Thomas Edison: Nhà phát minh thắp sáng kỷ nguyên mới

Nhắc đến cuộc chiến dòng điện, Edison được biết đến với hình ảnh là một nhà phát minh thực dụng dùng mọi chiêu trò để bảo vệ công trình cá nhân sau đó bị lu mờ trước hào quang của Tesla, một thiên tài cô độc và hào hiệp.

Đúng là trong cuộc chiến dòng điện Edison đã có cách hành xử chưa thực sự đúng đắn. Nhưng nếu chỉ đánh giá Edison qua lát cắt ấy chúng ta sẽ vô tình bỏ lỡ những đóng góp quý giá mà ông đã dành trao cho nhân loại.

Edison không phải hình mẫu thiên tài bay bổng hay con người nồng nhiệt được yêu mến ngay từ đầu. Ông nóng nảy, bướng bỉnh, đôi khi thiếu công bằng. Nhưng ở khía cạnh công việc ông lại là một cá nhân tài năng có tư duy sắc bén. Ông cũng là một người có khả năng biến lý thuyết thành hiện thực, tạo ra những công trình có tính ứng dụng thực tế cao bằng chính sự nỗ lực của mình. Điều mà ít nhà phát minh trong xã hội đương thời có thể làm được. 

Bài viết hôm nay không nhằm xóa bỏ những góc khuất của Edison. Nhưng mình muốn đem đến một góc nhìn toàn diện hơn về ông: một nhà phát minh, một doanh nhân, một người lao động vĩ đại. Và trên hết là một cá nhân dám vượt lên từ chính giới hạn của bản thân. 

Vậy trong bài viết này mời bạn cùng mình tìm hiểu về hành trình và những giá trị Thomas Edison đã để lại cho hậu thế nhé.  

Không phải ai cũng được sinh ra với trí tuệ xuất chúng. Có những người bắt đầu cách xa vạch xuất phát của người khác. Thế nhưng bằng ý chí bền bỉ và khát vọng không ngừng vươn lên, họ đã tạo nên những điều phi thường. Thomas Edison là một minh chứng sống động đại diện cho tiềm năng lớn mạnh đó.

Thuở nhỏ, Edison bị nhà trường đánh giá là “rối trí” và “chậm phát triển”. Chỉ sau ba tháng học, ông bị nhà trường từ chối cho theo học. Nhưng may mắn Edison có một người mẹ tuyệt vời. Khi nhận được lá thư từ chối từ nhà trường, thay vì nói sự thật, người mẹ nhẹ nhàng bảo rằng ngôi trường này không phù hợp, từ nay bà sẽ dạy ông tại nhà. Vì từng làm giáo viên với kinh nghiệm dày dặn, bà kiên nhẫn dạy dỗ và luôn khuyến khích con trở thành thiên tài. Chính sự động viên của mẹ đã trở thành động lực để Edison không ngừng nỗ lực về sau.

Hành trình học tập của Edison khá giản dị. Ông học dưới sự hướng dẫn của mẹ và chủ yếu tự học qua sách. Ngay từ khi biết đọc, Edison đọc không ngừng nghỉ. Cuốn sách đầu tiên khiến ông thật sự bị cuốn hút là Triết học thực nghiệm và tự nhiên. Đây cũng là cuốn sách khơi dậy tình yêu với hóa học trong ông.

Quá thích thú với những điều học được, Edison dành toàn bộ tiền tiêu vặt để mua hóa chất, tự lập một phòng thí nghiệm nhỏ trong hầm rượu của gia đình. Đam mê ngày càng lớn, số tiền tiêu vặt chẳng còn đủ để đáp ứng nhu cầu thử nghiệm.

Vì thế vào năm 12 tuổi, Edison xin phép cha mẹ cho đi bán báo để có thêm tiền mua dụng cụ và hóa chất. Ban đầu, cha mẹ ông do dự vì ông còn quá nhỏ. Nhưng trước sự quyết tâm của con, cuối cùng họ cũng đành đồng thuận.

Công việc đầu tiên của Edison là bán báo trên tuyến tàu Grand Trunk từ Port Huron đến Detroit. Những lúc rảnh rỗi ngoài giờ bán, ông lại tranh thủ mày mò thực nghiệm trong phòng thí nghiệm do chính ông tự dựng lên ở khoang hành lý.

