Dopamine là một chất dẫn truyền thần kinh và hormone quan trọng đứng sau rất nhiều chức năng của não bộ và cơ thể.

Dopamine là nhiên liệu cho mọi hành động và cũng là hệ thống khen thưởng của não bộ. Nó thúc đẩy chúng ta lặp lại các hành vi mang lại cảm giác dễ chịu, từ việc ăn uống, quan hệ tình dục đến việc đạt được mục tiêu. Nhưng chính nó lại có thể khiến ta rơi vào con đường nghiện các chất kích thích như ma túy hay rượu.

Vậy Dopamine hoạt động như thế nào? Phải làm sao để tận dụng cho đúng công năng của nó để phục vụ cho mục tiêu của mình và hạn chế những mặt xấu mà dopamine mang lại?

Dopamine hoạt động như thế nào?

Khi chúng ta mong muốn một điều gì đó thì một lượng dopamine sẽ được giải phóng trong não bộ khiến chúng ta cảm thấy có động lực để làm việc để lấy thứ mà mình mong muốn. Ta thấy một thanh chocolate thơm ngon trên bàn, não bộ tiết ra dopamine thèm muốn và ta có động lực để ăn nó. Khi ham muốn được thỏa mãn, não bộ tiếp tục tiết ra dopamine khiến chúng ta cảm thấy vui vẻ, hưng phấn. Điều này giúp chúng ta ghi nhớ hành động này là một hành động tốt để lặp lại ở tương lai.

Một người không có hoặc thiếu hụt dopamine sẽ dẫn đến những vấn đề nghiêm trọng như trầm cảm, buồn bã, tuyệt vọng vì họ không còn ham muốn hay hứng thú gì trong cuộc sống nữa. Giống như một chiếc xe hết xăng, họ không còn nhiên liệu để làm bất cứ điều gì nữa.

Dopamine vừa là tác nhân kích thích hành động vừa là hệ thống phần thưởng cho hành động, giống như một người thầy giáo giao cho ta bài tập về nhà và cho điểm tốt nếu ta làm bài tập tốt. Dopamine khiến chúng ta thèm muốn những hành vi phục vụ mục đích sinh tồn và sinh sản.

Thế nhưng một điều ít ai biết là trong cơ thể và não bộ luôn có một lượng dopamine nhất định lưu chuyển. Khi ta ham muốn điều gì hoặc trải qua một trải nghiệm tích cực thì dopamine sẽ dâng cao hơn so với mức trung bình. Sau đó, khi sự thỏa mãn đã đi qua thì lượng dopamine giảm dần xuống dưới mức trung bình. Đây là cơ chế cân bằng của não bộ và cơ thể. Khi chúng ta trải qua một trải nghiệm càng tích cực, khiến lượng dopamine dâng càng cao thì sau đó lượng dopamine giảm càng mạnh.

Đó là lý do khi ta đạt được thành tựu gì đó, ta chỉ có thể hưng phấn và vui vẻ trong thời gian ngắn, sau đó lại quay lại trạng thái bình thường, thậm chí là còn cảm thấy hơi chán nản. Bộ não đang nói với chúng ta rằng đừng có ngủ quên trên chiến thắng, tiếp tục làm việc để tìm lại cảm giác tốt đó đi.

Mặt tốt là nó giúp chúng ta tiếp tục những hành vi mang lại phần thưởng. Mặt hại là nó dễ dẫn đến nghiện những thói quen xấu hay chất kích thích.

Não bộ con người chưa kịp tiến hóa kịp với tốc độ phát triển của đời sống con người. Trong một xã hội với lượng thực phẩm dồi dào, những niềm vui giải trí dày đặc và những chất kích thích khiến ta mụ mị, nếu con người nghe theo sự xúi giục của dopamine mọi lúc thì sẽ có những hậu quả rất nghiêm trọng. Nhẹ là nghiện mạng xã hội hoặc ăn quá nhiều dẫn đến thừa cân ảnh hưởng sức khỏe, nặng là nghiện chất kích thích như rượu và ma túy.

Mạng xã hội là nơi con người kết nối với nhau, chia sẻ và tiếp thu thông tin từ khắp nơi trên thế giới. Khi chúng ta lướt facebook, tiktok thì dopamine sẽ được tiết ra vì ta đang thực hiện một hành vi tốt cho sinh tồn, kết nối với mọi người. Nhưng khi ta rời tay khỏi chiếc điện thoại để làm một công việc hay học tập, lượng dopamine sẽ giảm xuống, dẫn đến sự nhàm chán, não bộ đang bảo ta rằng nó không muốn học gì hết, nó muốn lướt tiktok tiếp. Đây là lý do có rất nhiều người chọn lướt tiktok cả tối thay vì làm một điều gì đó có lợi cho mục tiêu của mình.

