Tôi dùng Lý thuyết Trò chơi (Game Theory) để khuyên bạn Đừng Kết Hôn và Sinh con?

Lý thuyết Trò chơi (Game Theory) nói đơn giản là học thuyết/lý thuyết giúp chúng ta hiểu Vì sao mỗi khi chúng ta ra quyết định thì kết quả lại thường phụ thuộc vào lựa chọn của người khác - nghe có oái oăm và trái khoáy không cơ chứ?

Trong đời sống hàng ngày — từ tranh luận với bất cứ ai, mua hàng trên mạng, đến bầu cử hay đàm phán lương — thường có tình huống chiến lược: Bạn phải cân nhắc không chỉ điều mình muốn mà còn điều người khác có thể làm gây ảnh hưởng đến bạn. Hiểu Lý thuyết Trò chơi (Game Theory) giúp bạn nhìn ra “trò chơi” đang diễn, dự đoán hành vi người khác, và chọn cách hành xử khôn ngoan hơn.

Dành chút thời gian đọc/học vài khái niệm cơ bản (Nash, dominant strategy, Prisoner’s Dilemma, tín hiệu/reputation) sẽ giúp chúng ta (có lẽ) khá hơn khi tiếp nhận bất cứ thông tin hay xem quảng cáo nào. Vì cuộc đời luôn tồn tại một người kể chuyện luôn cố gắng dựng “trò chơi” theo cách có lợi cho họ.

Lý thuyết Trò chơi (Game Theory), là một nhánh của toán học hiện đại, nghiên cứu cách con người (hoặc tổ chức, thậm chí là động vật và máy móc) ra quyết định. Điểm hấp dẫn của môn học này nằm ở chỗ: nó không chỉ dành cho các nhà kinh tế hay chính trị gia, mà bất kỳ ai trong đời thường cũng đang “chơi trò chơi” mỗi ngày. Nói một cách đơn giản, lý thuyết trò chơi giúp ta trả lời câu hỏi: Nếu mình muốn kết quả tốt nhất, còn người khác cũng đang tính toán như vậy, thì mình nên làm gì?

Trong một thế giới cạnh tranh như hiện tại, kết hôn và sinh con không phải chỉ là chuyện tình cảm; đó là một trò chơi chiến lược dài hạn với chi phí, lợi ích, tín hiệu và rủi ro. Ta hãy thử dùng vài khái niệm của Lý thuyết Trò chơi để giải thích vì sao có thể không nên bước vào trò chơi đó — ít nhất là bây giờ.

Bạn có một nguồn lực giới hạn: thời gian, năng lượng, danh tiếng, uy tín nghề nghiệp. Sinh con và chăm sóc gia đình tiêu tốn hàng nghìn giờ (quả thật là thế). Trong thời đại mà lợi nhuận nghề nghiệp đến từ sự liên tục — tạo profile, giữ mối quan hệ, cập nhật kỹ năng — một đợt gián đoạn kéo dài ( nghỉ thai sản, giảm tải công việc, dịch chuyển địa điểm ) có thể làm giảm thu nhập trọn đời và vận tốc thăng tiến.

Về mặt trò chơi: Nếu thị trường nghề nghiệp là trò chơi có phần thưởng lớn cho hành động liên tục, thì lựa chọn “đầu tư vào con cái” là một hành động với chi phí cơ hội quá cao với hầu hết người trẻ có thu nhập trung bình hiện tại.

Hôn nhân là một quá trình ghép cặp. Trong thị trường này, việc ai “phải hy sinh” để nuôi con thường phụ thuộc vào thông tin về thu nhập tương lai, sở thích, và mức độ sẵn sàng cam kết. Người có sự nghiệp nhiều biến động ít có “sức hấp dẫn” khi đối tác cân nhắc chi phí tương lai. Sinh con cũng là một tín hiệu: rằng bạn chấp nhận giảm tốc độ sự nghiệp. Nếu đó không phải điều bạn sẵn sàng chấp nhận, bạn đang gửi tín hiệu sai — hoặc chấp nhận rủi ro bị lợi dụng. Nghe có vẻ thiệt hại nhiều hơn lợi ích đúng không?

Hôn nhân có thể được xem như một trò chơi lặp (repeated game) mang lại lợi ích lớn nếu hai bên hợp tác lâu dài.