Dù còn rất nhỏ Edison đã được nhận xét là lanh lợi, nhạy bén và là người bán được nhiều báo nhất. Cũng nhờ những trải nghiệm sớm ở trường đời, ông dần tích lũy kinh nghiệm về buôn bán và giao tiếp. Không chỉ bán báo, Edison còn tự in và phát hành một tờ báo riêng mang tên Grand Trunk Herald, tờ báo đầu tiên được phát hành ngay trên tàu hỏa và nó được đón nhận khá tích cực. Nhờ nguồn thu nhập từ công việc kinh doanh, Edison có thể tiếp tục nuôi dưỡng niềm đam mê với các thí nghiệm khoa học.

Nhưng bước ngoặt thay đổi cuộc đời Edison không đến từ phòng thí nghiệm mà đến từ một hành động tốt bụng đơn thuần. 

Trong một lần làm việc tại ga Mount Clemens, Edison phát hiện một bé gái đang bò trên đường ray ngay trước mũi tàu đang lao tới. Không chút do dự, ông lập tức lao ra kéo cô bé khỏi đường ray. May mắn thay, cả hai đều an toàn.

Cha của cô bé, một nhân viên điện báo vô cùng biết ơn nên đã quyết định đền đáp bằng cách dạy Edison nghề điện tín, công việc được xem là hàng đầu vào thời điểm đó.

Edison tiếp thu rất nhanh. Chỉ sau một thời gian ngắn, ông đã trở thành một điện tín viên giỏi. Từ đây ông chính thức bước chân vào ngành truyền tin, nền tảng dẫn lối ông đến với những phát minh quan trọng sau này trong lĩnh vực điện, kỹ thuật và công nghệ.

Cho đến bây giờ nhiều người vẫn lầm tưởng Thomas Edison là người phát minh ra bóng đèn. Thế nhưng sự thật không phải như vậy.

Trước Edison, đã có nhiều nhà khoa học nỗ lực đem ánh sáng nhân tạo đến với con người. Bắt đầu từ sáng chế pin Voltaic của Alessandro Volta đến đèn hồ quang của Humphry Davy, sau đó là các thử nghiệm dây tóc bằng đồng, bạch kim của James Bowman Lindsay hay Warren de la Rue... tất cả đều là những bước tiến quan trọng trong hành trình tìm ra ánh sáng. Tuy nhiên những sáng chế trước đó tồn tại nhiều điểm hạn chế lớn: ánh sáng quá mạnh, tiêu tốn năng lượng, chi phí quá cao và chỉ sử dụng được trong phòng thí nghiệm.

Quả thực hành trình của Edison không bắt đầu từ con số không. Ông có cơ hội tiếp nối chuỗi nỗ lực dang dở, nhưng điều khiến ông được ghi nhớ như người phát minh ra chiếc bóng đèn là bởi khả năng biến hóa nó thành một sản phẩm hoàn chỉnh đưa vào đời sống thực tế. Edison không ngần ngại thử ngàn hàng nguyên liệu khác nhau để cho ra đời một chiếc bóng đèn sợi đốt bền hơn, rẻ hơn, an toàn hơn và có thể sản xuất hàng loạt để bất cứ ai cũng có thể sử dụng.

Với tầm nhìn rộng lớn cùng khao khát thắp lên ánh sáng trong từng ngôi nhà, Edison đã cho xây dựng nhà máy điện đầu tiên, thành lập công ty điện lực, thiết kế đồng hồ điện để đo lượng tiêu thụ tạo nên cả một hệ thống mạng lưới phân phối năng lượng.

Nhờ quá trình lao động miệt mài cả đội ngũ lớn do Edison lãnh đạo. Edison đã đặt nền móng cho cả một ngành công nghiệp mới nơi ánh sáng trở thành một phần tất yếu phục vụ cho nhu cầu đời sống và sản xuất của con người.

Thế giới này chưa bao giờ thiếu những nhà phát minh tài ba nhưng lại có rất ít người có thể đưa phát minh vượt ra khỏi phòng thí nghiệm, trở thành một ngành công nghiệp lớn mạnh. Và một lần nữa, Thomas Edison tạo nên chiến tích.

Sự khác biệt của Edison không chỉ nằm ở phát minh mà ở tầm nhìn. Edison có khả năng nhìn ra mối liên hệ giữa sáng tạo khoa học, đời sống thường nhật và nhu cầu của xã hội, sau đó kiên định bắt tay vào quá trình lao động tạo ra thành phẩm.

Trong khi nhiều nhà phát minh  chỉ tập trung tìm ra cái mới, Edison lại ưu tiên việc biến những phát minh trở nên hữu ích và có thể ứng dụng vào cuộc sống.

