Là một người dùng của TikTok và có một khoảng thời gian dài tiếp xúc cũng như trải nghiệm những thể loại nội dung mà TikTok đem lại. Đối với tôi để mà nói một cách công tâm nhất, TikTok như một liều thuốc phiện, một liều thuốc an thần "nho nhỏ" khiến tôi tạm gác đi những điều bận tâm của thực tại để tiếp tục cơn thèm thuồng được lướt một cách vô độ, không có hồi kết trong tình trạng vô ý thức.

Một nguồn tiếp ứng lượng dopamine "nhỏ" chắc chắn không thể cho tôi nằm đất ngay lập tức như sốc thuốc hay ngồi đập đá và nó thậm chí còn khiến cho tâm trí, não bộ thoải mái ra bằng cách vận dụng cơ chế "rewarding" thường có để tự thưởng cho chính nó sau mỗi video. Nói thêm một chút về cơ chế này, bạn hãy nghĩ thật kĩ, bạn thích chơi thể thao vì lí do gì? Những cung bậc, trạng thái phẫn nộ vì đồng đội ngu, vui vẻ, "khoái" chí khi chiến thắng và cả đau đớn khi thua cuộc; tựu trung lại, chúng đến từ những thứ kết cấu đơn giản hơn, những chất dẫn truyền thần kinh. Đó là thứ kiểm soát những suy nghĩ, cảm xúc của bạn mọi lúc, mọi nơi, mọi thời điểm và chính những chất dẫn truyền thần kinh là thứ quyết định, hình thành tính cách của bạn và sự vận hành phức tạp của phức hợp xã hội, quần thể con người của chúng ta hiện nay. Thứ chúng ta thường gọi là lí trí hay tâm trí đều bị chi phối bởi những thứ chất mà thậm chí ta còn không nghĩ nó có tồn tại, cảm giác yêu, ghét, hận, thù đều đến cùng một nguồn gốc.

Vậy TikTok thì liên quan gì đến cái đống kia? Bạn lướt TikTok vì mục đích giải trí, khi bạn chạm vào nút "Cài đặt" kia thì bạn đã định hình cho mình mục đích mà ứng dụng đấy đem lại. Bạn muốn tìm một thứ giải trí, một điều khoả lấp cho bạn khoảng không gian mà bạn còn "trống". Những bạn đọc ở đây có thể tìm đến những hình thức giải trí khác, bạn có thể tìm đến Game (một kết cấu giả lập những khía cạnh khác nhau của xã hội mà ở đó bạn có những giả định mang tính "tự do", bạn có quyền năng hơn và "choice matter" hơn là đống bullshit cuộc sống); Các nền tảng "Short form" video khác (Insta, Youtube,...), bọn này đều chung một giuộc với TikTok, bọn nó đều ngắn, đều dễ tiếp cận, sử dụng đều có những cơ chế và thuật toán tiếp cận người dùng tối ưu hoá một cách triệt để, trừ Facebook Reels vì somehow nó ngu vch. Một vài người có thể giải trí bằng cách viết, như tôi, vì việc viết đem lại cho tôi sự kiểm soát trong những thứ tôi viết ra và việc viết khiến tôi có những chiêm nghiệm mang tính giải trí =))). Ngoài ra thì cơ chế này tương tự như cách chúng ta dành hàng giờ lướt Facebook, dành hàng tiếng để học một môn mình ưa thích (điều này khác với việc bạn bị ép phải học một thứ khi đang cram cho kì thi vì lúc này sẽ tương đồng với cơ chế sinh tồn, ôn thi hoặc chết). Sau mỗi hành động đấy, chúng ta nhận lại được một lượng chất dẫn truyền thần kinh tương ứng, xét một cách tương quan mà nói, những chất dẫn truyền thần kinh ấy chính là động lực khiến xã hội loài người muốn cố gắng. Tuỳ thuộc vào độ khó của hành động, ta luôn kiếm tìm và kiến tạo cho mình những "mức" khác nhau. Bạn không thể cảm thấy việc được "7.0 IELTS" phê bằng được "9.0" và tương tự như việc bạn sẽ không thấy niềm vui nếu bạn chỉ xem 1-2 video TikTok mỗi ngày.