Nhưng khi môi trường và các yếu tố bên ngoài như thị trường việc làm, giá nhà, chi phí giáo dục... biến động mạnh, động lực của con người thì lại ngắn hạn (chấp nhận cơ hội nghề nghiệp, chuyển chỗ làm, tăng giờ làm) có thể xung đột với lợi ích hợp tác lâu dài. Khi lợi ích ngắn hạn quá hấp dẫn, cơ chế duy trì hợp tác (niềm tin, danh tiếng, ràng buộc pháp lý) dễ vỡ. Kết quả là hôn nhân bị ăn mòn vì xung đột động lực.

Trong gia đình, phân chia việc nhà và chăm con là một bài toán nan giải dễ gây tranh cãi nhất:

Nếu cả hai kỳ vọng người kia làm, cả hai thất bại → kịch bản tồi tệ.

Nếu một người làm quá nhiều → người đó bị thiệt.

Đây là Prisoner’s Dilemma ở cấp độ gia đình. Trong môi trường cạnh tranh, khi mỗi cá nhân ưu tiên sự nghiệp, khả năng cả hai đều tham lam không chịu hy sinh dẫn tới kết quả còn tồi tệ hơn cho bản thân họ và những đứa trẻ vô tội. Câu chuyện chỉ được giải quyết khi một người phải chấp nhận tổn thất nghề nghiệp lớn hơn người kia.

Chăm sóc con cái là đầu tư với rủi ro không thể dự đoán: sức khỏe, nền kinh tế, môi trường sống, chính sách xã hội. Người quyết định sinh con chịu toàn bộ chi phí nếu tương lai xấu đi, trong khi lợi ích lại được xã hội (dân số, nguồn nhân lực) hưởng lợi. Đây là vấn đề tương đối "externality":

Thế này nhé, bạn hy sinh rất nhiều và cố gắng cả về vật chất và tinh thần để nuôi con khôn lớn. Nhưng khi con bạn đủ phẩm chất làm công dân tốt thì xã hội và thị trường lao động lại "thịt ngay cho nóng" và hành con bạn ra bã bằng cách bắt nó cống hiến (như bạn).

Nuôi lớn một người có ích cho xã hội là hành trình mà cá nhân chịu rủi ro lớn, trong khi phần thưởng cho xã hội được phân tán và lan tỏa, khiến quyết định cá nhân trở nên kém hấp dẫn nếu không có bảo trợ xã hội hay chính sách công đủ mạnh.

Phân tích thôi: tôn giáo, nhà sản xuất hàng hoá gia đình, ngành bất động sản, nhà nước (muốn dân số) và các truyền thống văn hóa được lợi khi xã hội khuyến khích hôn nhân và sinh đẻ. Họ tạo ra câu chuyện: “hạnh phúc, trọn vẹn, ổn định.” Nhưng trong trò chơi chiến lược, câu chuyện đó là một chiến thuật để duy trì mô hình tiêu dùng và nguồn lực lao động rẻ. Biết điều này giúp bạn nhìn rõ ai hưởng lợi khi bạn chọn đường truyền thống.

Lý thuyết trò chơi không nói “cấm” — nó cho bạn bản đồ rủi ro và lợi ích. Trong một số cấu hình (chính sách hỗ trợ mạnh, đối tác chia sẻ chi phí công bằng, mục tiêu cá nhân thay đổi), hôn nhân và con cái là chiến lược tối ưu. Nhưng trong bối cảnh cạnh tranh hiện nay, nếu bạn thiếu nhân tố hỗ trợ, có sự chênh lệch lớn về chi phí cơ hội giữa hai bên, hoặc bạn ưu tiên tối đa hoá sự nghiệp trong ngắn/ trung hạn — thì không kết hôn hoặc hoãn lại có thể là chiến lược hợp lý.

Lý thuyết và Trò chơi cho bạn một con mắt lạnh lùng để đọc bản đồ lợi ích. Nó không cướp đi cảm xúc; nó chỉ bắt bạn nhận diện rõ ràng cái giá và người được lợi. Người chơi giỏi thì biết đánh giá rủi ro; cuộc sống cũng thế. Quyết định không kết hôn hay hoãn sinh con trong thời đại cạnh tranh — đó có thể là một quyết định chiến lược, hoàn toàn xứng đáng nếu nó tối đa hóa payoff của bạn.