Tiêu chuẩn Vàng: Bài học lịch sử cho kỷ nguyên Bitcoin (Phần 2)

Tới nay, đã 54 năm kể từ Mỹ chính thức bãi bỏ bản vị vàng. Sự từ bỏ tiêu chuẩn vàng đã để lại những di sản sâu sắc và là khởi đầu cho 1 "thí nghiệm" mà chúng ta đang sống trong đó: hệ thống tiền tệ dựa trên nợ không giới hạn.

Khi chính phủ có toàn quyền phát hành tiền và vay nợ với chi phí thấp, điều này dần lấy đi khả năng tiết kiệm và tích lũy tài sản của đa số người dân. Nếu bạn giữ tiền mặt, sức mua của nó sẽ bị bào mòn theo thời gian do lạm phát. Điều này buộc chúng ta phải liên tục đầu tư vào các tài sản có rủi ro như chứng khoán, bất động sản, hay vàng vật chất để bảo vệ giá trị tài sản.

Ý tưởng "làm cho tiền sinh sôi" là 1 khái niệm mới trong lịch sử loài người, bởi trước đây, khi vàng là tiền, sức mua của nó tự nhiên tăng lên khi thế giới tạo ra nhiều sản phẩm và dịch vụ hơn. Người ta có thể yên tâm kiếm tiền bằng vàng và tiết kiệm bằng vàng mà không lo mất giá. Đầu tư vào các tài sản rủi ro khi đó chỉ là lựa chọn, không bắt buộc. Chính bởi nhu cầu tìm 1 nơi an toàn để ẩn náu giá trị, bất động sản ngày càng trở nên đắt đỏ không chỉ vì nhu cầu sử dụng mà còn vì nó là hầm trú ẩn khỏi sự mất giá của tiền pháp định. Nó như 1 miếng bọt biển khổng lồ thấm hút lượng “nước” lưu thông trên thị trường. Mọi người mua nhà đất để lưu trữ của cải, vì nguồn cung bất động sản là hữu hạn và giá của nó phản ánh sự lạm phát của tiền.

Điều này dẫn đến một câu hỏi sâu sắc hơn: Tại sao chúng ta lại tin tưởng vào tiền và chấp nhận nó như một thứ có giá trị?

Tiền không chỉ đơn thuần là một vật hữu ích. Khi một thứ gì đó trở thành tiền, giá trị của nó sẽ tăng lên vượt xa công dụng ban đầu. Vàng sẽ không thể có được mức giá ngày hôm nay nếu nó chỉ đơn thuần làm trang sức hay ứng dụng trong công nghiệp.

Với Bitcoin, khi mới ra đời, giá trị của nó liên tục tăng, khiến nhiều người nghĩ rằng nó đang bị thổi phồng quá mức. Họ gọi Bitcoin là bong bóng, ví nó với bong bóng Tulip. Và họ… không sai! Bitcoin đúng là bong bóng, nhưng bất kỳ một loại hàng hóa nào khi trải qua giai đoạn đầu của quá trình tiền tệ hóa đều có mức giá “cao” so với hình dung của phần lớn. Giống như vàng hay tiền giấy, giá trị của tiền tệ thường cao hơn nhiều so với giá trị sử dụng thực tế của nó (nếu có). Và khoảng chênh lệch này được gọi là "phí tiền tệ" (monetary premium).

Nhưng quá trình một vật trở thành tiền không phải lúc nào cũng suôn sẻ. Phí tiền tệ có thể tăng lên khi mọi người tin tưởng và sử dụng nó nhiều hơn. Nhưng cũng có khi, một loại tiền tệ mới, tốt hơn, xuất hiện và thay thế nó.

Điển hình như bạc đã mất đi vị thế tiền tệ vào cuối thế kỷ 19 khi các chính phủ chuyển sang sử dụng vàng. Lịch sử cho thấy vàng vượt trội hơn bạc phần lớn là do quyết định ngẫu nhiên của Anh quốc vào thế kỷ 18, khi họ định giá vàng quá thấp so với bạc, khiến vàng trở nên hấp dẫn hơn. Khi Anh trở thành đế chế hùng mạnh, tiêu chuẩn vàng cũng lan rộng khắp thế giới. Ngoài ra, công nghệ ngân hàng và tiền giấy đã giúp vàng dễ chia nhỏ hơn, khắc phục điểm yếu so với bạc. Nhờ vậy, vàng, vốn đã khan hiếm và bền hơn, ngày càng được ưu tiên làm tiền tệ. Dù vàng và bạc ngày nay không còn là tiền để giao dịch hàng ngày nữa, nhưng vàng vẫn giữ vị thế cao hơn bạc trong việc tích trữ tài sản. Ngân hàng trung ương các nước vẫn ưu tiên giữ vàng dự trữ vì giá trị của nó rất đậm đặc, dễ lưu trữ số lượng lớn.