Đó chính là điểm mấu chốt để họ, những tập đoàn giữ chúng ta dán mắt vào màn hình thay vì tìm kiếm và nỗ lực vì những mục điều nghe có vẻ "thực tế" và mang lại nhiều "phần thưởng" hơn. Tần suất tiếp xúc chính là chìa khoá cho họ, xem vài ba video hay hàng chục video sẽ không gọi là nghiện vì bạn hãy thử lướt album ảnh của bạn mà xem, chắc sẽ chỉ mất 1-2 phút để bạn rời khỏi album (nghiễm nhiên là trừ khi bạn ái kỉ, có mục đích sử dụng hoặc đơn giản là đột nhiên cảm xúc ùa về vì những tấm ảnh blah và bạn lướt album ảnh vài tiếng liên tục nhưng tuyệt nhiên bạn sẽ không thể ngày nào cũng làm như thế và thấy nghiện đúng không *ya not that psycho at all) và bật TikTok hoặc các ứng dụng khác lên mà thôi. Họ liên tục show ra cho bạn những dạng nội dung mới, những thứ suggest điều tương tự bạn thích, bạn thích bóng đá, oke, spam Messi sau vô địch cho bạn, nếu bạn xem nhiều loại video đó, oke, tôi tiếp tục spam; nếu không thì, không sao, tôi có hàng tỉ loại nội dung khác đang chờ bạn kia mà. Mà vòng lặp sẽ tiếp tục như thế, chúng ta không nhận thức được vì chúng không được sắp xếp có trình tự, thông báo, bọn AI thông minh hơn bạn nhiều, thuật toán của chúng tinh vi đến mức chúng xác định không chỉ một mà nhiều loại sở thích và suggest những loại nội dung tương tự (giống cơ chế của vô thức ảnh hưởng đến ý thức), trộn lẫn nhau thậm chí cố gắng tìm ra loại tối ưu nhất cho bạn (một nhước điểm là tụi bên Insta nó vẫn dựa và Activity Tracking nên ngu và suggest khá chán nên ít người coi lâu chứ bên Insta mà làm giống như TikTok nữa thì hẹo vì Platform của nó có hướng đi khác TikTok, cụ thể là chúng nó không muốn người ta chỉ bullshit và làm ND reels mà còn cần làm cả post nữa, that's why they have no such thing called "Tiktok's post" =)))).

Và tôi không viết bài này để chỉ trích về cơ chế gây nghiện của TikTok, tôi không nói đơn thuần và ba hoa về mấy cái như ảnh hưởng đạo đức hay học tập (như cái nghiên cứu KHKT của tôi ngay bây giờ và nó hoàn toàn đi trệch khỏi quỹ đạo và mục đích ban đầu của tôi khi nghiên cứu). Yeah, nó có thể tệ, kiểu như làm người ta dễ bị trigger, gây nghiện khiến cho cuộc sống bị lệ thuộc, lâu dần hình thành những thói quen khiến bạn không muốn cố gắng cho cuộc sống. Nghe cũng không tệ lắm nhỉ, we have choices and we could be a pervert, a loser? Can we. Of course we can.

Cái tôi muốn bàn đến là việc TikTok đang xoá dần khoảng cách trên mạng xã hội. Ồ bạn có thể đang nghĩ việc này nghe tích cực mà liên quan quái gì đến cái tác hại ghê gớm mà tôi muốn nói cơ chứ. Vậy độc giả thân mến, bạn từng nghe đến Deep Web chưa? Thứ tôi muốn nói là khoảng cách giữa các "tầng" khác nhau của mạng xã hội to lớn này.

