Sự gia tăng sử dụng trí tuệ nhân tạo (hay thường gọi tắt là AI) trong xã hội hiện nay mang đến nhiều lợi ích; tuy nhiên, cũng đi kèm với một vài bất cập. Những sự tiện ích mà AI đem lại đã và đang được mọi người biết đến rộng rãi như tự động hóa hay hỗ trợ phân tích thông tin liên quan đến "Dữ liệu lớn" (Big Data), nên bài viết này không cần đề cập đến nữa. Mặt khác, AI cũng được cho rằng còn nhiều hạn chế. Một trong những hạn chế được đề cập và bàn luận trong bài viết này - vấn đề về việc đưa ra quyết định (decision-making) có sự can thiệp của AI và tính đạo đức đi kèm.

Trong bài nghiên cứu của Lindebaum, D., Vesa, M. và den Hond, F. (2020) bàn về việc con người giả luận và lý luận những quyết định với sự trợ giúp của thuật toán, hai loại hình lý luận dựa trên thuật toán đã được đề cập, mà gần như có thể áp dụng trong trường hợp của bài viết này, đó là "lý luận hình thức" (formal rationality) và "lý luận thực chất" (substantive rationality). Đầu tiên, lý luận hình thức đưa đến những quyết định dựa trên những thủ tục, quy luật, và nguyên tắc chính thức và trừu trượng, hay thường được coi là những mục đích hợp thức và hiển nhiên. Thực chất, việc đưa ra một quyết định dựa trên AI là một ví dụ điển hình của lý luận hình thức. Mặt khác, lý luận thực chất được miêu tả là khả năng vốn có của con người trong việc suy ngẫm và hành động dựa theo các giá trị mang tính lý trí.

Khi luận bàn đến việc con người và AI đưa ra quyết định, hai khái niệm lý luận này thường được tách biệt ra và được đặt ở hai cực. Mỗi kiểu lý luận có hạn chế riêng khiến chúng không tối ưu, như lý luận dựa trên những giá trị lý trí của con người thường bị ảnh hưởng bởi những thiên kiến cá nhân, còn lý luận dựa trên những quy chuẩn (ví dụ, thuật toán) thường thiếu đi tính thực tiễn và sự linh hoạt. Hơn thế nữa, sự bao phủ của AI đang khiến con người cảm thấy bị đe dọa, vì cơ bản nó đại diện cho một nguồn tri thức và sức mạnh chưa từng có mà đại chúng thì chưa hiểu rõ. Điều này khiến lý luận dựa trên thuật toán hay AI thường bị cho là có xu hướng ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển của xã hội con người.

Quá trình cân nhắc và xác nhận một lựa chọn được hỗ trợ bởi sự chứng minh của các giá trị thực chất có liên quan là một trong những hành động để lý luận và hợp lý hóa một ý nghĩ hay tư tưởng. Cách mà con người đưa ra một lựa chọn đạo đức vốn dựa trên lý luận thực chất (như đã bàn ở mục 1), ví dụ như, việc lý luận thực chất cơ bản giúp đưa ra quyết định có nên hay không hành động khi nhìn thấy một đứa trẻ đang chết đuối. Con người liên tục suy ngẫm và cân nhắc những giá trị lý trí (như quy chuẩn xã hội hay đức hạnh cá nhân) để đưa ra một lựa chọn đạo đức đáng chấp nhận và hợp lý nhất. Cụ thể trong trường hợp đưa ra quyết định đạo đức, chúng ta có thể thấy rõ lý luận hình thức đang "yếu thế" hơn lý luận thực chất, vì những quy tắc (như thuật toán) là cố định và không có suy ngẫm. Vậy nên, việc suy ngẫm và đưa ra quyết định đạo đức nằm ngoài khả năng của thuật toán hay AI.

Bên cạnh đó, trong một nghiên cứu khác của Moser, C., den Hond, F., và Lindebaum, D. (2022) về vấn đề đạo đức trong thời đại của thuật toán AI, sự liên hệ mật thiết của việc đưa ra quyết định và giá trị đạo đức đã được nhấn mạnh. Cụ thể, việc lý luận thực chất và việc đưa ra một lựa chọn đạo đức có quan hệ đệ quy, nghĩa là nó diễn ra hai chiều và liên tục. Khi nói về việc lý luận để đưa ra một quyết định, nó về cơ bản nằm trong việc xác nhận một lựa chọn được chứng minh/hợp lý hóa bởi các giá trị thực chất có liên quan cùng với các giá trị của bản ngã cá nhân. Và, đó tương đương như tiền đề của việc đưa ra một lựa chọn đạo đức. Trong khi đó, thuật toán hay ứng dụng của AI không hề có một "bản ngã cá nhân" để có thể lý luận và đưa ra một quyết định, chứ đừng nói đến việc đưa ra lựa chọn đạo đức. Hơn nữa, AI về cơ bản không có khái niệm về sự hiện hữu của chính mình, nói chi đến sự tồn tại của những thực thể xung quanh. Một lần nữa, thuật toán hay AI không thể được áp dụng một cách hợp lý cho việc đưa ra quyết định đạo đức.

Tuy nhiên, lập trường của bài viết này không hoàn toàn muốn phản bác hay cô lập thuật toán hay AI trong việc lý luận và đưa ra quyết định (đạo đức) của con người, bởi vì những khả năng tiềm ẩn của AI là không thể chối cãi. Điều quan trọng được rút ra ở đây là làm thế nào hai trường phái lý luận (được nêu ở mục 1) được cân bằng một cách hợp lý. Chẳng hạn, lý luận hình thức dựa trên thuật toán hay AI có thể đóng vai trò hỗ trợ cho việc lý luận thực chất của con người và cho quá trình "học" trong cuộc sống. Một mặt, lý luận thực chất của con người vẫn đóng vai trò cốt yếu; mặt khác, lý luận hình thức (ảnh hưởng bởi thuật toán) đóng vai trò bổ trợ và phát triển. Đáng chú ý, lời khuyên được đưa ra rằng không nên có sự "đàn áp" của bất cứ phương pháp lý luận nào lên phương pháp còn lại, nghĩa là không nên quá dựa dẫm vào một phương pháp lý luận duy nhất.

Một cách tiếp cận thực tiễn hơn cho vấn đề này nằm ở việc củng cố giáo dục đạo đức theo xu hướng chủ động. Các trường học hay tổ chức giáo dục nên đẩy mạnh việc giáo dục đạo đức mà người học được khuyến khích việc chủ động nhận thức về đạo đức và "tưởng tượng sáng tạo" trong trường hợp phải đưa ra lựa chọn đạo đức. Những phương pháp này được cho là giúp con người trở nên chủ động hơn trong nhận thức và nắm được quyền kiểm soát những công cụ hỗ trợ hơn.

Kết lại, vần đề đạo đức liên quan đến AI có vẻ còn khá mơ hồ và không được bàn luận nhiều ở Việt Nam hiện nay, nhưng không có nghĩa là nó không cấp thiết. Mặc dù AI đang ngày càng được phát triển và nhân rộng, con người vẫn đóng vai trò chủ chốt trong việc đưa ra những quyết định trong nhiều phương diện của xã hội. Quan trọng hơn, kết quả được quyết định ở cách con người tiếp cận và sử dụng AI. Bài viết đã đưa ra một vài "chỉ định" để tham khảo, nhưng việc liên tục học hỏi và thử nghiệm là nhiệm vụ và quyền lợi của mỗi người để có thể ứng dụng khoa học kỹ thuật vào cuộc sống một cách tối ưu nhất.