Trong xã hội ngày nay có quá nhiều thứ thu hút và dễ gây nghiện. Đồ ăn nhanh với lượng muối và dầu mỡ được nghiên cứu kỹ lưỡng để cho ra hiệu quả nâng dopamine cao nhất có thể. Phim khiêu dâm thỏa mãn mọi hình dung và tưởng tượng về tình dục. Mạng xã hội nhanh chóng tiện lợi có thể thỏa mãn đủ mọi loại nội dung. Và cả các chất kích thích có thể khiến dopamine tăng lên đến gấp 10 lần so với bình thường.

Thử hỏi trong một xã hội như vậy, thì những việc như tập thể dục, thường chỉ tăng dopamine từ 1,5 đến 2 lần, làm sao có thể cạnh tranh nổi. Còn chưa kể đến những việc mang lại lợi ích lâu dài như học tập, thường không mang lại bất cứ dopamine nào, làm sao có thể cạnh tranh với những ham muốn và xao nhãng thường trực hàng ngày.

Vậy phải làm thế nào nếu muốn hạn chế những công việc vô bổ và tập trung vào những công việc mang lại lợi ích lâu dài?

Trước hết phải nói rằng là cảm giác thỏa mãn của ta không hẳn là từ hành động mang lại mà là do dopamine chênh lệch so với trước đó mang lại. Tức là nếu chúng ta đang xem một chương trình rất hay trên netflix, việc này thường mang lại dopamine gấp 3 lần lượng dopamine lưu chuyển trong cơ thể và não bộ, sau đó đi chạy bộ, một việc chỉ gấp đôi lượng dopamine bình thường, với lượng dopamine suy giảm đó, ta sẽ không cảm thấy ham muốn hành động chạy bộ này. Nhưng nếu đặt chạy bộ ngay sau khi ta vừa có một ngày làm việc mệt mỏi, thì lượng dopamine tăng thêm sẽ khiến ta cảm thấy hưng phấn và vui vẻ.

Dopamine giống như một loại tài nguyên. Nếu ta dùng nó hết cho những thói quen và hành vi xấu (những hành vi không giúp ta tiến gần đến mục tiêu) thì ta sẽ chẳng còn năng lượng để mà làm những hành động tốt (những việc giúp ta đạt đến mục tiêu).

Vậy nên nếu muốn đạt được những mục tiêu của mình thì trước hết phải cố gắng tiết kiệm lượng tài nguyên dopamine này cho những công việc thực sự ý nghĩa. Chúng ta có thể nghĩ rằng 30 phút lướt mạng xã hội rồi sau đó đi chạy bộ cũng chẳng sao, nhưng chính việc lướt mạng xã hội sẽ khiến hành động sau đó là chạy bộ trở nên khó khăn hơn, vì ta đã dùng dopamine động lực cho việc trước rồi, và việc chạy bộ sẽ trở nên nhàm chán hơn nếu so với nằm nhà lướt tiktok.

Gần đây thuật ngữ dopamine detox được nhắc đến rất nhiều. Dopamine detox là ngừng làm những việc mang lại lượng dopamine cao nhưng không mang lại lợi ích gì. Từ đó ta có thể bảo tồn năng lượng và động lực của mình để làm những việc thực sự ý nghĩa. Thử tưởng tượng ta không còn lướt mạng xã hội, xem phim khiêu dâm hay ăn uống quá độ, tự nhiên việc chạy bộ trở nên khá hấp dẫn so với việc ngồi không không làm gì cả.

Dopamine detox là một việc rất khó khăn, nhất là trong những ngày đầu, vì lúc ấy não bộ vẫn đang thèm muốn những trải nghiệm trước đó, việc thèm muốn mà không được thỏa mãn sẽ dẫn ta đến chán nản, bực dọc. Nhưng nếu có thể vượt qua những ngày đầu, làm những công việc mang lại lượng dopamine vừa phải và lành mạnh thì não bộ sẽ dần dần tập quen với điều ấy và không còn nhớ lượng dopamine cao kia nữa.

Dopamine là chất dẫn truyền thần kinh đứng sau mọi hành động của con người, nếu ta biết sử dụng nó đúng cách để phục vụ cho mục tiêu và định hướng của mình thì nó sẽ là nguồn nhiên liệu vô cùng quý giá giúp ta thành công, nhưng nếu ta không chú ý đến nó, không biết cách nó vận hành để lợi dụng nó, thì dopamine lại trở thành một sợi xích kéo chân chúng ta trên hành trình.