Một hình thái xã hội tồn tại sẽ luôn có những trật tự (hierachy - nơi luôn có những tầng lớp, những mức độ xếp hạng khác nhau). Những mức độ ấy có thể dựa vào, độ an toàn (HTTPS và HTTP - giao thức aka protocol để bảo mật, mức độ tin cậy), mức độ tín nhiệm (.gov .vn sẽ rõ ràng nghe nó tín hơn là chungtoilawibu.z =)))). Và những mức độ ấy sẽ xếp hạng mạng Internet - mạng lưới gồm nhiều cá nhân liên kết qua một giao thức kết nối (TCP/IP), trao đổi thông tin (bao gồm cả kéo Torrent, hình thức P2P, nhưng vì nó có đặc tính riêng không cấu thành "xã hội" và không ai rảnh đi exchange những thứ có giá trị xã hội và bias qua đấy mà 90% sẽ qua giao thức bề nổi nhắn tin là chủ yếu, cùng một phần do thời gian vì bản chất của P2P không tạo ra một xã hội phức tạp nào để phân tầng Internet). Một phức hợp như thế sẽ có những đặc điểm tương tự một xã hội giả lập nhưng nó không gọi là giả lập vì nó connected, nói đúng hơn là link chặt chẽ với cả xã hội (well nó đơn giản là chúng ta ở mạng peer, áp dụng các quan hệ xã hội lên mạng chứ không có quyền năng payable khác xa so với xã hội, giống như việc nạp lần đầu trong game cho ta lợi thế hơn đống kẻ ngoài đời có tiền nhưng chọn cày cuốc tìm niềm vui vô phạt). Chúng chỉ đơn giản ở trên mạng peer là được định giá chúng ta y hết ngoài đời và lần này những hành động có can hệ gần như trực tiếp đến cuộc sống ngoài đời thực, chúng ta tựu trung lại đều muốn "không thua" ngoài cuộc sống. Bạn sẽ vẫn là một anh bạn nhạt nhẽo trên Facebook dù profile bạn có thể xịn sò (tho có những vụ lừa đảo hay gì đó nhưng mà ngoài đời tỉ lệ bạn bị tụi fake police lừa còn cao hơn).

Chính vì mang tiếng của sự "bình đẳng" trên mạng nên khi chia các tầng ở Internet thì đó phải là một ranh giới khá rạch ròi về mặt giao thức (nếu không vì mặt giao thức thì nó sẽ hoạt động y chang ngoài đời thực, bạn nghèo, bạn tèo và do mang tiếng "bình đẳng" kia nên tất nhiên sẽ có những kẻ cho rằng mình nên kiểm soát sự bình đằng đó và họ nên bình đẳng "hơn" những người khác), bạn chỉ có thể truy cập vào tầng "nguy hiểm", "không phù hợp" hơn bằng những giao thức bảo mật khác như "Tor" và fake IP của bạn để đảm bảo sự "bình đẳng" so với các cơ quan an ninh mạng. Có vẻ thứ tôi muốn nói sẽ thiên về Dark Web (những web forbidden, nội dung đồi truỵ, gây disturbing) hơn là Deep Web (nơi sẽ có hàng đống khí tài quân sự thú vị và cách để mua chúng, sound fun and deadly at the same time).

