Nếu bạn giống như mình, đã từng tìm đọc qua nhiều bài viết mà vẫn thắc mắc:
- Tư duy hệ thống là gì?
- Lợi ích của tư duy này là gì?
- Ai sẽ sử dụng tư duy này?
- Khi nào thì nên áp dụng?
….
thì bài viết này là dành cho bạn, gồm 4 nội dung chính, đó là:
1. Định nghĩa tư duy hệ thống
2. Bản chất tư duy hệ thống
3. Đối tượng và hoàn cảnh sử dụng
4. Gợi ý đơn giản để thực hành ngay
Chúng ta cùng bắt đầu nhé.

1. ĐỊNH NGHĨA TƯ DUY HỆ THỐNG

1.1. Tư duy là gì?

Về mặt tâm lý học: “Tư duy là giai đoạn cao của quá trình nhận thức, đi sâu vào bản chất và phát hiện tính quy luật của sự vật bằng những hình thức như biểu tượng, khái niệm, phán đoán, suy lí” [1]
Về mặt sinh lý học: “Tư duy được biết đến là một hình thức hoạt động của hệ thần kinh thể hiện qua việc tạo ra những liên kết giữa các phần tử đã ghi nhớ, chọn lọc và kích thích chúng hoạt động để thực hiện sự nhận thức về thế giới xung quanh, từ đó định hướng cho hành vi phù hợp với tình huống thực tế” [2]
Kết hợp hai định nghĩa trên, mình thấy tư duy là hoạt động của thần kinh diễn ra với quá trình gồm 3 bước:
(1) Tiếp thu thông tin từ sự vật/hiện tượng từ thế giới bên ngoài thông qua trải nghiệm đọc, xem, giao tiếp,…
(2) Ghi nhớ và liên kết thông tin với nhau
(3) Trong một bối cảnh cụ thể ( hoàn cảnh thực tế hiện tại, đặc điểm tâm sinh lý,…), ta tự đánh giá để đưa ra hành vi phù hợp.
Tư duy là sự hiểu biết (thông qua việc tiếp thu, ghi nhớ, liên kết… thông tin) về sự vật/hiện tượng/.… để đưa ra hành động phù hợp trong một hoàn cảnh cụ thể.
Ví dụ: ăn sáng, quyết định tự nấu hay mua ngoài.
Qua một thời gian trải nghiệm, bạn biết rằng: Mình có thể ăn sáng tại nhà (tự nấu nếu thức ăn có sẵn trong tủ) hoặc ra ngoài mua đồ ăn.
Bối cảnh cụ thể: hôm nay là Chủ nhật, không cần đi làm, tinh thần minh mẫn, mở tủ lạnh ra và thấy có xúc xích, dưa chua, sát tủ lạnh là thùng mì Omachi còn 2-3 gói, đúng món ưa thích.
Bạn quyết định: tự nấu mì ăn tại nhà.
Nếu bối cảnh cụ thể thay đổi: vẫn là chủ nhật, vẫn là nghỉ ở nhà, tinh thần vẫn minh mẫn, nhưng mở tủ lạnh ra không có gì cả, thùng mì hết sạch. Hụt hẫng.
Bạn quyết định: ra chợ gần nhà mua bánh mì.

1.2. Hệ thống là gì?

Hệ thống là một tập hợp các yếu tố, bản thân mỗi yếu tố đều có vai trò riêng, các yếu tố này liên kết với nhau để tạo nên một hệ thống hoàn chỉnh nhằm hướng tới một mục đích bao quát hơn.
Vẫn là ví dụ trên, bữa sáng mong muốn là một bát mì tôm.
Bữa ăn bao gồm các yếu tố sau:
- Thức ăn: mì tôm, dưa chua, xúc xích, nước dùng để ăn
- Nước lọc: uống cho đỡ cay
- Bát, cốc: để đựng
- Đũa: để gắp mì, dưa, xúc xích
- Thìa: để lấy nước
- Giấy ăn, tăm: vệ sinh sau khi ăn xong
- Bàn, ghế hoặc một không gian tối thiểu để ngồi ăn
Các yếu tố trên liên kết với nhau, cụ thể là:
- Ngồi trên ghế và để bát mì trên bàn
- Thức ăn đựng trong bát
- Nước đựng trong cốc
- Khi ăn thì cần dùng cả đũa và thìa
- Sau khi ăn, răng dính thức ăn thì cần tăm để xỉa, miệng dính dầu mỡ thì cần giấy để lau.
Tất cả tạo nên một hệ thống hoàn chỉnh, đó là: ăn mì tôm.
1.3. Vậy:
Tư duy hệ thống là nhìn nhận sự vật, hiện tượng,… NHƯ MỘT HỆ THỐNG bao gồm nhiều yếu tố, hoặc là một yếu tố trong một hệ thống lớn hơn, để từ đó trong một bối cảnh cụ thể, đưa ra các hành vi phù hợp.
Tiếp tục với việc ăn mì nhé các bạn.
Bối cảnh cụ thể: bạn quyết định tự nấu mì ăn vì tủ có sẵn nguyên liệu
Dựa vào kinh nghiệm nấu mì trước đấy, bạn biết rằng:
- Trước khi có một bát mì với một cốc nước lọc như vậy, cần có mì chín và nước đun sôi để nguội.
- Trước khi mì chín và nước sôi thì cần nấu mì, tức là cần bếp, ga, xoong, đũa, và đun sôi nước, vậy cần thêm ấm đun.
- Trước khi nấu mì thì cần sơ chế xúc xích và dưa chua, vậy là cần rổ/giá, dao, thớt.
- Trước khi sơ chế thì cần có nguyên liệu và gia vị liên quan: mì, xúc xích, dưa, nước sôi, dầu ăn, gia vị, nước sạch.
Vậy, “nấu mì tôm” là một hệ thống bao gồm các yếu tố với các vai trò cụ thể là:
- Nguyên liệu và gia vị liên quan cần thiết để nấu ăn
- Dụng cụ sơ chế để làm sạch và thái nhỏ nguyên liệu
- Dụng cụ nấu để làm chín
- Dụng cụ ăn uống để dễ dàng, thuận tiện hơn
- Dụng cụ vệ sinh để làm sạch sau khi ăn

