Théâtre en Pourpre, hay món quà nhỏ nhân dịp sinh nhật Oscar Wilde

“Tôi cưỡng lại được mọi thứ, trừ cám dỗ.” “Phụ nữ để yêu, không phải để hiểu.” “Kinh nghiệm là cái tên người đời đặt cho sai lầm của mình.” “Cuộc đời chỉ có hai kịch: không được cái ta muốn, và có được cái ta muốn.” “Khác biệt duy nhất giữa thánh nhân và tội nhân là mọi thánh nhân đều có quá khứ và mọi tội nhân đều có tương lai.” “Giữa đàn ông và đàn bà không thể có tình bạn. Ta có đam mê, oán hận, tôn thờ, yêu đương, nhưng không có tình bạn.”

Tôi tin rằng các bạn, dù có biết đến Oscar Wilde hay không, hẳn ai cũng từng có lần nghe được một trong những cách ngôn trên. Bởi vì Oscar Wilde là một trong những tác giả được trích dẫn nhiều nhất trong văn hoá đại chúng. Ông được trích nhiều đến nỗi mà sinh ra hiện tượng nguỵ trích dẫn – tức là người ta gán cho Wilde những câu mà ông không viết – chẳng hạn câu “Everything in the world is about sex, except sex. Sex is about power.” chính là một trong những nguỵ trích dẫn vậy.

Thế nhưng ít ai biết rằng đa số trích dẫn của Wilde đều được lấy từ các vở kịch ông viết. Và trớ trêu là ở Việt Nam, độc giả thường chỉ biết đến Wilde dưới tư cách nhà văn, với tiểu thuyết duy nhất The Picture of Dorian Gray, cùng một số truyện ngắn. Nhưng khi tìm hiểu sâu về Oscar Wilde, tôi thấy rằng những trắc diện quan trọng nhất của Wilde đều chưa được dịch ra tiếng Việt.

Trong sự nghiệp văn chương, Wilde có nhiều tư cách: nhà thơ, nhà văn, nhà viết kịch, nhà viết tiểu luận. Trong đó, theo đánh giá của tôi, hai tư cách quan trọng hơn cả là nhà viết kịch và nhà viết tiểu luận.

Tư cách thứ nhất cho chúng ta nhìn thấy một Oscar Wilde thông thái nhưng thích bông đùa, một con người dễ nắm bắt nhưng những gì ta nắm bắt được thì lại không chắc chắn phản ánh con người của Wilde. Tư cách này được thể hiện qua các vở kịch chứa đầy ắp các cách ngôn sắc sảo và hóm hỉnh, như “Cuộc đời chỉ có hai bi kịch: không được cái ta muốn, và đã được cái ta muốn.” hay “Đạo đức chỉ là cái thái độ ta khoác lên trước kẻ mình không ưa.” Nó khắc hoạ một con người thích nghịch biện và có phần thiếu nghiêm túc trước mọi thứ trong cuộc đời.

Tư cách thứ hai cho thấy một Oscar Wilde nghiêm túc hơn và nói những điều tương đối cao siêu xung quanh lí thuyết nghệ thuật, tôn giáo, và triết học Hi Lạp cổ đại. Chúng ta chỉ có thể bắt gặp con người này của Wilde ở trong các tiểu luận, các bài giảng về nghệ thuật trong thời gian Wilde đến nước Mĩ, và đặc biệt quan trọng là trong bức thư dài 50.000 chữ De Profundis. Nó cho chúng ta biết nhiều điều quan trọng về tư tưởng của Wilde và vì sao ông hình thành những tư tưởng ấy.

