Chúng ta đưa ra hàng trăm lựa chọn mỗi ngày, từ những quyết định nhỏ nhặt đến những ngã rẽ thay đổi cuộc đời. Nhưng chúng ta đã thực sự hiểu bản chất của sự lựa chọn, trách nhiệm và đạo đức chưa? Chúng ta thường cho rằng mình bị hoàn cảnh "ép buộc", rằng không ai cố tình trở nên xấu xa, hay sự ngu dốt là một lời bào chữa hợp lý.
Hơn 2300 năm trước, trong tác phẩm kinh điển "Luân lý học Nicomachean", triết gia Aristotle đã mổ xẻ những giả định này với một sự sắc bén đáng kinh ngạc. Những gì ông khám phá không chỉ là lý thuyết suông; chúng là những sự thật gây sốc, phản trực giác, có thể thay đổi hoàn toàn cách chúng ta nhìn nhận về hành động và tính cách của chính mình.

1. Khi Bị "Ép Buộc", Bạn Vẫn Đang Lựa Chọn

Hầu hết chúng ta đều cho rằng khi bị ép buộc, hành động của chúng ta không còn là tự nguyện và do đó, chúng ta không phải chịu trách nhiệm. Nhưng Aristotle đưa ra một khái niệm tinh tế hơn nhiều: "hành động pha tạp".
Hãy tưởng tượng một người thuyền trưởng trong cơn bão dữ dội. Để cứu con tàu và mạng sống của mọi người, ông quyết định ném toàn bộ hàng hóa quý giá xuống biển. Xét một cách tách biệt, không ai tự nguyện vứt bỏ tài sản của mình. Tuy nhiên, Aristotle lập luận rằng tại chính thời điểm đó, hành động này là một lựa chọn có chủ ý. Người thuyền trưởng đã cân nhắc các khả năng và chọn hành động mà ông cho là tốt nhất trong hoàn cảnh tồi tệ. Nguồn khởi phát của hành động—quyết định và mệnh lệnh—vẫn nằm bên trong ông. Tùy thuộc vào mục đích, hành động "bị ép buộc" này có thể được tán thưởng (nếu bạn chấp nhận ô nhục để đạt được điều cao cả), hoặc chỉ được tha thứ, nhưng hiếm khi nó hoàn toàn vô tội.
Điều này có nghĩa là, ngay cả khi bạn nói "tôi không có lựa chọn nào khác" trước áp lực từ sếp hay kỳ vọng của gia đình, Aristotle sẽ chỉ ra rằng chính quyết định tuân theo áp lực đó vẫn là một lựa chọn—và bạn phải chịu trách nhiệm về nó.
"thật ra những hành động như vậy mang tính chất pha tạp nhưng xét cho cùng chúng gần với hành động có chủ ý hơn bởi lẽ vào chính thời điểm chúng được thực hiện chúng vẫn là những hành động đáng chọn và mục đích của hành động phải được hiểu trong tương quan với hoàn cảnh cụ thể lúc đó."

2. Không Ai Tự Nguyện Trở Nên Xấu Xa? Aristotle Không Nghĩ Vậy

Chúng ta thường nghe câu nói mang tính an ủi rằng "không ai tự nguyện là kẻ đồi bại". Aristotle thẳng thừng bác bỏ điều này. Ông cho rằng sự suy đồi (tật xấu) hoàn toàn là tự nguyện, bởi nó là kết quả trực tiếp của những lựa chọn lặp đi lặp lại.
Theo ông, phẩm hạnh hay tật xấu được hình thành qua thói quen. Một người trở nên bất chính là do liên tục thực hiện những hành vi bất chính. Ông ví điều này với một người tự nguyện khiến mình bị bệnh tật bằng cách sống buông thả và phớt lờ lời khuyên của bác sĩ. Quá trình này diễn ra âm thầm, qua những "gia tăng nhỏ lẻ" mà ta không nhận biết, giống như một căn bệnh đang phát triển. Đến khi nhận ra, ta đã trở thành con người mà ban đầu ta không hề muốn. Ban đầu, người đó hoàn toàn có thể lựa chọn một lối sống khác. Nhưng một khi thói quen xấu đã ăn sâu, việc quay đầu trở nên gần như không thể, giống như không thể gọi lại một hòn đá một khi đã ném nó đi.
"nếu một người biết rõ mình đang làm những điều tất yếu dẫn đến sự bất chính thì xét cho cùng anh ta đã tự nguyện trở nên bất chính dù rằng anh ta không thể chỉ bằng một mong muốn mà thôi không bất chính để trở nên chính đáng."
Trách nhiệm đối với con người mà ta trở thành sâu sắc đến mức, theo Aristotle, ngay cả sự thiếu hiểu biết của chúng ta cũng không phải lúc nào cũng là một lối thoát.