Chẳng hạn đối với phát minh về bóng đèn sợi đốt, Edison không chỉ quan tâm đến độ sáng hay độ bền. Ông nghĩ xa đến việc thương mại hóa. Và để tận dụng đối đa công dụng bóng đèn, Edison không nhìn chúng như sản phẩm đơn lẻ mà cho xây dựng cả một hệ thống hạ tầng đồng bộ bao gồm dây dẫn, công tơ, nhà máy điện, tiêu chuẩn kỹ thuật và chọn đào tạo một nguồn nhân lực mạnh mẽ. 

Với Edison, một phát minh dù vĩ đại đến đâu cũng trở nên vô nghĩa nếu không được ứng dụng vào đời sống. Để biến tầm nhìn thành hiện thực, ông không ngần ngại hợp tác với kỹ sư, doanh nhân, luật sư hay cả chính quyền… bất kỳ ai có thể cùng ông xây dựng nên một hệ thống bền vững.

Chính tư duy thực tế và khả năng kết nối đó đã giúp Edison vượt ra khỏi khuôn mẫu của một nhà phát minh thông thường. Ông trở thành một nhà kiến tạo người không chỉ nghĩ ra ý tưởng mà còn biết cách lắp ghép các mảnh ghép cần thiết để chúng được “sống” và được phát triển. 

Trong suốt cuộc đời mình, Edison được cấp hơn 1.093 bằng sáng chế tại Mỹ và hàng trăm bằng khác ở châu Âu, tổng cộng khoảng 1.500 phát minh. Điều đáng nói là phần lớn trong số đó đều được thương mại hóa và đưa vào đời sống: từ bóng đèn, máy ghi âm, máy quay phim đến micro carbon, đèn điện tử chân không hay máy đo điện.

Edison cũng có cách tiếp cận khoa học hoàn toàn mới. Ông là người tiên phong triển khai mô hình phòng thí nghiệm công nghiệp, nơi các nhà khoa học, kỹ sư và kỹ thuật viên cùng hợp tác để biến ý tưởng thành sản phẩm sản xuất hàng loạt. Mô hình này trở thành nền tảng cho hệ thống R&D (nghiên cứu và phát triển) mà các công ty công nghệ hiện đại vẫn áp dụng đến ngày nay.

Năm 1882, Edison thành lập Công ty Chiếu sáng Edison và vận hành nhà máy phát điện đầu tiên trên thế giới. Theo thời gian, công ty phát triển thành Edison General Electric, tiền thân của tập đoàn General Electric (GE), một trong những tập đoàn công nghiệp lớn nhất toàn cầu.

Có thể thấy rằng giá trị của Edison không nằm ở một phát minh cụ thể mà ở khả năng cải tiến, kết nối, ứng dụng và tạo ra mạng lưới công nghiệp nơi khoa học không tách rời thị trường, công nghệ luôn song hành cùng đời sống.

Người ta có lý do chính đáng để ngợi ca Edison bởi những gì ông tạo ra không dừng lại ở lý thuyết, mà gắn liền nó luôn được ứng dụng vào thực tế.

Phát minh bóng đèn sợi đốt đã giúp con người thắp sáng màn đêm mà không còn phụ thuộc vào lửa hay nến, mở ra một kỷ nguyên mới cho sản xuất và sinh hoạt về đêm, một bước ngoặt lớn làm thay đổi cách con người sống và lao động mỗi ngày.

Hệ thống điện lực và nhà máy phát điện do Edison xây dựng đã cung cấp điện cho hàng nghìn hộ gia đình, đặt nền móng cho một xã hội hiện đại vận hành bằng năng lượng. Chiếc máy ghi âm (Phonograph) thiết bị đầu tiên có thể ghi lại và phát ra âm thanh mở ra cánh cửa cho ngành công nghiệp âm nhạc, lưu trữ giọng nói và phát thanh thương mại. Máy quay phim (Kinetoscope) cho phép con người lần đầu tiên xem được hình ảnh chuyển động, đặt viên gạch đầu tiên cho sự ra đời của điện ảnh.

Ngay cả hệ thống điện tín, nhờ Edison cải tiến đã nâng tốc độ truyền tin từ vài chục lên đến hàng nghìn từ mỗi phút, một đột phá lớn giúp truyền thông bước sang kỷ nguyên mới. Và đó chỉ là một trong nhiều bước tiến mà ông đã góp phần tạo nên.

Edison không chỉ mang đến ánh sáng mà còn đưa theo âm thanh, chuyển động và tốc độ. Ông đã kéo cả thế giới ra khỏi bóng tối của thời tiền hiện đại, bằng tư duy kiến tạo không ngừng nghỉ và niềm tin rằng khoa học phải phục vụ con người.