Trong khi đó, các tác phẩm dịch tiếng Việt của Oscar Wilde hiện chỉ tập trung vào tiểu thuyết và truyện ngắn của ông, có lẽ bởi đây là các hình thức văn chương dễ đọc nhất. Không thể phủ nhận rằng tiểu thuyết và truyện ngắn của ông cũng mang tầm vóc vĩ đại không kém kịch hay tiểu luận, nhưng xét về nét độc đáo, chúng không mang tính đại diện cho Wilde. Chẳng hạn, tiểu thuyết The Picture of Dorian Gray có đặc điểm là rất nhiều thoại, và những tư tưởng đặc sắc nhất của nó đều thể hiện qua các cuộc đối thoại. Và việc khơi mở tri thức thông qua đối thoại – còn gọi là đối thoại Socrates – là thứ được Wilde thể hiện một cách nhuần nhị và sâu sắc hơn trong các tiểu luận, cũng như trong các vở kịch.

Từ những điều trên, hôm nay nhân sinh nhật Oscar Wilde, 16/10, tôi muốn giới thiệu đến các bạn Wilde dưới tư cách nhà viết kịch, qua 10 vở kịch của ông – cũng là toàn bộ kho tàng kịch ông viết được trong đời – được chính tôi dịch và đăng tải miễn phí lên Spiderum.

Thực tế, Oscar Wilde là ước mơ và đam mê đầu tiên liên quan đến văn chương của tôi. Tôi đã có dự định dịch toàn bộ các tác phẩm của ông – bao gồm tất cả kịch, văn, tiểu luận, thơ – ra tiếng Việt ngay từ buổi đầu bước chân vào con đường dịch thuật, ấy là năm 2018, khi ra mắt bản dịch đầu tay Bức hoạ Dorian Gray.

Và dự án Théâtre en Pourpe này là một trong những nỗ lực đầu tiên của tôi trong dự định ấy.

Théâtre en Pourpe (tiếng Anh: Theatre in Purple; tiếng Việt: Nhà hát tím) là cái tên tôi khá ưng ý. Nó mang đầy đủ các đặc trưng của dự án này: Théâtre đại diện cho yếu tố kịch nghệ; Pourpre là màu sắc biểu tượng của Wilde và cũng là màu sắc rất được ông ưa dùng trong các tác phẩm; cái tên được viết bằng tiếng Pháp, ngôn ngữ mà Wilde thành thạo và thường xuyên được ông viết chêm vào mọi dạng tác phẩm của mình; và cuối cùng, cái tên này khi phát âm lên nghe hay hay.

Tập kịch này vốn được tôi bắt đầu vào năm 2018, và hoàn thành vào năm 2019. Trong thời gian đó tôi cũng từng thử giới thiệu cho một số đơn vị sách để cộng tác, nhưng vì kịch là thể loại khó đọc và khó bán nên họ không nhận in. Tuy nhiên, không phải vì thế mà tập kịch này là đứa con bị hắt hủi và ít được nâng niu của tôi, mà ngược lại, nó vẫn luôn là niềm tự hào và báu vật của tôi.

Thứ nhất vì khi giới thiệu đến các đơn vị sách, tuy họ không nhận in nhưng qua bản thảo này họ nhìn thấy sự kĩ tính của tôi trong công việc – cũng như trình độ dịch, nguyên tắc dịch, gu chọn thể loại văn chương, v.v. – nên họ thường giới thiệu ngược lại tôi các đầu sách của họ để mời cộng tác. Tính ra đến giờ tôi đã có hơn hai quyển sách dịch nhờ đi theo kịch bản như trên rồi. Có thể nói, tập kịch này là một portfolio đẹp của tôi trong những ngày đầu bước vào nghề dịch.

Thứ hai vì suốt những năm qua Oscar Wilde vẫn là đam mê của tôi. Tôi chưa bao giờ thấy chán khi đọc và dịch văn chương ông. Tập kịch này là sản phẩm được ra đời nhờ đam mê của tôi, và vậy nên cũng giống những sản phẩm mang cùng động cơ khác, nó được làm với niềm vui, sự kĩ tính, cầu toàn, đầu tư – các bạn có thể nhìn các bài viết của tôi trên Spiderum để hiểu, chúng chính là ví dụ điển hình cho cách làm việc của tôi, ngay cả khi làm cho vui.