3. Sự Ngu Dốt Không Phải Lúc Nào Cũng Là Lời Bào Chữa

"Tôi không biết" là một trong những lời bào chữa phổ biến nhất. Tuy nhiên, Aristotle phân biệt rạch ròi giữa "hành động vì vô minh" và "hành động trong tình trạng vô minh".
Ví dụ kinh điển cho "hành động trong tình trạng vô minh" là một người say rượu gây ra lỗi lầm. Aristotle chỉ ra rằng nguyên nhân trực tiếp của hành động không phải là sự vô minh, mà là men rượu. Và việc uống rượu say là một lựa chọn có chủ ý. Do đó, người này không những không được tha thứ mà còn có thể bị trừng phạt nặng hơn.
Sự vô minh chỉ có thể được xem là lời bào chữa khi nó liên quan đến những chi tiết cụ thể của hành động (ví dụ: vô tình dùng nhầm thuốc độc vì tưởng là thuốc bổ) và phải đi kèm với sự hối tiếc sau đó. Ngược lại, sự vô minh về các nguyên tắc đạo đức phổ quát—những "điều mình nên làm và điều mình nên tránh"—không phải là lời bào chữa. Đối với Aristotle, đó chính là bản chất của sự suy đồi và hoàn toàn đáng bị khiển trách.
"người ta còn trừng phạt ngay cả sự vô minh khi sự vô minh ấy được cho là do chính bản thân gây ra chẳng hạn đối với kẻ xay rượu hình phạt thường bị tăng gấp đôi bởi trong trường hợp này nguồn gốc của lỗi lầm nằm ở chính người ấy."
Và khi đã loại bỏ những lời bào chữa về hoàn cảnh hay sự ngu dốt, Aristotle tiếp tục lật đổ một hình mẫu quen thuộc khác: hình ảnh người anh hùng.

4. Dũng Cảm Đích Thực Là Đau Đớn, Chứ Không Phải Vô Cảm

Chúng ta thường hình dung người dũng cảm là một anh hùng không biết sợ, một người vô cảm trước hiểm nguy. Aristotle vẽ nên một bức tranh hoàn toàn khác và sâu sắc hơn nhiều. Lòng dũng cảm đích thực không phải là sự vắng mặt của nỗi sợ, mà là khả năng đối mặt với những điều thực sự đáng sợ—đặc biệt là cái chết trong một hoàn cảnh cao quý—một cách đúng đắn và vì một mục đích cao đẹp.
Và đây là điểm gây sốc nhất: lòng dũng cảm thực sự còn đau đớn hơn đối với người thiện hảo. Tại sao? Bởi vì một người có đức hạnh, có một cuộc sống viên mãn và hạnh phúc, sẽ có nhiều thứ để mất hơn. Họ ý thức trọn vẹn rằng cái chết sẽ tước đi tất cả những điều tốt đẹp mà họ đang có. Việc cảm nhận nỗi đau này một cách sâu sắc nhưng vẫn lựa chọn hành động cao quý khiến lòng dũng cảm của họ trở nên đáng ca ngợi hơn nhiều so với sự liều lĩnh của kẻ điên, sự tự tin mù quáng của kẻ lạc quan, hay thậm chí là sự can đảm chỉ vì tuân lệnh—những hình thức mà Aristotle đã tỉ mỉ phân tích và chỉ ra thiếu sót.
"đức hạnh càng trọn vẹn và đời sống càng viên mãn thì người ấy lại càng cảm thấy đau đớn hơn khi nghĩ đến cái chết bởi đối với một con người như vậy sự sống là điều đáng giá nhất và anh ta ý thức trọn vẹn rằng cái chết tước đoạt khỏi mình những thiện ích lớn lao nhất và chính nhận thức ấy là một điều đau xót."

5. Bạn Không Lựa Chọn Hạnh Phúc, Bạn Chỉ Lựa Chọn Con Đường

Đây có lẽ là một trong những luận điểm triết học tinh tế và mạnh mẽ nhất của Aristotle. Ông phân biệt rõ ràng giữa "mong ước" (wish) và "lựa chọn đạo đức" (moral choice)—tức là những quyết định có cân nhắc về hành động cụ thể mà chúng ta có thể thực hiện.
Chúng ta "mong ước" về những mục đích cuối cùng, những lý tưởng lớn lao như hạnh phúc hay sức khỏe. Những điều này thường trừu tượng và nằm ngoài tầm kiểm soát trực tiếp của chúng ta. Không ai "lựa chọn" để được hạnh phúc theo cách chúng ta chọn món ăn trong thực đơn.
Ngược lại, chúng ta "lựa chọn" những phương tiện cụ thể, nằm trong khả năng của mình, để đạt được những mục đích đó. Ví dụ, "chúng ta mong mình được khỏe mạnh, nhưng lại lựa chọn những cách thức giúp ta trở nên khỏe mạnh" như tập thể dục hay ăn uống điều độ. Trong thời đại của văn hóa "manifesting" (luật hấp dẫn), Aristotle nhắc nhở chúng ta rằng hạnh phúc không đến từ việc mơ mộng hay "ước" có nó, mà đến từ việc lựa chọn có kỷ luật những hành động cụ thể hàng ngày. Sự phân biệt này chuyển sự tập trung của chúng ta từ những mục tiêu xa vời sang những hành động khả thi mà chúng ta có thể thực hiện ngay bây giờ.
"chúng ta không suy xét về mục đích mà suy xét về các phương tiện để đạt tới mục đích."

Kết luận

Những bài học từ Aristotle, dù đã hơn hai thiên niên kỷ trôi qua, vẫn còn nguyên giá trị thách thức. Chúng tước bỏ đi những lời bào chữa quen thuộc và trao lại cho chúng ta một quyền năng cùng trách nhiệm to lớn đối với hành động và tính cách của mình—lớn hơn nhiều so với những gì chúng ta thường thừa nhận. Ông không đưa ra những câu trả lời dễ dàng, mà là một khuôn khổ để chúng ta tự vấn và tự kiến tạo nên con người mình một cách có chủ ý.
Nếu mỗi hành động, dù nhỏ bé, đều là một viên gạch xây nên con người bạn, thì lựa chọn tiếp theo của bạn sẽ nói gì về con người bạn muốn trở thành?

Xem thêm

1. [Sách nói] Luân lý học - Quyển 3
2. [Tóm tắt] Luân lý học - Quyển 3
Góc_nhìn_thời_sự Thinking_Out_Loud Sách