lượt thích, thông báo, nội dung ngắn,... Điều này dẫn đến giảm kiên nhẫn, khó tập trung sâu hay theo đuổi các mục tiêu dài hạn.

- Thiếu hụt kiến thức văn hóa và kỹ năng xã hội: Dành nhiều thời gian trên không gian ảo, người trẻ giảm bớt các cơ hội được trải nghiệm thực tế, tiếp xúc với văn hóa truyền thống và tương tác trực tiếp, từ đó có thể dẫn đến việc thiếu kỹ năng giao tiếp, đồng cảm, giải quyết xung đột trong đời thực và hiểu biết hạn chế về giá trị văn hóa.

- Lười tư duy: Công nghệ số cung cấp thông tin nhanh và dễ dàng tạo cho nhiều người thói quen xấu là ít tư duy phản biện hay phân tích sâu làm suy giảm khả năng tư duy logic, sáng tạo và giải quyết vấn đề phức tạp.

Cuối cùng là làm thế nào để có thể xây dựng một xã hội mà nơi đó mọi người biết dùng công nghệ số cho mục đích chính đáng, hỗ trợ và phát triển tư duy, tri thức của bản thân mà hạn chế tối thiểu những hậu quả xấu để lại? Tất cả những điều đó có thể đạt được từ nhận thức của mỗi cá nhân. Một cộng đồng lành mạnh chỉ có thể được tạo nên bởi từng cá nhân có văn hóa và ý thức rõ về hành vi của mình. Sự bùng nổ của công nghệ số và mạng xã hội mới chỉ bắt đầu vài thập kỷ gần đây, mà cái gì mới người ta lại thường tò mò, muốn khám phá với một tâm thế ban đầu còn nhiều bỡ ngỡ … Vậy nên khi ngày càng nhiều người đã dần quen và dần nhận ra được tác động tiêu cực mà việc lạm dụng công nghệ có thể mang lại thì tại đó chúng ta có thể tin tưởng vào một tương lai gần nơi công nghệ thực sự trở thành trợ thủ đắc lực cho con người chứ không phải con người vô thức thành nô lệ của chúng. 

Công nghệ, dù mạnh mẽ đến đâu, cũng chỉ là phương tiện; cách chúng ta sử dụng nó mới quyết định giá trị mà nó mang lại.

- Tuyên truyền: Tuyên truyền rộng rãi cho nhiều người biết về khả năng của công nghệ số đồng thời nâng cao nhận thức của mỗi người về tác hại nếu lạm dụng chúng quá mức. Phương pháp nghe cũ nhưng mang lại hiệu quả cao tuy vậy để người dân có thể tiếp cận cũng như thật sự hiểu nội dung truyền tải một cách đầy đủ nhất cần đổi mới hình thức tuyên truyền như làm video ngắn đăng tải trên nền tảng MXH giới trẻ thường dùng, có các nghiên cứu, thực nghiệm minh chứng,...

- Mỗi cá nhân tự nâng cao nhận thức của mình: Giới hạn thời gian giải trí bằng mạng xã hội, thanh lọc nội dung rác, chọn lọc thông tin tiếp nhận. Chủ động quan tâm, tìm hiểu thông tin thời sự, lịch sử, văn hóa,...

- Tăng cường các buổi giao lưu, gặp gỡ bạn bè, tương tác trực tiếp: “Muốn đi nhanh thì đi một mình, nhưng muốn đi xa hãy đi cùng nhau”: Việc tạo dựng cộng đồng để mọi người cùng nhau thảo luận vấn đề thế sự cũng góp phần tạo hứng thú cho mỗi người quan tâm đến văn hóa - chính trị, vừa thúc đẩy việc sử dụng mạng xã hội trong tra cứu và học tập.

[1] Báo Quân đội Nhân dân. (2025, tháng 4). 75,4% thanh niên được khảo sát cho biết sử dụng internet để giải trí. https://www.qdnd.vn/xa-hoi/cac-van-de/75-4-thanh-nien-duoc-khao-sat-cho-biet-su-dung-internet-de-giai-tri-812210[](https://www.qdnd.vn/)

[2] Tổng cục Thống kê. (2020, tháng 9). Những dấu ấn quan trọng về kinh tế – xã hội trong hành trình 75 năm thành lập và phát triển đất nước qua số liệu thống kê. https://www.gso.gov.vn/su-kien/2020/09/23410/