Bài học rút ra là gì? Trong cuộc đua trở thành tiền tệ, một tài sản sở hữu những đặc tính vượt trội và không có điểm yếu chí mạng (như khả năng chia nhỏ, tính di động, sự khan hiếm đã được chứng minh) sẽ có xu hướng chiếm lĩnh hoàn toàn thị trường.

Vậy, làm thế nào để định giá một loại tiền tệ mới nổi? Câu trả lời là: không có một công thức cố định nào cả.

Giá trị của một tài sản tiền tệ không dựa trên dòng tiền hay lợi nhuận nó tạo ra. Nó là một chỉ báo về mức độ đồng thuận xã hội – một trò chơi dự đoán xem những người khác sẽ tin tưởng và sử dụng nó đến mức nào trong tương lai. Vì lẽ đó, trong thế giới tiền tệ, khái niệm "rẻ" và "đắt" gần như vô nghĩa. Chúng ta thường có xu hướng neo vào các mức giá trong quá khứ để đưa ra nhận định. Khi giá Bitcoin chạm 100,000 đô la, nhiều người sẽ cho là "quá đắt". Nhưng nếu sau đó nó giảm mạnh, chính những người đó lại có thể coi đó là cơ hội "giá rẻ" để mua vào.

Điều này cho thấy, giá của một đồng tiền không phản ánh công dụng của nó, mà phản ánh quá trình nó được chấp nhận làm tiền. Giá trị của tiền tệ, sau cùng, không nằm ở bản chất vật lý của nó, mà nằm ở niềm tin tập thể mà chúng ta đặt vào nó.

Thông thường, chẳng có một quy tắc nào rõ ràng về cách một thứ trở thành tiền tệ cả. Thế nhưng, với lịch sử khá ngắn của Bitcoin cho tới nay, một điều thú vị đã xuất hiện: giá Bitcoin dường như di chuyển theo một khuôn mẫu đặc biệt. Bitcoin không đi theo một con đường thẳng tắp, tuyến tính. Nó giống như một khuôn mẫu tự lặp lại, mỗi lần lặp lại cho thấy những giai đoạn mà mọi người từ tò mò, kỳ vọng cao vút, rồi thất vọng tràn trề, và cuối cùng là hiểu ra giá trị thực sự của nó.

Mỗi lần giá tăng hoặc giảm mạnh, nó lại giống hệt như các giai đoạn của chu kỳ thổi phồng Gartner. Gartner Hype Cycle là một mô hình trực quan mô tả sự phát triển, mức độ kỳ vọng và sự chấp nhận của một công nghệ hoặc đổi mới mới theo thời gian. Nó được Gartner, một công ty nghiên cứu và tư vấn công nghệ, tạo ra để giúp các doanh nghiệp hiểu được vị trí của một công nghệ cụ thể trong vòng đời phát triển của nó và liệu nó có đáng để đầu tư hay không.

Mô hình này bao gồm năm giai đoạn chính, được thể hiện bằng một đường cong màu đỏ trên biểu đồ:

Technology Trigger (Khởi phát Công nghệ):

- Đây là điểm khởi đầu, khi một công nghệ mới hoặc đột phá được giới thiệu hoặc khám phá. Thường là một đột phá khoa học, một phát minh quan trọng, hoặc một sản phẩm mẫu có tiềm năng lớn.

- Ở giai đoạn này, sự quan tâm còn thấp, chủ yếu là trong giới chuyên môn hoặc những người đam mê công nghệ. Ví dụ: Sự ra đời của trí tuệ nhân tạo (AI) vào những năm 1950.

