Tiếng Cười và Công Lý trong “Lột Áo Quan Tri Châu”

“Lột áo quan tri châu” – một trích đoạn trong vở chèo “Nhiếp chính Ỷ Lan” – là một minh chứng sinh động cho sức mạnh của nghệ thuật sân khấu dân gian trong việc phơi bày và lên án thói quan liêu, tham nhũng, đồng thời tôn vinh hình tượng người phụ nữ trí tuệ, nhân ái và dũng cảm. Dưới hình thức chèo truyền thống, đoạn trích không chỉ khiến khán giả bật cười mà còn để lại nhiều suy ngẫm sâu sắc về đạo đức công quyền và giá trị nhân dân.

Mở đầu bằng khung cảnh nhậu nhẹt, lười nhác của Tri châu Dương Văn Bảo – một viên quan địa phương hách dịch, đoạn trích nhanh chóng vạch trần sự lộng hành và đạo đức giả của y thông qua đối thoại với hai lính hầu tên Chim và Chuột. Dưới hình thức nịnh bợ giả ngô, hai nhân vật hề liên tục dùng lời nói dân gian, ngôn ngữ lắt léo để tố cáo thói ăn chặn, bán thóc cứu đói lấy lời của quan lớn.

Kịch tính được đẩy lên khi một đoàn lái buôn “giả” xuất hiện, mà đứng đầu là Nguyên phi Ỷ Lan cải trang vi hành. Trước sự lộng quyền của Tri châu, bà đã vạch mặt – trị tội – ra chiếu chỉ cách chức, lột mũ áo quan lại ngay trên công đường, một hình tượng công lý nghiêm minh nhưng đầy nữ tính và trí tuệ.

a. Tri châu Dương Văn Bảo

Hình tượng quan lại hủ bại: nhậu nhẹt, vô lo, nói lời đạo đức nhưng hành động thì ngược lại.

Đạo đức giả: mồm đọc sách Thánh Hiền ("Quan giả dân chi phụ mẫu", "chi công bộc") nhưng hành vi lại tham nhũng, bán thóc chẩn cấp cho dân để trục lợi.

Tham – dâm – hèn: Hám gái, thô lỗ, và khi bị vạch mặt thì vội vã quỳ lạy xin tha, mất hết thể diện.

b. Chim & Chuột

Hề chèo truyền thống: Đại diện cho tiếng nói của nhân dân, châm biếm nhưng thông minh.

Biết “giả ngu nói khéo”, dùng cách chơi chữ, hát ví, nhại sách để vạch mặt quan trên.

Kết thúc: tự nguyện chịu tội nhưng vẫn giữ phong thái hề dân gian – thật thà, châm biếm đến phút cuối.

c. Nguyên phi Ỷ Lan

Vai chính diện, xuất hiện muộn nhưng đầy uy quyền.

“Vi hành” cải trang, cho thấy trí tuệ mưu lược.

Tượng trưng cho công lý, lòng dân và sự nghiêm minh của pháp luật.

Cách xử lý công minh, không thiên vị dù Tri châu là cháu ruột hoàng hậu

Ở tầng sâu, đoạn trích là một lời lên án mạnh mẽ nạn tham ô, lạm quyền trong guồng máy phong kiến, đồng thời khẳng định một triết lý bất biến: công lý luôn hiện diện, chỉ cần có người đại diện cho nó dám lên tiếng. Từ tiếng hát dân gian của Chim – Chuột đến bản lĩnh của Ỷ Lan, tác phẩm đã đưa tiếng nói của dân và ý chí của đạo lý lên làm chủ sân khấu.

Không chỉ dừng lại ở phê phán, đoạn trích còn gửi gắm thông điệp về vai trò người phụ nữ trong chính trị – một Ỷ Lan không chỉ là người cai trị thay vua mà còn là người biết đặt nỗi khổ của dân lên trên hết

a. Nghệ thuật trào phúng – đả kích

Dùng tiếng cười để tố cáo, tiêu biểu như bài hát “khoét, đào”, “cướp đêm là giặc, cướp ngày là quan”, khiến người xem vừa cười vừa thấm thía.

b. Nghệ thuật "kịch trong chèo"

Có sự đan xen giữa hát ví, đối thoại, hát ru, diễn xuất sân khấu – mang đặc trưng của kịch chèo truyền thống.