Không ai vĩ đại mà không có điểm yếu. Edison cũng vậy.

Như ta đã thấy trong cuộc chiến dòng điện, mặt trái của tham vọng và tính cạnh tranh đã lấn át sự công tâm của ông. Vì muốn bảo vệ hệ thống điện một chiều, Edison đã có nhiều hành động tàn nhẫn vẫn gây tranh cãi đến tận ngày hôm nay.

Chắc chắn không nên bào chữa cho những sai lầm của ông. Tuy nhiên nếu có thể tạm đặt những lỗi lầm ấy qua một bên cạnh và chú ý hơn vào những khát vọng sáng tạo, tinh thần cống hiến và tầm ảnh hưởng to lớn mà ông để lại ta sẽ nhận ra Edison không chỉ là một con người với những sai lầm mà còn là biểu tượng của ý chí, sự dấn thân không mệt mỏi để làm nên điều có ích cho nhân loại.

Edison là một trong những doanh nhân vĩ đại được Henry Ford vô cùng ngưỡng mộ và mang ơn suốt cuộc đời. Bởi chính Edison là người đầu tiên khích lệ Ford theo đuổi việc nghiên cứu chiếc xe chạy bằng khí đốt vào thời điểm mà ý tưởng ấy còn mới mẻ và bị nghi ngờ.

[Chú thích: Henry Ford là nhà sáng lập hãng xe Ford Motor Company và là người tiên phong trong việc áp dụng dây chuyền sản xuất vào quy trình chế tạo ô tô. Ông góp phần biến ô tô từ món hàng xa xỉ trở thành phương tiện phổ biến góp phần thay đổi sâu sắc ngành công nghiệp và đời sống hiện đại]

Henry Ford kể lại câu chuyện này trong cuốn sách ông viết về Edison. Trong một buổi gặp mặt các kỹ sư, khi Ford trình bày nguyên lý hoạt động của chiếc xe, Edison dù bị khá lãng tai vẫn chăm chú lắng nghe. Sau một hồi nghe Henry Ford trình bày xong, ông đập tay xuống bàn và hào hứng nói:

Chỉ một câu nói ngắn gọn nhưng lại mang sức nặng đặc biệt với một Henry Ford khi ấy vẫn chưa thực sự tin vào chính mình. Nếu Edison là người ích kỷ có lẽ ông đã im lặng. Nhưng ông đã công khai ghi nhận nỗ lực của người khác. Và chính lời ủng hộ đúng lúc dù nhỏ bé đã trở thành bước ngoặt trong cuộc đời một con người.

Từ lần gặp đầu tiên ấy Edison và Ford giữ liên lạc và dần trở thành những người bạn tri kỷ cùng đồng hành, hỗ trợ nhau cả trong công việc lẫn đời sống. 

Về sau, Henry Ford viết cuốn Edison mà tôi biết như một lời tri ân sâu sắc dành cho người đã truyền cảm hứng và để lại ảnh hưởng lớn lao trong cuộc đời ông. Ông cũng mong rằng qua cuốn sách này, thế hệ sau sẽ hiểu hơn về Edison không chỉ là nhà phát minh với những thành tựu lớn lao, mà còn là một con người đáng kính, tận tụy và có ảnh hưởng sâu sắc đến thời đại.

Cũng theo ghi chép của Ford, Edison là người không ngừng thử nghiệm, có tư duy thực tế sắc bén và đặc biệt là luôn biết cách tự mình xoay xở tài chính để nuôi dưỡng các phát minh điều hiếm ai làm được. Ông không chỉ sáng tạo, mà còn là một người thực hành: hiểu giá trị của tiền bạc và luôn biết cách để biến ý tưởng thành sản phẩm có thể tồn tại trong thế giới thực.

Trong đời sống cá nhân, Edison sống giản dị, không mưu cầu xa hoa. Ông dành phần lớn thời gian cho công việc và xem lao động như hình thức sống cao nhất. Ngoài ra, ông cũng là người quan tâm đến chính trị, không ngần ngại thể hiện quan điểm của mình một cách thẳng thắn, dù điều đó đôi khi khiến ông không được yêu mến. Nhưng Edison thì chẳng mấy quan tâm và luôn giữ chính kiến. 

Một trong những điều khiến người ta nể phục Edison là khả năng làm việc không biết mệt mỏi. Ông có thể miệt mài hàng chục giờ liền, ngủ ngay trên bàn làm việc, chỉ cần một chút thời gian nghỉ ngơi  lại có thể tiếp tục như chưa từng mỏi mệt. Các cộng sự kể rằng ông làm việc như thể không có khái niệm thời gian chỉ có mục tiêu và sự tập trung tuyệt đối.

