Thỉnh thoảng tôi tự hỏi: nếu có ai đó có thể chụp MRI não tôi trong lúc tôi lướt TikTok, liệu họ có thấy một cái gì đó… đang cháy âm ỉ? Một đốm cháy không phải từ căng thẳng công việc, mà từ những cú vuốt lên vô nghĩa. Mà kỳ lạ là, tôi biết nó vô nghĩa đấy. Vẫn vuốt.
Bạn thử tưởng tượng xem. Bạn mở điện thoại. Một video ngắn hiện ra. Một cô gái nhảy. Lướt... Một anh chàng troll người yêu... Lướt. Một người lạ nào đó đang rơi nước mắt kể chuyện đời họ... Lướt tiếp. Tay bạn như thể có AI điều khiển. Đầu thì lờ đờ. Nhưng bạn không dừng lại. Não bạn thì đang bị hack một cách lặng lẽ. Thú thật đó cũng đã chính là tôi
img_0

Dopamine – Chất dẫn truyền hay kẻ lừa tình?

Dopamine là một chất dẫn truyền thần kinh. Nghe thì khoa học đấy, nhưng bạn cứ hình dung nó như một "tin nhắn hạnh phúc" não gửi đi khi bạn làm điều gì đó có vẻ… tốt cho sự sinh tồn.
Ăn ngon? Dopamine. Nhận được tin nhắn crush? Dopamine. Vượt qua level game khó nhằn. Dopamine!
Nhưng vấn đề là: bộ não của bạn không tiến hóa để nhận hàng trăm cú dopamine/ngày qua các video 15 giây. Nó chưa kịp hiểu cái gì đang xảy ra. Và thế là, giống như một người đang khát mà bị ép uống nước muối liên tục, não bạn dần mất cảm nhận thực sự về "niềm vui".
Nghiên cứu về dopamine và sự quen dần với kích thích đau: Nghiên cứu "Neural Habituation to Painful Stimuli Is Modulated by Dopamine" cho thấy rằng dopamine đóng vai trò trong việc điều chỉnh sự quen dần của não đối với các kích thích đau đớn. Khi hệ thống dopamine bị ức chế, não không thể thích nghi với các kích thích đau lặp lại, dẫn đến phản ứng mạnh mẽ hơn theo thời gian

Một ví dụ buồn cười mà đáng suy nghĩ

Tôi có thằng bạn. Nó không làm YouTuber, không làm TikToker, cũng chẳng làm gì đụng tới mạng xã hội. Nhưng nó nghiện Reels như nghiện kẹo. Lúc đầu chỉ coi vài video lúc nghỉ trưa. Sau dần, coi mỗi khi buồn, mỗi khi căng thẳng, thậm chí cả lúc… chờ nước sôi pha mì tôm.
Một hôm tôi hỏi: – Sao mày coi hoài vậy? Có nhớ nổi video nào không? Nó gãi đầu: – Không nhớ nổi. Nhưng không coi thì bứt rứt.
Đó chính là một biểu hiện của dopamine loop – vòng lặp gây nghiện của não. Bạn không cần thấy vui, chỉ cần sợ cảm giác không có dopamine.
img_1

Bộ não bị “bóc tách”

Khi bạn tiêu thụ nội dung nhanh và ngắn quá nhiều, những vùng não liên quan đến sự tập trung, ghi nhớ dài hạn và suy nghĩ logic bị ảnh hưởng. How Social Media Use is Changing our Attention Spans: Bài tổng quan này trên ResearchGate (2024) tóm tắt các nghiên cứu về mối tương quan giữa việc sử dụng mạng xã hội và khả năng chú ý. Nhiều nghiên cứu tâm lý học và hình ảnh thần kinh cho thấy việc dành quá nhiều thời gian trên mạng xã hội có liên quan đến sự giảm khả năng chú ý, hiệu suất học tập thấp hơn, cũng như sức khỏe tâm thần và tổng thể kém hơn.
Hiểu đơn giản: càng xem nhiều nội dung ngắn, bạn càng khó tập trung lâu, khó phân tích sâu, và khó đưa ra quyết định sáng suốt. Những thứ đòi hỏi thời gian như học ngoại ngữ, đọc sách, thiền, viết lách… bỗng nhiên trở nên mệt mỏi một cách bất thường.

“Giải trí” hay “tự triệt hạ chính mình”?

Không ai cấm bạn giải trí. Nhưng cũng như việc ăn vặt – vui thôi, đừng để no. Việc bạn xem 5 phút video hài sau khi làm việc căng thẳng khác hoàn toàn với việc bạn để Reels dẫn bạn đi cả tiếng đồng hồ. Một cái là tự chọn, một cái là bị cuốn.
Vấn đề không nằm ở bản thân video. Mà là cách ta để mình rơi vào trạng thái tiêu thụ thụ động. Khi bạn không còn tự quyết định mình xem gì, xem bao lâu, thì não bạn đã bắt đầu nhường quyền kiểm soát cho thuật toán rồi đấy.
img_2

Làm sao để “gỡ não” khỏi bẫy dopamine?

Tập lại khả năng nhàm chán: Nghe kỳ, nhưng học cách chấp nhận sự tẻ nhạt là điều cần thiết. Hãy thử ngồi yên 5 phút không làm gì. Ngứa tay cũng đừng mở điện thoại. Nghe nhạc không lời. Ngắm trời. Thật đấy.
Đặt khung thời gian giới hạn: Nếu bạn muốn xem Reels hay TikTok, hãy chủ động đặt đồng hồ. 15 phút thôi. Đủ để xả, không đủ để chết chìm trong đó
Tái huấn luyện sự tập trung: Bằng những thứ đơn giản như đọc sách giấy 10 phút mỗi ngày, thiền chánh niệm, hoặc viết tay nhật ký... Đây là cách bạn "rút não" mình khỏi dòng dopamine cuồn cuộn kia.

Kết

Bộ não bạn là công cụ mạnh mẽ nhất mà bạn có. Nhưng nếu bạn để nó bị dẫn dắt bởi chuỗi video 15 giây suốt ngày đêm, thì khác gì bạn đem thanh kiếm sắc nhất đời mình đi… thái chuối?
Giải trí có thể vô nghĩa, nhưng bạn thì không.