2. BẢN CHẤT CỦA TƯ DUY HỆ THỐNG

Bạn có thấy rằng:
Bữa sáng gồm bát mì tôm và một cốc nước lọc là một kết quả.
Hàng loạt các bước như chuẩn bị nguyên liệu, sơ chế, nấu, hoàn thiện là quá trình để đạt được kết quả trên.
img_0
Để hình dung được kết quả và quy trình, ta cần có hiểu biết.
Để có hiểu biết, ta cần trải nghiệm.
Ta trải nghiệm càng nhiều, thì kết quả và quy trình càng rõ nét.
Kết quả, quy trình càng rõ nét, thì ta càng có sự chuẩn bị đầy đủ và tốt hơn.
Hay nói chuyên nghiệp, là có tầm nhìn xa.
Ta thích mì tôm, nhưng phải là mì Omachi chứ không phả Kokomi, bởi vì trước đó ta ăn cả hai loại rồi và thấy Omachi ngon hơn. Vậy thì sau cứ mua mì Omachi để nấu.
Hay có một lần, mình đi với một người bạn mà mình biết rằng họ mới ăn bánh mì xong, mình đã mang một chai nước theo vì mình nghĩ, có thể bạn sẽ khát.
Có một tính từ mô tả tính cách con người, là chu đáo. Giả sử như trong một hoàn cảnh cần một thứ gì đó, thì người chu đáo là người mang thứ đó.
Mình nghĩ rằng, thực chất là do họ có một cái nhìn xa, sau bước này thì bước sau là gì, bước đó cần có A, B, hay C? Và họ biết, họ chuẩn bị thứ A, B hay C đó.

3. ĐỐI TƯỢNG VÀ HOÀN CẢNH SỬ DỤNG

Tất cả những việc nào hướng đến một kết quả cụ thể, thì đều có thể sử dụng được tư duy hệ thống:
(1) Học, kết quả là sự hiểu biết cụ thể về một thứ gì đó.
VD: hiểu khái niệm về tư duy hệ thống, bao gồm định nghĩa và ví dụ minh họa.
(2) Làm việc, kết quả là số lượng, định dạng, nội dung, thời gian, địa điểm cụ thể.
VD: viết một bài chia sẻ về khái niệm tư duy hệ thống đăng lên Substack lúc 20h ngày 4/9/2024.
(3) Lên kế hoạch, kết quả là một chuỗi các hành động nhằm đạt được một mục tiêu
VD: kế hoạch viết bài viết chia sẻ phía trên, vậy thì cần đọc về tư duy hệ thống, lên ý tưởng, lập dàn ý, viết nháp, chỉnh sửa và đăng bài.
(4) Giải quyết vấn đề, kết quả là phát hiện ra vấn đề ở đâu và giải pháp để cải thiện
VD: mất tập trung khi viết, vậy thì cần phân tích xem trong quá trình viết, đã có điều gì mình làm song song, phát hiện là do nghe nhạc có lời và giải pháp là, không nghe nhạc nữa.
Tất cả những hoạt động trên, đều tồn tại ở bất cứ môi trường nào và với bất cứ ai.
Vậy thì, tất cả chúng ta đều có thể sử dụng tư duy hệ thống.

4. GỢI Ý THỰC HÀNH

Một bài tập nhỏ để bạn có thể thực hành ngay tư duy hệ thống.
Hãy chọn một đồ vật đơn giản (cây bút, chai nước, hộp sữa chua…) hoặc một món đồ mà bạn yêu thích, và trả lời những câu hỏi sau:
(1) Đồ vật đó bao gồm những bộ phận gì? Bộ phận đó có bao gồm những thành phần nhỏ hơn không, và đó là gì?
(2) Những bộ phận, thành phần nhỏ hơn đó có vai trò gì?
(3) Những bộ phận/thành phần đó liên kết với nhau như thế nào? Việc liên kết như vậy có tác dụng gì cho việc sử dụng đồ vật đó?
(4) Dựa vào các bộ phận/thành phần đó, bạn nghĩ người ta đã sản xuất chúng ra như thế nào?
(5) Sau khi làm xong, hãy chia sẻ điều bạn phân tích được ở dưới phần bình luận với mình nhé.
Mình sẽ quay lại vào ngày mai để chia sẻ về đồ vật mà mình lựa chọn.
Hẹn gặp lại :D
Tham khảo:
[1] Từ điển Tiếng Việt, GS. Hoàng Phê chủ biên, xuất bản năm 2003.
[2] https://luatminhkhue.vn/tu-duy-la-gi.aspx#google_vignette
Phát_triển_bản_thân