Dù không phải là một người lãnh đạo mềm mỏng, Edison lại rất tôn trọng năng lực. Phòng thí nghiệm của ông vận hành như một hệ sinh thái sáng tạo hơn là một tổ chức cấp bậc. Ai cũng có quyền thử, sai, sửa, rồi thử lại miễn là họ nghiêm túc và thật sự nỗ lực. Edison không xem mình là trung tâm vũ trụ, mà sẵn sàng để những người giỏi ở các lĩnh vực khác cộng tác và bổ khuyết cho ông. Dù đôi lúc nóng nảy, ông vẫn công nhận thành quả của người khác, miễn là điều đó có ích.

Ít ai biết rằng bên cạnh sự nghiêm khắc và cuồng nhiệt trong công việc, Edison cũng là một người chồng khá lãng mạn. Ông từng dạy vợ mình một hệ thống ký hiệu để hai người có thể trò chuyện riêng bằng mật mã riêng. Một chi tiết nhỏ nhưng đủ gợi mở về một Edison rất đỗi đời thường, dịu dàng và ấm áp phía sau dáng hình của một thiên tài cáu kỉnh.

Ngày nay, những thành tựu của Thomas Edison vẫn được lưu giữ và tôn vinh tại Phòng thí nghiệm quốc gia Thomas Edison, tọa lạc ở West Orange, New Jersey. Đây là một trong những địa điểm quan trọng bậc nhất của nước Mỹ về bảo tồn lịch sử khoa học. Hàng nghìn hiện vật, bản vẽ, thiết bị, mẫu thử vẫn còn nguyên vẹn phản ánh rõ nét quá trình lao động miệt mài của ông trong hành trình sáng tạo không ngừng nghỉ.

Henry Ford cũng dành một phần trong khuôn viên Greenfield Village để tái dựng lại phòng thí nghiệm của Edison như một cách tri ân người đã truyền cảm hứng sâu sắc cho ông trên con đường sáng tạo và khởi nghiệp.

Một chi tiết đáng chú ý khác, “thiên tài điên rồ” Nikola Tesla người từng đối đầu với Edison trong cuộc chiến dòng điện cũng từng thừa nhận tài năng của ông trong việc hiện thực hóa các phát minh. Dù cả hai có nhiều điểm bất đồng về định hướng cho các phát minh nhưng Tesla vẫn đánh giá Edison là người có ý chí kiên định, sẵn sàng thử nghiệm đến hàng trăm lần để theo đuổi đến cùng một ý tưởng. 

Và có lẽ chính tinh thần kiên định ấy đã khiến Edison trở thành hình mẫu tiêu biểu cho sức mạnh công nghiệp Hoa Kỳ, được tôn trọng không chỉ bởi những người ủng hộ, mà cả bởi đối thủ của mình.

Thomas Edison chắc chắn không phải một thiên tài hoàn hảo. Ông từng mắc sai lầm, từng gây tranh cãi và không phải ai cũng cảm thấy dễ chịu khi làm việc cùng ông. Nhưng nếu ta có thể nhìn vào những điểm sáng trong con người ấy, ta sẽ thấy ông là hình mẫu tiêu biểu của một nhà phát minh sống trọn với đam mê lao động, không ngừng thử nghiệm và bền bỉ biến khoa học thành điều gần gũi với đời sống.

Không chạy theo những mộng tưởng xa vời, Edison với tinh thần thực tế và kỷ luật đã đặt nền móng cho cả một kỷ nguyên công nghiệp mới nơi ánh sáng, âm thanh, hình ảnh, năng lượng trở thành một phần không thể thiếu của thế giới hiện đại.

Có lẽ điều khiến ông thực sự đáng kính không nằm ở số lượng bằng sáng chế mà ở tư duy dấn thân và tinh thần không đầu hàng nghịch cảnh. Dù gặp vấn đề về thính giác từ nhỏ và có nhiều yếu thế trong việc tính toán. Thế nhưng Edison vẫn luôn lạc quan, luôn tiến về phía trước. Ông không ngừng phát minh để nâng cao chất lượng sống, góp phần định hình một xã hội tiến bộ hơn.

Edison không hoàn hảo. Nhưng chắc chắn di sản mà ông để lại là điều không ai có thể chối bỏ. Và bản thân ông hoàn toàn xứng đáng nhận được sự công nhận trọn vẹn từ xã hội.