Peak of Inflated Expectations (Đỉnh cao của Kỳ vọng Thổi phồng):

- Sau khi công nghệ được giới thiệu, thông tin về nó bắt đầu lan rộng và tạo ra sự thổi phồng rất lớn. Các phương tiện truyền thông, nhà đầu tư và công chúng bắt đầu đặt kỳ vọng phi thực tế về khả năng của công nghệ này, tin rằng nó sẽ thay đổi mọi thứ ngay lập tức.

- Đôi khi có những khoản đầu tư lớn đổ vào mà không dựa trên cơ sở thực tế vững chắc. Ví dụ: Sự bùng nổ của dot-com vào cuối thập niên 1990, khi mọi công ty internet đều được kỳ vọng sẽ thành công rực rỡ.

Trough of Disillusionment (Đáy của Sự Thất vọng):

- Khi những kỳ vọng phi thực tế không được đáp ứng, công nghệ không mang lại kết quả như mong đợi hoặc gặp phải các vấn đề kỹ thuật, sự thất vọng bắt đầu xuất hiện. Các dự án đầu tư thất bại, một số công ty phá sản, và sự quan tâm của công chúng giảm sút đáng kể. Có thể xuất hiện những lời chỉ trích rằng công nghệ này chỉ là "bong bóng" hoặc không có giá trị thực sự.

- Đây là giai đoạn mà những công nghệ yếu kém hoặc không có tiềm năng thực sự sẽ bị loại bỏ. Ví dụ: Sau bong bóng dot-com, nhiều công ty internet đã sụp đổ, khiến niềm tin vào công nghệ internet giảm mạnh.

Slope of Enlightenment (Sườn dốc của Sự Khai sáng):
- Những công nghệ sống sót qua giai đoạn thất vọng bắt đầu tìm thấy ứng dụng thực tế và giá trị đích thực. Các nhà phát triển học hỏi từ những sai lầm ban đầu, cải thiện công nghệ và tìm ra cách ứng dụng nó hiệu quả hơn.

- Mức độ kỳ vọng trở nên thực tế hơn, và những lợi ích rõ ràng hơn bắt đầu được nhận thấy. Ví dụ: Sau giai đoạn thất vọng về internet, các mô hình kinh doanh online hiệu quả hơn (như Google, Amazon) bắt đầu xuất hiện và phát triển bền vững.

Plateau of Productivity (Vùng Cao nguyên của Năng suất):

- Công nghệ đã trưởng thành, được chấp nhận rộng rãi và trở thành một phần quen thuộc trong đời sống hoặc kinh doanh. Giá trị và lợi ích của công nghệ được chứng minh rõ ràng, và nó mang lại năng suất thực sự.

- Công nghệ tiếp tục phát triển nhưng không còn gây ra sự phóng đại quá mức nữa. Ví dụ: Điện thoại thông minh, điện toán đám mây, hay internet nói chung đã đạt đến giai đoạn này.

Gartner Hype Cycle cho thấy rằng một công nghệ mới thường trải qua một hành trình từ sự chú ý ban đầu, đến sự cường điệu quá mức, sau đó là sự thất vọng, và cuối cùng (nếu đủ tốt) là sự chấp nhận và ứng dụng thực tế. Nó giúp chúng ta có cái nhìn khách quan hơn về một công nghệ, tránh bị cuốn theo những kỳ vọng ảo tưởng ban đầu hoặc quá bi quan khi công nghệ gặp khó khăn. Biểu đồ Gartner Hype Cycle và quá trình tiền tệ hóa của một tài sản hoặc công nghệ có mối liên hệ mật thiết, đặc biệt là khi nhìn vào khía cạnh niềm tin và sự chấp nhận của xã hội đối với một loại tiền tệ mới.

Quá trình tiền tệ hóa một thứ gì đó, ví dụ như Bitcoin (hoặc vàng trong lịch sử), không chỉ đơn thuần là việc nó có các thuộc tính của tiền tệ (như tính khan hiếm, chia nhỏ, dễ chuyển đổi, bền bỉ). Mà quan trọng hơn, nó phải được cộng đồng rộng lớn tin tưởng và chấp nhận để trở thành phương tiện trao đổi giá trị. Gartner Hype Cycle mô tả chính xác cách mà sự chấp nhận và kỳ vọng này thay đổi theo thời gian, phù hợp với hành trình trở thành tiền của một tài sản mới:

- Đối với vàng: Đây là giai đoạn mà con người tình cờ phát hiện ra vàng có những đặc tính tự nhiên phù hợp làm tiền (không bị rỉ sét, lấp lánh, dễ phân biệt, v.v.). Vàng bắt đầu được sử dụng trong các cộng đồng nhỏ, ban đầu có thể chỉ là đồ trang sức, sau đó là vật trao đổi.