Tôi khó có thể phủ nhận là phong cách viết của mình – cả trong các bài viết riêng tư lẫn công khai – nhận nhiều ảnh hưởng từ phong cách của Oscar Wilde. Cụ thể là tính thích trào lộng, đôi lúc đến mức cay độc, và tính thích đạp lên dư luận bất kể người đời nói gì về mình. Một người bạn văn từng bảo tôi có tính cách tương đồng với Wilde, điều mà tôi không biết nên vui hay nên buồn.

Tôi dự định biên tập lại 10 vở kịch trước khi đăng lên Spiderum, và dịch lại toàn bộ một vở – Nữ công tước xứ Padua, kịch thơ duy nhất của tuyển tập này. Dự kiến Théâtre en Pourpe sẽ hoàn thành vào cuối năm 2024. Bởi bên cạnh dự án miễn phí này, tôi còn phải bận bịu dịch thuê nhiều dự án khác cho các đơn vị sách, và tôi muốn biên tập thật kĩ đứa con tinh thần này trước khi đăng. Tôi thường quan niệm rằng sản phẩm mà bản thân cũng chưa ưng ý, thì chắc chắn người đọc cũng không ưng ý, vậy nên khi đăng: hoặc đăng thứ tốt nhất, hoặc không đăng gì cả.

Tôi sẽ lần lượt giới thiệu đến các bạn 10 vở kịch mà Oscar Wilde đã viết trong cuộc đời ngắn ngủi của ông, bao gồm 2 vở là di cảo dang dở, và 1 vở là phiên bản trước khi sửa đổi theo yêu cầu của một ông chủ nhà hát. Sau đây là danh sách:

1. Vera, hay các nhà Hư vô chủ nghĩa (1880) 2. Nữ công tước xứ Padua (1883) 3. Salomé: Bi kịch một hồi (1891) 4. Chiếc quạt của Phu nhân Windermere (1892) 5. Một nhân vật vặt vãnh (1893) 6. Người chồng lí tưởng (1895) 7. Ai cũng muốn Nghiêm Trang (Bản gốc 4 Hồi; 1895) 8. Ai cũng muốn Nghiêm Trang (Bản sửa 3 Hồi; 1895) 9. Bi kịch ở thành Florence (Di cảo) 10. Thánh nữ ăn sương (Di cảo)

Bản thảo kịch thường sẽ có hai phần: lời thoại và huấn thị. Huấn thị là thứ dùng để giúp người đọc dễ hình dung biểu cảm của diễn viên như thế nào, hoặc họ đang làm gì và đứng ở vị trí nào trên sân khấu. Các huấn thị trong tập kịch này sẽ được trình bày in nghiêng và để trong ngoặc vuông [như thế này].

Về quy ước các vị trí và phương hướng trên sân khấu, thảy đều lấy điểm nhìn của diễn viên khi đứng trên sân khấu làm mốc. [Đi vào] được hiểu là đi vào sân khấu, và [Đi ra] thì ngược lại. [Đi sang bên trái sân khấu] có nghĩa là sang phía bên phải sân khấu nếu xét theo điểm nhìn của khán giả, v.v. Và các vở kịch trong tập kịch này đều viết huấn thị tuân theo quy ước quốc tế như vậy, như hình minh hoạ dưới đây:

Trên Spiderum, tôi sẽ đăng một hồi kịch mỗi bài (trung bình mỗi vở có 4 hồi). Bên cạnh đó, mỗi vở sẽ được tôi dàn trang PDF bằng InDesign, cả dự án sẽ có 10 file PDF. Tôi khuyến khích đọc trên PDF hơn web, bởi cách trình bày kịch – bằng cách cho trồi lề – trên PDF khiến độc giả có trải nghiệm đọc dễ chịu hơn trên web. Cụ thể như hình sau: