Thiết Kế Phổ Quát (Universal Design)

Có bao giờ trong khi thiết kế, bạn chật vật nhét một ramp dốc dài vào công trình cho đúng quy chuẩn xây dụng và cảm thấy thật tốn diện tích và làm các không gian khác trở nên kém hợp lý?

Hôm nay mình xin giới thiệu về khái niệm Universal Design trong kiến trúc, tạm dịch là thiết kế phổ quát, thiết kế dành cho tất cả mọi người. Khái niệm này được biết đến nhiều hơn trong kinh doanh và giáo dục. Cốt lỗi của nguyên lý này là thiết kế một sản phẩm hoặc môi trường mà hầu hết mọi người từ nhiều lứa tuổi, tình trạng sức khỏe, lý lịch,... đều có thể tiếp sử dụng, tiếp cận được mà không cần hi sinh công năng hay yêu cầu thay đổi đặc trưng. Nó đi xa hơn chỉ hỗ trợ cho người gặp khó khăn trong di chuyển, mà mở rộng hơn để tất cả đều được cân nhắc một cách toàn diện.

Vào năm 1997. Một nhóm các nhà nghiên cứu và kiến trúc sư đến từ trường đại học North Carolina đã đề xuất 7 nguyên lý cho Universal Design trong xây dựng, mình xin sử dụng thuật ngữ gốc trong Tiếng Anh:

Có thể sử dụng một cách bình đẳng cho mọi người với giới hạn khả năng khác nhau. Nếu chỉ tập trung vào quy chuẩn tiếp cận cho người đi xe lăn hoặc gặp khó khăn trong di chuyển, những khu vực thang nâng hay gốc riêng cho xe lăn, người cao tuổi thì người thường hoàn toàn không được phép xử dụng. Cách tiếp cận khác là thay đổi để ramp dốc cho xe lăn cũng có thể dùng cho người đi bộ, người khiếm thị. Ví dụ khác là thang máy rộng hơn và có chữ nổi, tín hiệu bằng giọng nói hay nút bấm dưới chân, để cả người bình thường, người khiếm thị, người cao tuổi đều có thể xử dụng. Vị trí cố định cho xe lăn trên xe bus cũng có thể là ghế ngồi cho người khác. Lề đường có dốc với ký hiệu nổi tại các vị trí đèn giao thông, kết hợp với giọng nói hướng dẫn là mọi người đều có thể dùng chung lối đi mà không cần xây lối đi riêng cho người có hạn chế nhất định. 

Thiết kế có sự linh động để tích hợp với nhu cầu sử dụng và khả năng của từng người. Cho người dùng sự lựa chọn và kiểm soát. Bàn có thể thay đổi độ cao ở văn phòng hay dùng module có thể thay đổi là ví dụ điển hình. Một số bảo tàng hiện năng đang sử dụng phần giới thiệu bằng audio, khách tham quan có thể chọn đọc hoặc nghe giới thiệu về các hiện vật. Các bảng điều khiển ra kỹ thuật số có thể điều khiển bằng cách chạm, dùng cử chỉ hoặc giọng nói rất cần thiết. Các bộ khóa cửa bằng bảng số có thể hơi cao với người dùng xe lăn, hoặc người khiếm thị sẽ khó để thấy và bấm số.  

Đơn giản, trực quan, dễ hiểu, bất kể kinh nghiệm, kiến ​​thức, kỹ năng ngôn ngữ hay mức độ tập trung hiện tại của người dùng. Khi bước vào một sảnh bệnh viện, hay khu thương mại, các bản hướng dẫn dễ thấy, vị trí quầy thông tin hay thang, cửa thoát hiểm cho thể nhìn thấy ngây là một ứng dụng của Universal Design. Lưu ý dùng hình ảnh sẽ phổ quát hơn thay vì chữ, dể hiểu cho những những nhóm người với ngôn ngữ khác nhau hay giới hạn trong khả năng đọc.

Truyền đạt tất cả thông tin cần thiết một cách hiệu quả đến người dùng, dưới mọi bối cảnh và cho tất cả mọi người. Nguyên lý này yêu cầu các bảng hướng dẫn trong công trình phải phải có font chữ to, rõ ràng và cả chữ nổi, để không chỉ người với mắt tốt, mà cả người bị tật mắt cũng có thể nhìn được. Một ví dụ khác là hệ thống báo động khẩn cấp cần truyền thông tin có thể cảm nhận được bằng cách nhìn, nghe và chạm.

Đoán trước và chuẩn bị để giảm thiểu nguy hiểm có thể xảy ra do các hành động vô tình, hay sự kiện ngoài ý muốn. Ví dụ như các bảng hướng dẫn phòng trường hợp người dùng đi lạc. Ramp dốc là lối thoát cần thiết trong trường hợp thang máy hư hỏng.

Công năng của công trình cần được sử dụng thoải mái, hiệu quả nhất khi cần ít nỗ lực hay gây mệt mỏi nhất. Một thiết kế khiến người ta cảm thấy kiệt sức khi trải nghiệm không gian không thể là một thiết kế tốt. Một số công năng hỗ trợ hiệu quả cho nguyên lý này là cửa tự động, sàn phẳng không gồ ghề, bố trí không gian gọn gàng, dễ tìm, dễ thấy, hạn chế thay đổi cao độ trên lối đi, cửa sổ có trợ lực để đóng mở nhẹ nhàng nhất có thể. Lối đi nối giữa các chức năng công trình ngắn nhất để người dùng không phải di chuyển quá nhiều. Một chi tiết cần được cân nhắc là thảm dọc lối đi, mặc dù thảm mang lại nhiều lợi ích về mặt thẩm mỹ, giảm tiếng ồn, nhưng nó thật sự gây khó khăn cho người dùng xe lăn hoặc khung hỗ trợ, đặc biệt là các loại thảm lông dài. 

Kích thước và khoản cách đủ để mọi người có thể tiếp cận, sử dụng, thao tác, bất kể kích thước cơ thể, khả năng di chuyển, tư thế hay cách sử dụng. Không chỉ tại các khu vực nhiều người sử dụng, mà dọc khắp công trình. Ví dụ như lối đi phải đủ lớn cho cả người nhỏ con, to con, sử dụng xe lăn, nạng, có thiết bị hỗ trợ khác hoặc chó dẫn đường, Nút bấm thang máy ở độ cao phù hợp cả cho người nhỏ con, hoặc nút bấm bằng chân cho người không thể xử dụng tay. Một số thiết xót thường gặp là kích thước phù hợp mọi người ở những nơi quy chuẩn xây dựng yêu cầu như cửa ra vào, phòng vệ sinh, mà lại quên mất một số đoạn trên lối di chuyển, cần xem xét toàn bộ trải nghiệm của người xử dụng công trình. 

Đầu tiên, ,ghiên cứu cho thấy cứ tám người thì có một người gặp hạn chế ở mức độ nào đó, nhưng họ vẫn có thể có khả năng tài chính và nhu cầu tiêu dùng không hề khác người bình thường. Nếu công trình là cơ sở kinh doanh, bạn sẽ không hề muốn hạn chế khả năng tiếp cận công trình vô tình loại bỏ tệp khách hàng này. 

Ngoài để đáp ứng các quy chuẩn xây dựng, sự chuẩn bị trước sẽ tiết kiệm được chi phí cải tạo về sau, phổ biến được Universal Design còn là cho chính bản thân chúng ta. Vì không sớm thì muộn bạn và những người thân yêu cũng sẽ trải qua thời gian mà chức năng cơ thể bị hạn chế, do tuổi tác, phục hồi sau phẫu thuật, khi bị ốm,...

Tóm lại thiết kế phổ quát sẽ mở rộng hơn cho mọi người, bình đẳng hơn, sẽ bao gồm nhưng không quá nghiên về hi sinh chức năng và diện tích chỉ để hỗ trợ người gặp khó khăn trong di chuyển. Nguyên lý thiết kế này mang lại giá trị nhân văn, kết nối mọi người, mở rộng cơ hội tiếp cận và tôn trọng cho tất cả nhóm người dùng, nhưng cũng là một khoản đầu tư với lợi nhuận xứng đáng cho kinh doanh.