- Đối với Bitcoin: Đây là lúc Bitcoin ra đời (2009) như một công nghệ mới, một "tiền điện tử" được tạo ra bởi Satoshi Nakamoto. Ban đầu, chỉ một nhóm nhỏ các nhà mật mã học, lập trình viên và những người đam mê công nghệ biết đến và thử nghiệm nó. Giá trị của nó rất thấp, chủ yếu là trong các giao dịch nhỏ giữa những người tiên phong.

- Đối với vàng: Trong lịch sử, không có "đỉnh cường điệu" rõ rệt như với công nghệ hiện đại, nhưng có những giai đoạn mà sự giàu có gắn liền với vàng tạo ra khao khát lớn. Các cuộc đổ xô tìm vàng (gold rush) có thể coi là một dạng của sự cường điệu này, khi mọi người đổ xô tìm kiếm với kỳ vọng làm giàu nhanh chóng.

- Đối với Bitcoin: Đây là giai đoạn mà Bitcoin (và các loại tiền điện tử nói chung) trải qua những đợt tăng giá phi mã, thu hút sự chú ý cực lớn từ truyền thông, nhà đầu tư cá nhân và tổ chức. Mọi người bắt đầu đặt kỳ vọng cực kỳ cao, cho rằng Bitcoin sẽ thay thế tiền tệ truyền thống trong vài năm tới, hoặc sẽ mang lại lợi nhuận khổng lồ chỉ trong thời gian ngắn. Sự cường điệu này thường dẫn đến các "bong bóng" giá, khi giá tăng vượt xa giá trị sử dụng thực tế hiện tại, dựa chủ yếu vào sự đầu cơ và kỳ vọng vào tương lai.

- Đối với vàng: Sau các cuộc đổ xô tìm vàng, hoặc sau những giai đoạn mà giá vàng bị thao túng hoặc suy giảm do các yếu tố kinh tế, có thể có những thời điểm sự thất vọng xuất hiện, khi mọi người nhận ra việc tìm vàng không dễ hoặc việc tích trữ vàng không phải lúc nào cũng mang lại lợi nhuận ngay lập tức.

- Đối với Bitcoin: Đây là giai đoạn Bitcoin trải qua những đợt sụt giảm giá nghiêm trọng sau đỉnh cao cường điệu. Các nhà đầu tư thua lỗ, phương tiện truyền thông bắt đầu đưa tin tiêu cực, và nhiều người cho rằng Bitcoin đã "chết", không có tương lai. Các dự án tiền điện tử yếu kém, không có nền tảng vững chắc sẽ bị đào thải. Giai đoạn này là lúc niềm tin bị thử thách dữ dội nhất, và chỉ những tài sản hoặc công nghệ có giá trị cốt lõi thực sự mới có thể tồn tại.

- Đối với vàng: Vàng bắt đầu được hiểu và chấp nhận như một loại tiền tệ chính thức, được các chính phủ bảo chứng, trở thành tiêu chuẩn vàng như chúng ta đã thấy. Giá trị của nó được định hình dựa trên sự khan hiếm và niềm tin của hệ thống.

- Đối với Bitcoin: Sau đáy thất vọng, những người còn lại hoặc những người mới bắt đầu nghiên cứu sâu hơn về Bitcoin sẽ nhận ra giá trị thực sự vượt ra ngoài sự thổi phồng ban đầu. Họ hiểu được công nghệ blockchain, tính phi tập trung, tính khan hiếm tuyệt đối và khả năng chống kiểm duyệt của nó. Các ứng dụng thực tế và ổn định hơn bắt đầu xuất hiện (VD: các giải pháp mở rộng quy mô, dịch vụ tài chính dựa trên Bitcoin), dần dần chứng minh được tính hữu dụng của nó như một dạng tiền tệ kỹ thuật số.