Dùng hề để chuyển mạch cảm xúc linh hoạt: từ hài hước, phẫn nộ, đến nghiêm trang, cảm động.

c. Cấu trúc lớp diễn có cao trào – kết thúc

Diễn tiến từ thư thái – tự mãn (quan uống rượu) → phơi bày thói xấu → bị vạch mặt → bị trừng trị, mang cấu trúc kịch tính điển hình

Điểm đặc sắc nhất của trích đoạn nằm ở nghệ thuật sử dụng nhân vật hề. Chim và Chuột là hai “con hề biết nói tiếng thật”, không chỉ gây cười mà còn thay lời dân nói điều đúng – trái. Tiếng hát của họ là vũ khí sắc bén mà ẩn sau là những câu triết lý phũ phàng như:

Nhịp điệu chèo trong đoạn trích linh hoạt: từ cười nhẹ nhàng đến đả kích sâu cay, rồi chuyển sang trang nghiêm khi Ỷ Lan xuất hiện, tạo nên một chuyển biến tâm lý và cảm xúc mạch lạc. Ngôn ngữ trong kịch bản đậm chất dân gian, đôi lúc thô mộc nhưng chân thật, sinh động, phản ánh tâm lý người dân xưa một cách trực diện.

Dù được viết và dựng trên nền văn hóa phong kiến, “Lột áo quan tri châu” vẫn mang hơi thở thời đại. Trong một xã hội hiện đại, khi những vấn đề về tham nhũng, quan liêu, bất công xã hội vẫn còn hiện hữu, tiếng nói trong vở diễn này vẫn còn nguyên sức nặng.

Không phải ngẫu nhiên mà đoạn trích trở thành lớp diễn được nhiều đoàn nghệ thuật tái hiện và được khán giả yêu thích. Nó không chỉ giúp người xem giải trí, thư giãn, mà còn giúp họ nhận diện rõ ràng hơn bản chất của quyền lực và đạo đức công quyền.

Đặc biệt, vở chèo này được xây dựng dựa trên những sự kiện có thật trong lịch sử, khi Nguyên phi Ỷ Lan – một phụ nữ tài đức vẹn toàn – từng hai lần thay vua nhiếp chính vào các năm 1066 và 1073 dưới triều vua Lý Thánh Tông và Lý Nhân Tông. Trong thời gian trị vì thay vua, bà mở kho phát chẩn, chăm lo dân sinh, trọng dụng hiền tài, thậm chí ra lệnh xử phạt cả những quan lại là thân thích nếu làm điều sai trái, đúng như tinh thần xử lý nghiêm minh của trích đoạn.

Sự xuất hiện của Ỷ Lan không chỉ là hư cấu sân khấu mà là sự phản ánh hình tượng một người phụ nữ cầm quyền bản lĩnh, sống giữa triều đình đầy cạm bẫy nhưng vẫn giữ trọn đạo lý, thương dân như con, dám ra tay trừ tham nhũng, thực hiện lý tưởng "vì dân mà trị nước".

Vì thế, thông điệp về trách nhiệm công quyền, vai trò nữ giới trong chính trị, sự tỉnh thức của nhân dân mà vở chèo truyền tải vẫn hoàn toàn xứng đáng được nhắc lại hôm nay

“Lột áo quan tri châu” không chỉ là một trích đoạn hay của “Nhiếp chính Ỷ Lan”, mà còn là tinh hoa của nghệ thuật chèo dân gian. Với tiếng cười trào phúng, ngôn ngữ sắc sảo và sự lên án đanh thép, đoạn trích là bản án nghệ thuật đối với những kẻ thoái hóa biến chất trong bộ máy quyền lực, đồng thời là khúc tụng ca dành cho công lý và những người phụ nữ can trường như Ỷ Lan. Một lần xem – cả đời nhớ. Một tiếng cười – cả trăm điều ngẫm

Các tư liệu được sử dụng :

Vở "Lột áo quan tri châu" - Nhà hát chèo Quân đội (xem ở đây)

Lời thoại vở chèo (đây là mình tự soạn, mang tính chất tham khảo) (xem ở đây)

Vở chèo là sáng tác của NSND Tào Mạt trong bộ "Bài ca giữ nước"