Hai ngày ốm vừa rồi của tôi, tôi không làm gì ngoài dán mắt vào màn hình điện thoại (có thể là chạy deadline một ít khi có nhận thức) để lướt TikTok. Tôi lướt khá nhiều, đến độ tôi reach đến tận cùng của thuật toán TikTok và phải reset lại =)))))) (ước tính 17000 video mới đến được như thế, làm theo tutorial nữa mới đến được con số đấy nhưng cơ bản tôi lướt khá nhiều, tôi lướt nhiều vậy là do khi mệt thì việc lướt là thứ effortless nhất để làm và vẫn có cơ chế phần thưởng). 4h sáng, tôi lướt phải một bài nhạc sped up của nước ngoài, một common sense khi lướt 1 video slide trên TikTok (dạng trượt sang một bên ấy để xem ảnh tiếp) là tôi expect đó sẽ là meme hay cái gì đó troll troll. Nhưng tất cả những thứ tiếp theo làm tôi sốc, tôi có biết chút tiếng TBN và tôi đọc hiểu được nội dung ở đó, đó là một vài cut scene bị cấm từ một video với tít mà tôi sẽ không nhắc ở đây và tôi cũng không mong các bạn đọc sẽ biết về những điều này. Nó quá khủng khiếp nhưng tôi đã từng xem và chứng kiến những thứ tương tự nên tôi không bị sốc quá nhưng nó thật sự làm tôi thức tỉnh về nền tảng này. Sẽ luôn có những khả năng dù hiếm hoi nhất xảy ra và khi bạn lướt đủ lâu thì tỉ lệ khả năng đó sẽ tăng cao lên, giống như AI artist vẽ những thứ không phù hợp và bị hashtag "sus" (mấy cái rule 34). Thực sự tôi chưa từng nghĩ những thứ như thế sẽ được và lọt qua thuật toán của TikTok nhưng khi suy xét kĩ thì việc đó là điều bình thường. Bạn có thể từng thấy mình upload những thứ kì cục lên Facebook và sẽ có những tên biến thái upload những thứ "bình thường" đối với họ lên trên TikTok. Và một điểm khác của Facebook và TikTok đó là người ta không hiện random một post của ai đó lên newsfeed của bạn trừ khi bạn được chạy quảng cáo hoặc chắc chắn bạn phải thích nội dung đó (hoặc bạn không follow bạn bè hay bất cứ page nào) thì Facebook mới suggest cho bạn những anh bạn từ Bến Tre chứ chưa nói đến mấy tên Tây Ban Nha, Ấn Độ. Với tần suất xuất hiện như thế, không khó hiểu khi những nội dung như cái tôi đã coi lọt ra khỏi bộ kiếm duyệt còn non nớt của TikTok. Và hàng trăm nghìn người dùng khác cũng đã xem được đoạn cut scene tương tự và nó đã bị gỡ khỏi nền tảng vì bị report (some still have morality and sanity). Việc nhiều người tương tự cũng đã xem thì nó đem đến một sự trauma, một nỗi lo thường trực (thứ mà những người cầm quyền không muốn người dân của họ phải trải qua để đảm bảo vị trí cầm quyền) đối với trị an xã hội. Những nội dung tương tự sẽ vẫn lọt qua, phát tán random và nó giống như một ranh giới mong manh giữa "cuộc sống" lăng kính hồng mà TikTok build up cho bạn và thực tế khốc liệt của cuộc sống thật sự ngoài kia đầy những thứ tởm lợm, kinh dị, những thứ tởm lợm bạn nghĩ được thì sẽ có những kẻ khác nghĩ được (như Resident Evil hay mấy gameshow của Nhật chẳng hạn). Đó dường như là một câu hỏi bỏ ngỏ dành cho việc liệu thuật toán của TikTok sẽ làm thế nào để duy trì trước khi trở thành một nơi "hậu tận thế"?

Thế giới "hậu tận thế" nó không hẳn là một nơi chết chóc, tồi tệ như là một hình dung về hậu quả mà chiến tranh hạt nhân để lại, những thứ như đống đổ nát, mấy kẻ lãng du, hội nhóm, outlaw như Fallout hay The Walking Dead. Thế giới "hậu tận giới" giống như một nơi con người không cư xử theo những chuẩn mực (đạo đức, luật pháp) mà họ sẽ có những chuẩn tắc riêng và khá kì quặc (như cách người ta build up thế giới The Walking Dead bằng những băng đảng cát cứ (cơ mà tụi này vẫn có và tuân theo pháp luật chứ không đến nỗi vô luân mấy so với thế giới tiền tận thế)? Như việc họ sẽ racist ở khắp mọi nơi và chẳng ai màng quan tâm đến context của nó (việc người ta đã đấu tranh ra sao), nó giống như một xã hội được meme hoá và mọi thứ đều rất buồn cười, mang tính neutral, châm biếm thay vì xúc phạm. Một nơi kì quặc để diễn tả và mọi thứ dù tệ hay tốt nhất đều quân bình. (Đã từng theo dõi các bài viết của anh Tornad và thấy điều này đúng với nhận định của riêng tôi)