- Đối với vàng: Vàng đã trở thành tiền tệ chính thức trong hàng ngàn năm, được các đế chế, quốc gia sử dụng rộng rãi, tạo nên sự ổn định kinh tế trong các thời kỳ lịch sử. Nó trở thành một phần không thể thiếu trong hệ thống tài chính toàn cầu.

- Đối với Bitcoin: Nếu Bitcoin thực sự đạt đến giai đoạn này, nó sẽ được chấp nhận rộng rãi như một dạng tiền tệ hoặc một lớp tài sản chính thống. Dù giá có thể vẫn biến động, nhưng sự biến động sẽ ít kịch tính hơn, và giá trị của nó sẽ được công nhận dựa trên các thuộc tính cơ bản thay vì chỉ là sự đầu cơ. Nó sẽ được tích hợp vào các hệ thống tài chính, thương mại toàn cầu, và có thể được các chính phủ, tập đoàn lớn nắm giữ.

Như vậy, Gartner Hype Cycle không chỉ là một mô hình cho công nghệ, mà còn là một lăng kính hữu ích để nhìn nhận hành trình "tiền tệ hóa" của một tài sản mới như Bitcoin. Nó cho thấy rằng để một thứ trở thành tiền tệ được chấp nhận rộng rãi, nó phải vượt qua không chỉ các thử thách về công nghệ hay thuộc tính mà còn cả các thử thách về nhận thức, kỳ vọng và niềm tin của con người trong xã hội. Các đợt tăng giá và giảm giá của Bitcoin (gọi là "chu kỳ thổi phồng Gartner") thực chất là một phần của quá trình lan tỏa tự nhiên của một công nghệ mới trong xã hội, giống như cách điện thoại hay Internet từng phát triển.

Những đợt tăng giá và sụt giảm này là một phần tất yếu của quá trình một công nghệ mới được chấp nhận rộng rãi và trở thành một thứ có giá trị, không chỉ riêng Bitcoin mà cả vàng trong lịch sử cũng từng trải qua giai đoạn tương tự. Nguyên nhân kết thúc các chu kỳ thường là do nhà đầu tư "đuối sức" chứ không chỉ vì một sự kiện cụ thể nào đó.

Lịch sử tiền tệ cho thấy một cuộc tìm kiếm không ngừng nghỉ cho một phương tiện lưu trữ giá trị đáng tin cậy. Sự sụp đổ của tiêu chuẩn vàng đã mở ra kỷ nguyên của tiền pháp định dựa trên nợ, một hệ thống bộc lộ nhiều điểm yếu, đặc biệt là sự xói mòn sức mua do lạm phát. Trong khi việc quay lại tiêu chuẩn vàng là bất khả thi, những nguyên tắc về sự khan hiếm và tính độc lập của nó vẫn còn nguyên giá trị.

Bitcoin, với sự khan hiếm tuyệt đối được lập trình sẵn và các đặc tính của một tài sản kỹ thuật số, đang mở ra một cuộc thảo luận mới về tương lai của tiền tệ. Hành trình của nó, dù đầy biến động, đang đi theo một khuôn mẫu có thể dự đoán được của sự đổi mới đột phá. Tương lai tài chính vẫn chưa được định đoạt, nhưng cuộc đối thoại giữa vàng, tiền pháp định và Bitcoin chắc chắn sẽ định hình cách chúng ta lưu trữ và trao đổi giá trị trong nhiều thập kỷ tới.

Bitcoin Nerds

____________

Tài liệu tham khảo:

1. https://www.gold.org/goldhub/data/how-much-gold

2. https://vnexpress.net/cac-ngan-hang-trung-uong-chuong-vang-hon-usd-4899937.html

3. Speculative Bitcoin Adoption/Price Theory: https://medium.com/@mcasey0827/speculative-bitcoin-adoption-price-theory-2eed48ecf7da

4. Charles Goodhart. Sự phát triển của Ngân hàng Trung ương.

5. Barry Eichengreen. Toàn cầu hóa vốn: Lịch sử của hệ thống tiền tệ quốc tế, 5–10.

6. Saifedean Ammous. The Bitcoin Standard, 28–29.

7. Maverick. “Hướng dẫn lịch sử về tỷ lệ vàng-bạc”, Investopedia, 27/7/2022.

8. Lyn Alden. Broken Money